خبرگزاری ایمنا- گروه سیاسی- اعظم ملایی: هر ساله با آغاز فصل گرما بحث کم آبی و بحران آب به یکی از مباحث جدی در کشور ما تبدیل می شود. محدودیت منابع آبی کشور از نظر کمی و کیفی، استفاده نادرست از منابع آبهای سطحی و زیرزمینی، نبود مدیریت و برنامه‌ریزی اصولی و صحیح برای استفاده از مقدار آب موجود و وقوع خشکسالی‌های چند دهه اخیر، باعث شده مسأله «آب» به یکی از مسائل مهم داخلی و بین المللی کشورمان تبدیل شود. از طرف دیگر بحرانهای زیست محیطی همچون بحران ریز گردها که منشأ آن در برخی موارد کشورهای همسایه هستند، بحث آبهای مشترک ایران با کشورهای همسایه و سیاستهای آبی این کشورها که پیامدهای آنها در کشور ما به خوبی دیده می شود، موضوع هیدروپلیتیک(نقش آب در رفتارهای سیاسی) را از جمله مباحث جدی عرصه سیاست خارجی کشور ساخته است. بدین لحاظ خبرگزاری ایمنا کوشیده است در قالب سلسله گزارشهایی که هر هفته روز های شنبه منتشر می شود، با نگاه به حوزه های آبی مشترک ایران و همسایگان، مسائل، فرصت ها و چالش هایی که پیرامون این آبهای فرا ملی وجود دارد را مورد بحث و بررسی قرار دهد.
آب های مشترک ایران در مرزهای شمالی؛ هریرود
- موقعیت جغرافیایی هریرود
هریرود رودخانه مشترک سه کشور افغانستان، ایران و ترکمنستان است. این رودخانه بین المللی، از ارتفاعات هندوکش در افغانستان سرچشمه می گیرد و پس از طی ۶۵۰ کیلومتر در نزدیکی شهرستان تایباد به مرزهای افغانستان و ایران می رسد. در ایران پس از پیوستن چند رودخانه فصلی به آن تا تنگه ذوالفقار که محل تلاقی مرزهای ایران، افغانستان و ترکمنستان است خط مرزی ایران و افغانستان به طول ۱۰۷ کیلومتر را تشکیل می دهد. هریرود در پل خاتون با «کشف رود» تلاقی و از آن به بعد «تجن» نامیده می شود. تجن که ۱۱۷ کیلومتر مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد پس از خروج از مرز در دشت قره قوم پخش و در حوالی شهر تجن محو می شود. رودخانه هریرود یکی از منابع اصلی آب ورودی به بخشهایی از مناطق شمال شرق ایران و جنوب ترکمنستان و تامین کننده نیاز شرب و کشاورزی جمعیت زیادی از مردم بوده و همواره به عنوان یکی از نگرانیهای این دو کشور به لحاظ پایداری جریان ورودی تلقی می شده است. ترکمنستان در پایین دست رودخانه هریرود، از جمله کشورهای تولید کننده گاز طبیعی و نفت در آسیای مرکزی است. هر چند این کشور دارای منابع غنی فسیلی است؛ و با فروش سالانه این محصول به کشورهای دیگر از جمله ایران، درآمدهای زیادی نصیب خود می کند؛ اما در عین حال به کشاورزی خود نیز رونق زیادی داده و شغل بیشتر مردم ترکمنستان، کشاورزی و دامپروری است. این کشور با تولید پنبه و فرآوری این محصول، صنایع نساجی فعال پیشرفته ای دارد و از بازار فروش بالایی در سطح جهان برخوردار است. این کشور از آب مخزن سد دوستی تنها برای مصارف کشاورزی استفاده می کند. ایران نیز همچون ترکمنستان کشور پایین دست رودخانه هریرود است. اهمیت رودخانه هریرود به لحاظ و تامین آب شرب شهر مشهد و بخشی از نیازهای شرب و کشاورزی دشت سرخس از سد دوستی مورد توجه است.
- سد دوستی
این سد در مرز ایران و ترکمنستان و روی رودخانه مرزی هریرود در ۷۵ کیلومتری شهرستان سرخس در شمال شرق خراسان رضوی احداث شده‌است. این سد از نوع خاکی با هسته رسی به ارتفاع ۷۸ متر و طول تاج ۶۵۰ متر می‌باشد. مخزن این سد دارای گنجایش ۱٬۲۵۰ میلیون مترمکعب می‌باشد. این سد با همکاری مشترک ایران و ترکمنستان ساخته شده و عملیات اجرایی ساخت آن در سال ۱۳۷۹ آغاز و درفروردین سال ۱۳۸۴ توسط رئیس جمهور وقت ایران و صفرمراد نیازف رئیس جمهور ترکمنستان افتتاح گردید. این دریاچه حدود ۳۵ کیلومتر طول دارد و آب آشامیدنی شهر مشهد و آب کشاورزی روستاهای واقع در منطقه چه در ایران و چه در ترکمنستان را تأمین می‌کند.
