فطر؛ یک مناسبت دینی با کارکردهای اجتماعی

به گزارش خبرنگار ایمنا از شهرستان فریدن، عید فطر روز اول ماه شوال و از مهم‌ترین اعیاد مسلمانان است. این روز در بیشتر کشورهای اسلامی، تعطیل رسمی است و مسلمانان نماز عید برگزار می‌کنند. در این روز، روزه گرفتن حرام و پرداخت زکات فطره بر مسلمانان واجب است در ایران از سال ۱۳۹۰ش به مناسبت عید فطر، 2 روز تعطیل است.

معنای کلمه «فطر» در لغت، گشودن و باز شدن چیزی است. عید فطر دارای اعمال و عباداتی است که در روایات معصومین(ع) به آنها پرداخته شده و ادعیه خاصی نیز آمده است.

روز اول ماه شوال را بدین سبب عید فطر خوانده اند که در این روز، امر امساک و صوم از خوردن و آشامیدن برداشته شده  است و رخصت داده شد که مؤمنان در روز افطار کنند و روزه خود را بشکنند .فطر و فطر و فطور به معنای خوردن و آشامیدن، ابتدای خوردن و آشامیدن است و نیز گفته شده است که به معنای آغاز خوردن و آشامیدن است پس از مدتی از نخوردن و نیاشامیدن. ابتدای خوردن و آشامیدن را افطار می نامند و از این رو است که پس از اتمام روز و هنگامی که مغرب شرعی در روزهای ماه رمضان، شروع می شود انسان افطار می کند یعنی اجازه خوردن پس از امساک از خوردن به او داده می شود.

عید سعید فطر پس از یک ماه عبودیت و عبادت مؤمنان روزه دار در مهمانی خدا فرام یرسد و مردم شهرها و روستاهای ایران مانند دیگر مسلمانان جهان این روز مبارک را با برپایی آداب و رسوم و سنن خاص خود با شکوه فراوان گرامی می دارند.

در تمام کشور وداع عاشقان حضرت حق فضای کشور را عطرآگین می سازد و مؤمنان تلاش می کنند در مراسم وداع با ذکر مناجات و ریختن اشک از خوان الهی هرچه بیشتر بهره مند شوند.

رسم و رسومات عید فطر

معمولاً مردم از چند روز قبل از عید فطر با چراغانی کردن سر در مساجد، حسینیه ها، ادارات، مراکز دولتی و خصوصی، معابر، میادین، بازارها و خانه ها، خانه تکانی، خرید نیازمندی های نو اعم از لباس نو برای بچه ها، هدایا برای نزدیکان، اثاثیه نو برای منزل و شیرینی و میوه به استقبال این عید بزرگ می روند.

در برخی نقاط که ماه قابل رؤیت است مردم در آخرین شب از ماه مبارک رمضان در نقطه ای بلند به افق چشم می دوزند تا با رؤیت هلال ماه شوال با ماه رمضان وداع کنند.

 آن ها در این شب تا به صبح در مساجد و تکایا و حسینیه ها احیا می دارند و تا اذان صبح به اقامه نماز، ذکر مناجات و استغفار می پردازند. روز عید فطر در مساجد، بقاع متبرکه و مصلی ها، نماز عید فطر را اگرچه واجب نیست اما به دلیل استقبال همگان به ویژه آنان که موفق به روزه گرفتن شده اند هر چه باشکوه تر برگزار می کنند.

هر خانواده براساس نوع فطریه که معمولاً برنج یا گندم است یا وجه نقدی معادل ارزش آن را به فرد مستحق می دهد یا در صندوق هایی که ویژه جمع آوری فطریه است، می اندازد.

