به گزارش خبرنگار ایمنا، در تاریخ اصفهان کم نبودند کسانی که نشانه‌های گذشته را زدودند و کمر به تخریب آثار تاریخی اصفهان بستند. در خاطرات حاج سیاح نیز آمده است که روزی وی همراه با سیّدجمال الدین اسدآبادی به اصفهان آمده بودند. سیّد یقۀ ظل السلطان را گرفت که در همۀ جهان آثار تاریخی را قدر می دانند و شما چرا آن ها را تخریب می کنی؟ ظل السلطان نامه هایی از پدرش نشان داد که قبله عالم از وی خواسته بود این آثار را تخریب کند تا نامی از صفویه باقی نماند!
ظل‌السلطان و ناصرالدین شاه هر دو رفتند اما بدنامی به ظل‌السلطان ماند که تیشۀ تخریب به دست او بود. این همان حکایتی است که با تقابل دو واژۀ «هنر» و «کلنگ» در مجموعه یادداشت های «هنر یا کلنگ» بررسی می شود. «هنر یا کلنگ» تلاشی است برای بازنمایی بخش بزرگی از تاریخ اصفهان که اگرچه کلنگ بدستان تیشه بر ریشۀ آن‌ها زده اند و هرکدام دیگری را عامل و مسبب قلمداد کردند، اما این آثار ارزشمند هیچگاه از حافظۀ تاریخی اصفهان و ایران زدوده نشدند و آنان که اندیشۀ زدودن تاریخ اصفهان را در ذهن می پرورانند این را خوب می‌دانند.
مجموعه یادداشت‌های «هنر یا کلنگ» تلاش می‌کند یگانه آثار ارزشمند اصفهان را در حافظه تاریخی مردم اصفهان و ایران بازنمایی کند و بی‌مهری تخریب‌گران میراث تاریخی و فرهنگی را دوباره و چندباره نکوهش کند. قطعاً «هنر یا کلنگ» تنها بازنمایی این آثار را مورد توجه قرار می‌دهد و بازسازی آن ها را تنها درصورتی تأیید می‌کند که شواهد و مستندات کاملی از آن برجای مانده باشد و صِرف یک نام و نشان در سفرنامه ها و یا قطعاتی چند از تصاویرِ این آثار را نه تنها دلیل موجهی برای بازسازی نمی‌داند بلکه آن را بازسازی غیرعلمی برمی‌شمرد.
در بخش اول «هنر یا کلنگ»، حمام خسروآقا در حوالی خیابان سپه اصفهان ازنظر گذرانده می شود.
حمام خسروآقا در شمال شرقی خیابان سپه قرار داشت. بانی این حمام یکی از خواجه سرایان دستگاه شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی به نام خسروآقا بود که در دوران صفویه می‌زیست. برادر او علی‌قلی‌آقا حمام دیگری به همین نام در اصفهان ساخت که هنوز سالم باقی مانده است. حمام خسروآقا کتیبه‌ای نداشته است اما بعدها در سنگاب آن که در انبار مغازه‌های اطراف حمام یافت شد، پژوهشگران با تاریخ ۱۲۱۰ هجری قمری مواجه شدند. این حمام صفوی تا اواسط دوره پهلوی دایر بود و پس از آن به مرور از رونق افتاد و متروک شد. سال ۱۳۵۴ سربینه حمام تبدیل به مغازه شد و پس از آن، به این حمام تاریخی آسیب زیادی وارد آمد و بعد از آن سال ۱۳۵۴ توسط سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی مورد مرمت قرار گرفت. با تخریب بخش هایی از حمام در سال ۱۳۵۸ و نیز در اثر انفجار بمب در سال ۱۳۵۹ از گرمخانه حمام، جز چند ستون سنگی، چیزی باقی نماند. سرانجام در دهۀ اخیر، سربینه زیبا و دیگر قسمت های باقی مانده حمام به بهانه قرارگیری در مسیر خیابان و بدون در نظر گرفتن ارزش های تاریخی آن تخریب شد. بعد از آن در سال ۱۳۲۰ گویا یکی از دفترداران شهر دست تملک و تسلط بر این حمام و مغازه های آن انداخته، حتی تابلو حمام را نیز عوض کرده بود. در بحبوحه انقلاب نیز عناصر ناشناس از طریق انفجار در دو نوبت قصد تخریب حمام را داشتند. به هر روی با آغاز احداث خیابان سپه طی سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۰ حمام خسروآقا نیز کم‌کم به چند دکان بزرگ و کوچک تبدیل و محلی برای کسب شد و فضاهای بی‌نظیر و اصلی آن نیز تخریب و تقسیم و یا به کلی فراموش شدند؛ اما زمانی که در دهه۵۰ قرار می‌شود طرح جامع شهری با عنوان طرح ارگانیک اجرا شود مسئله امتداد خیابان استانداری و مبدأ آن یعنی حمام خسروآقا مورد توجه سیاست‌گذاران برنامه‌های شهری قرار می‌گیرد اما با عیان شدن ارزش‌های تاریخی آن این اثر در سال ۱۳۵۳ جزو آثار ملی به ثبت می‌رسد و عرصه و اعیان آن از سوی شهرداری به جهت بهره‌برداری فرهنگی به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار می‌شود و درنهایت نیز ۲۳ فروردین ماه ۱۳۷۴ با تخریب سه ساعته این حمام یادگار عصر صفوی و دفن قسمت بیشتر آن در زیرِ زمین درواقع تنها مانع امتداد خیابان استانداری و اتصال آن به خیابان حکیم از بین رفت.
حالا بعد از گذشت ۲۲ سال از تخریب حمام خسروآقا که در تاریخ یکم مردادماه ۱۳۵۳ به شماره ۹۷۶ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود طرح بازسازی این حمام تاریخی در شورای فنی سازمان میراث فرهنگی کشور به تأیید و تصویب رسیده است. اسناد و جزئیات این حمام تاریخی به صورت کامل موجود است و بازسازی علمی این بنا براساس تمامی مستندات، پاسخی است به جفایی که ۲۲ سال قبل به این بنا وارد آمد و کلنگ به دستان و آنان که کمر به تخریب تاریخ اصفهان بسته اند درمی یابند که دیگر اجازۀ تیشه زدن بر ریشه آثار تاریخی را نخواهند یافت و نشانه های گذشته از حافظه تاریخی زدوده نمی شود؛ اما این نکته نیز حائز اهمیت است که بازسازی این حمام باید براساس ایده های مناسب و طراحی صحیح خیابان‌های اطراف انجام پذیرد و همواره باید بخاطر داشت که چگونه بازسازی کردن اهمیت بسیاری خواهدداشت.
شیرین مستغاثی
نظر شما