- سد سلما
سد سلما که بزرگترین پروژه دولت افغانستان در ۱۵ سال اخیر اعلام شده است؛ در نواحی بالایی هریرود در نزدیکی ولسوالی چشت شریف در ولایت هرات در غرب افغانستان قرار دارد. این سد دارای ۱۰۷ متر ارتفاع و سد سنگریزه ای به طول ۵۵۰ متر است. طراحی ساخت سد سلما در سال ۱۹۷۶ در زمان «محمد داودخان» رئیس جمهور اسبق افغانستان، انجام و روند ساخت آن آغاز شد. کار این طرح بزرگ اقتصادی افغانستان به دلیل جنگهای داخلی و تجاوزات خارجی به افغانستان، برای سالها متوقف شد. در سال ۲۰۰۵ هند هزینه مالی اجراء این طرح را بر عهده گرفت و به کمک این کشور عملیات ساخت سد سلما مجددا از سر گرفته شد. در دسامبر سال ۲۰۱۵ دولت هند هزینه تخمینی این سد را بالغ بر ۲۹۰ میلیون دلار تصویب کرد. این سد دارای دریچه‌ای به عرض ۲۴ متر و سه مخزن آبی است که هرکدام به طول ۱۰ و عرض ۸ متر است. حوض ذخیره آب آن تقریبا ۲۲ کیلومتر طول و ۳ کیلومتر عرض دارد. ظرفیت این سد ۶۳۳ میلیون مترمکعب است. سد سلما در کنار تولید ۴۲ مگاوات ساعت برق، ظرفیت آبیاری حدود ۸۰ هزار هکتار زمین را نیز دارد. به‌تازگی دولت افغانستان علاوه بر سدهای سلما و پاشدان، وعده ساخت دو سد دیگر بر روی هریرود را نیز داده تا بتواند بخش‌های دیگر آبهای هریرود را مدیریت کند. سد یا به قول افغانها، بندهای تیرپل و گفگان در ولسوالی‌های کهسان و پشتون‌زرغون هرات که کارهای مطالعاتی آن آغاز شده و مسوولان وزارت انرژی افغانستان می‌گویند که طی کم‌تر از یک دهه آینده این سدها نیز بر روی هریرود ساخته می‌شوند.
- توافقات موجود بین ایران، افغانستان و ترکمنستان
در حالی که بین ایران و افغانستان توافق نامه ای در باره تقسیم آب هریرود وجود ندارد؛ تاریخچه توافقات ایران ترکمنستان بر سر هریرود به دوران شوروی سابق و زمانی که ترکمنستان هنوز بخشی از امپراطوری روس بود، باز می گردد. نخستین بار تعیین حق آبه ایران و روسیه در رودخانه های مرزی از جمله هریرود، در قرار داد ۱۹۲۱(اسفند ۱۲۹۹) مطرح شد. در فصل سوم این قرار داد، سهم دو کشور از آبهای سرحدی، مساوی اعلام شده است. هر چند این قرار داد به درستی اجرا نشد و در عمل تنها یک سوم آب این رودخانه ها به ایران اختصاص داده شد. اختلافات موجود سبب شد تا بار دیگر در سال ۱۹۲۶(اسفند ۱۳۰۴) قرار دادی ۲۴ ماده ای بین دو کشور تنظیم شود و در آن سهم ایران نسبت به روسیه به نسبت ۳۰ به ۷۰ تعیین شد؛ سهمی که آشکارا ناعادلانه و به ضرر ایران بود. با وقوع انقلاب اسلامی در ایران و از طرف دیگر فروپاشی شوروی و استقلال ترکمنستان، توافقات آبی بین دو کشور نیز تغییر نمود و در مهرماه ۱۳۷۰، در جریان سفر «صفر مراد نیازف» به ایران، بر سر چگونگی استفاده از آب رودخانه و نیز احداث سد روی آن نیز توافق جدیدی صورت گرفت. بر اساس این توافق، سهم هر یک از طرفین در احداث، بهره برداری و استفاده از آب و انرژی سد به صورت مساوی تعیین شد. این توافق به معنای احیای حقوق ایران و منطبق با مفاد قرار داد ۱۹۲۱ درباره انتفاع مساوی از آبهای مرزی بود.