بازدید از اقوام، بزرگان فامیل و سادات، عیادت از بیماران، دیدار از خانواده هایی که به تازگی عزیزی را از دست داده اند، رفتن بر مزار درگذشتگان و گلزار شهدا و طلب مغفرت و آمرزش برای اهل قبور، کمک به نیازمندان، تقسیم نذورات و خیرات، هدیه دادن به بچه ها، برگزاری مراسم ازدواج و جشن های نامزدی، ارسال هدایا برای نوعروسان و نودامادها از طرف خانواده های عروس و داماد از جمله سنت های پسندیده ای است که مردم برای نکوداشت عید فطر به آن پایبند هستند

عید فطر موجب وفاق جمعی در جامعه است

نکته مهم در رابطه با اعمال و آداب و رسوم عید فطر شناخت فلسفه ای است در پشت این اعمال و رسومات آن نهفته است، موضوعی که از آن غفلت می شود و هر ساله تنها از منظر مذهبی - دینی به این مناسبت پرداخته می شود.

در این راستا یک  جامعه شناس با تکیه بر نظریه های اجتماعی  به معرفی و تحلیل گزیده ای از مراسم «عید فطر» در فرهنگ مردم ایران می پردازد.

شهرزاد دوستی براساس نظریه ساختی ـ کارکردی پارسونز و مرتون عید فطر و رسوم مرتبط با آن را سبب انسجام، وحدت، همبستگی و وفاق جمعی در جامعه می داند.

وی می افزاید: از آن جا که تمامی این رسوم از نهاد دین برخاسته و کارکردهای مثبت داشته است برقرار مانده و استمرار بخشیدن به آن ها از طریق نهاد اجتماعی مانند خانواده، مدرسه، مسجد و به ویژه رسانه ملی به حفظ الگوهای فرهنگی این عناصر فرهنگی می انجامد و جامعه ای منتظم، متعادل و متوازن را سبب می شود.

استقبال از عید فطر شادی آفرین استدوستی ابتدا از مراسم اسقبال از عید فطر در میان شهرها و جوامع مختلف سخن می گوید.

وی با بیان این که کارکرد آشکار رسم خانه تکانی تمیزی و نظافت فردی و اجتماعی است، می افزاید:  کارکرد پنهان  این رسم مشارکت در آیین استقبال از عید و هدف آن آمادگی افراد در بزرگداشت این روز مبارک است و اعمالی مانند خرید لوازم و البسه نو، شیرینی و میوه برای مهمانان، حنا بستن، عود دود کردن همگی اعمال شادی آفرین هستند و عاملی به شمار می روند در کاهش اضطراب ها، دلتنگی ها و غم ها که سبب تقویت آرامش روحی میشود. وی ادامه می دهد: وجود این کنش ها (رفتارهای ارادی) به صورت یک عرف اجتماعی است و انجام آن ها از طریق اعضای خانواده ها، نهادها و دیگر مراکز باعث حفظ الگوهای مثبت فرهنگی می شود و چون برخاسته از نهاد دین است سبب یگانگی و انسجام افراد جامعه می گردد.

رؤیت هلال عید فطر بهانه ای برای خوش یمنی

این جامعه شناس در ادامه در خصوص رویت هلال ماه می گوید:  می توان گفت این رسم یک ساخت است و شامل یک سری رفتارهای نهادی شده برای رسیدن به اهداف مشخصی است.

وی ادامه می دهد: امروزه از طرف دفتر مقام معظم رهبری رؤیت هلال عید به طور رسمی اعلام می گردد و مردم هم به واسطه ثواب آن به صورت فردی و جمعی سعی می کنند هلال عید را رؤیت کنند و دیدن سبزه، آب، نقره، گل و چهره کودکان را پس از رؤیت هلال عید خوش یمن می دانند.

دوستی می افزاید: در گذشته جارچی ها مردم را از حلول ماه شوال با خبر می ساختند اما امروزه رسانه ملی وظیفه اطلاع رسانی را برعهده دارد؛ در این جا هدف که همانا آگاه کردن مردم است پذیرفته شده و وسیله تغییر یافته است یعنی ریش سفیدان و جارچی ها جای خود این را به رسانه ملی (صداوسیما) داده اند.

وداع با ماه رمضان و یگانگی اجتماعی

این متخصص جامعه شناسی با بیان این که در آخرین روز ماه رمضان و شب عید فطر هر یک از مراسم ختم قرآن، احیا و الوداع خوانی رفتاری نهادینه شده است ، خاطر نشان می کند: برای رسیدن به فیض معنوی و پاداش الهی این رسوم به واسطه کارکرد مثبت شان از گذشته تا به امروز استمرار داشته است و چون این کنش ها برخاسته از نهاد دین است باعث حفظ انسجام و یگانگی نظام اجتماعی می شود.