البته دو کشور ایران و ترکمنستان، از کشور سوم سهیم در این رودخانه مرزی نیز غافل نبوده اند و همواره بخش عمده ای از نیازهای انرژی برق افغانستان را با نرخهای بسیار نازل تأمین کرده اند. بر این اساس، در تعیین نرخ برق توسط این دو کشور ملاحظات مربوط به روابط همسایگی و همچنین میزان آبی که از رودخانه های مشترک دریافت می شود، مدنظر قرار دارد. هر چند بر اساس توافقات موجود، حق برداشت از رودخانه هریرود برای ترکمنستان و ایران سهم ۵۰ درصد است؛ اما افغانستان در سالهای اخیر حقوق دو کشور دیگر را چندان مد نظر قرار نداده است. این کشور تحت شرایط کم آبی، به لحاظ فیزیکی توانایی منحرف کردن آب رودخانه هریرود و استفاده از تمام آبها را برای آبیاری کشاورزی خود خواهد داشت.
در چنین شرایط بی ثباتی، ایران و ترکمنستان خواهان مذاکره با افغانستان برای دست یابی به یک رژیم حقوقی مشترک و در نتیجه رهاسازی حجم مناسبی از آب رودخانه هریرود جهت رفع نیازهای آبی خود هستند. مسوولان ورزات انرژی و آب افغانستان معتقدند با ایجاد سد سلما یا سد دوستی افغان- هند بر روی هریرود، تنها نزدیک به ۱۴ درصد از آب حوزه هریرود و از لحاظ جغرافیایی ۳۰ درصد از حق‌آبه جغرافیایی کشور از این رودخانه، توسط افغانستان مدیریت شده و باقی آب و علاوه بر آن آب‌هایی که در مسیر راه به رودخانه می‌پیوندند، هنوز به کشورهای ایران و ترکمنستان سرازیر می‌شوند. این در حالی است که مقامات ایران و ترکمنستان در پی افتتاح سد سلما، از خشک شدن سد دوستی در مرز ایران و ترکمنستان ابراز نگرانی کرده اند. با شروع آبگیری سد سلما که از دو سال پیش در حال انجام است، میزان آبی که از رودخانه هریرود به سمت ایران سرازیر شده، بسیار اندک است؛ زیرا هنوز مخزن سد سلما پر نشده است. از آنجا که در هریرود رژیم حقوقی مشخصی بین ایران و افغانستان تعریف نشده است، ایران تاکنون نتوانسته تضییع حقوق خود در زمینه آب این رودخانه بین المللی را از مجاری حقوقی پیگیری کند. مقامات کشورمان سالهای متمادیست که تلاش می کنند وضعیت رژیم حقوقی این رودخانه را با افغانستان نیز مشخص کنند؛ اما به دلیل وضعیت بی ثبات موجود در این کشور، تا کنون این امر محقق نشده است. البته دولت اشرف غنی که سیاست عمل‌گرایانه‌تری نسبت به دولت قبلی دارد، طی فعالیت دولت یازدهم، با ایران وارد مذاکره شد. بر این اساس، در اردیبهشت ۱۳۹۶، محمد جواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان ضرب الاجل سه ماهه‌ای برای دولت افغانستان تعیین کرد و برنامه این بود که تا پایان کار دولت یازدهم، معاهده جامع بین ایران و افغانستان به امضا برسد و تکلیف حق‌آبه هامون، رژیم حقوقی هریرود و اجرای کامل قرارداد هیرمند، برای همیشه روشن شود.با این وجود حال با گذشت ۴ ماه از آن ضرب الاجل، همچنان خبری از حل اختلافات ایران و افغانستان در موضوع آبهای مشترک نیست و ظاهرا سیاست افغانستان وقت کشی و تن ندادن به توافقنامه های حقوقی برای استفاده حداکثری از رودخانه های مرزی مشترک است؛ سیاستی خطرناک و غیر دوستانه که دیپلماسی فعالانه تر دولت دوازدهم را می طلبد.
منابع:
سید احمد فدایی. علی رضا چکنگی. (۱۳۸۴). «سد دوستی؛ نماد پیوند دو ملت». مشهد: شرکت آب منطقه ای خراسان.
وحید سنائی. (تابستان ۱۳۹۰). هیدروپلیتیک حوضه هریرود و اثرات آن بر روابط ایران ترکمنستان و افغانستان .فصلنامه روابط خارجی، سال سوم، شماره سوم.
حسین فرجاد امین معاون ستاد افغانستان وزارت امور خارجه. ( ۲۷ اردیبهشت ۱۳۹۶ ). خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا).http://www.iana.ir/fa/news/۴۴۰۰۰
نظر شما