وی ادامه می دهد: این اعمال از یک سو نشان دهنده انگیزه شخصی است و از سوی دیگر چون برای همگان دعا می شود عملی است که بر منافع جمع متکی است و از آن جا که روح توحید در فضایل اخلاقی که دین اسلام بدان دعوت می کند ساری و در اعمال مردم که بدان مکلف شده اند جاری است؛ لذا خواندن «نماز»، «قرآن »، «دعا» و «ذکر استغفار» هم روح را جلا می دهد و هم ارتباط انسان را با خدا قوی تر می سازد و زنگار وجود انسان را از ناپاکی ها می پالاید و اجر و پاداش الهی و برکات دنیایی و اخروی برای کنشگر به همراه دارد.

همدلی و خلوص در نماز عید فطر

شهرزاد دوستی در بخش دیگری از اظهارات خود درباره نماز عید فطر این گونه می گوید: این اعمال یک ساخت هستند چه این اعمال به صورت فردی انجام گیرد یا به صورت گروهی وسیله ای برای سپاسگزاری و شکر از نعماتی است که خداوند به آنها ارزانی داشته و نمایشی از عبودیت در محضر الهی است و چون تمامی نسل ها در کنار یکدیگر اعمال را انجام می دهند سبب رشد اجتماعی، اخلاقی، سیاسی، فرهنگی و دینی نمازگزاران می شود. وی تاکید می کند: کارکرد آشکار این رسم اجرای مناسک مذهبی و برپایی نماز است، هر چند واجب نیست و کارکرد پنهان آن همان همدلی، خلوص و همرنگی تمامی شرکت کنندگان در این همایش بزرگ الهی است.

پرداخت زکات فطره و تامین نیاز فقرا

دوستی درباره پرداخت زکات فطره می گوید: این امر واجب الهی و مربوط به نهاد دین است و نشان دهنده نهایت تعهد و دانستن مسئولیت در قبال فرامین الهی است که کارکرد آشکار آن تأمین نیاز مادی فقرا و کارکرد پنهان آن مبارزه با نفس اماره است که همانا رسیدن به مراتب عالی اخلاقی است.

زیارت اهل قبور و تحکیم اعتقادات

این جامعه شناس زیارت اهل قبور را یک رسم انتظام اجتماعی و یک وسیله قابل قبول برای دست یافتن به هدف می داند.

وی می افزاید:  رفتن به قبرستان موجب پند، عبرت و زهد در دنیا می شود و بیانگر این حقیقت است که یاد و خاطره درگذشتگان عزیز خود را با ذکر صلوات و استغفار و آیاتی از قرآن زنده بداریم و قدرشناس خوبی هایشان باشیم.

دوستی ادامه می دهد: کنش خواندن قرآن و دادن خیرات برای بازماندگان و درگذشتگان با استناد به آیه ١٠ سوره «حشر» که دعا و استغفار را برای مردگان مفید و سودمند می داند و آن را نه تنها سبب آرامش روحی ـ روانی و احساس رضایت و تسلی خاطر بازماندگان بلکه سبب رحمت الهی و آمرزش برای درگذشتگان ذکر می کند و چون این رسم نشأت گرفته از اعتقادات دینی است سبب تحکیم اعتقادات، ارزش ها و هنجارها می شود.

دیدار از خانواده های عزادار نتیجه فرایند اجتماعی شدن

این جامعه شناس در ادامه می افزاید:  کنش اجتماعی دیدار از خانواده های عزادار با تأسی از سیره پیامبر و ائمه معصومین متأثر از ارزش های دینی و مربوط به نظام اعتقادی است که فرد آن را از اجتماع طی فرایند اجتماعی شدن به دست می آورد و باعث می شود نظام اجتماعی نظم یابد وکارکرد مثبت این کنش که دلداری از خانواده های عزادار و همدردی با آنهاست سبب استمرار آن در جامعه می شود.

بهداشت روانی با دید و بازدید و مهمانی ها

این جامعه شناس دید و بازدید را به عنوان یک ساخت رفتاری می داند که از نهاد دین برگرفته شده و سبب همبستگی و وفاق جمعی می شود.

وی با استناد به قرآن محبوبیت نزد خدا، افزایش روزی، طول عمر، ورود به بهشت، آسان شدن حساب در قیامت، برطرف شدن فقر، محبوبیت در خانواده ها را از اثرات صله رحم می داند و عنوان می کند:  براساس نظریه ساخت ـ کارکردی؛ چون کارکرد این رسم سبب تقویت روابط خانوادگی، رشد اجتماعی فرزندان، بهداشت روانی، ایجاد همدلی، پاداش دنیوی و اخروی از باریتعالی است بدین جهت هنوز استمرار دارد.

اشاعه صلح و دوستی با حلالیت طلبیدن

این جامعه شناس کارکرد پنهان این رفتار را ایجاد آرامش روحی و روانی و کارکرد آشکار آن صلح و دوستی بیان می کند.

از نظر وی از آن جا که این هنجار از طریق خانواده ها به فرزندان آموزش داده می شود سبب حفظ الگوهای فرهنگی و تحکیم روابط می گردد.

هدیه دادن و فرهنگ پذیری

دوستی این رسم را یک ساخت و یک کنش اجتماعی متقابل می داند و می گوید: هدیه دادن وسیله ای است برای رسیدن به هدف؛ آن هنگام که عروس و دامادها بی واسطه یا از طریق خانواده هاشان به یکدیگر هدیه می دهند در واقع شعله عشق و محبت در آغاز پیوندشان فروزان تر و انس و الفت بین اقوام و نزدیکان دو خانواده مستحکم تر می شود؛ این امر نشأت گرفته از حدیث شریفی است که می گوید "با هدیه دادن محبت و دوستی ها را محکم تر سازید" و این یک ارزش اجتماعی است که از اعتقادات دین برخاسته و باعث وفاق و یگانگی اعضای جامعه می گردد و چون این عمل از طریق خانواده انجام می گیرد سبب می شود تا این رسم در فرزندان نهادینه شود و آن ها جامعه پذیر و در نهایت فرهنگ پذیر شوند.

وی ادامه می دهد: آن هنگام که پدربزرگ ها، مادربزرگ ها یا والدین در روز عید به فرزندان خود عیدی می دهند عواطف تقویت می گردد و رشد اجتماعی فرزندان بیشترو مهرورزی به کودکان و نوجوانان آموزش داده می شود؛ پس از آنجا که کارکرد مثبت دارد این رسم هنوز هم مستمر است.

نذورات و همبستگی افراد جامعه

این جامعه شناس درباره نذری دادن می گوید: نذری دادن یک ساخت است که کارکرد آن تقویت اعتماد و توکل به حضرت باریتعالی است، این توکل به حضرت حق، اعتماد به نفس را تقویت می کند و ادای نذر که کارکردش تأمین نیازهای مادی و معنوی مستمندان است چون از نهاد دین برگرفته شده سبب همبستگی خواهد شد و کارکرد مثبت این رسم سبب استمرار آن است.

طبخ غذا در شب و روز عید فطر و تقویت عاطفه گرایی

دوستی به  طبخ غذا و صرف آن در کنار اعضای خانواده، دوستان و آشنایان در این روز هم اشاره می کند.

وی این کار را نشان از الگوهای جمع گرایی و عاطفه گرایی می داند و می گوید:  این در کنار هم بودن ها، گپ زدن ها، خندیدن و شادی کردن ها سبب افزایش انس، الفت و همبستگی خانوادگی است و این همبستگی سبب می شود فرزندان در کنار خانواده بودن را تجربه شیرینی بدانند و خانواده را کانون مقدس و پاکی بدانند که سبب آرامش روحی، روانی و تقویت رشد اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی می شود.

 عید فطر یک فرصت طلایی برای رسانه ها

این جامعه شناس در ادامه وسایل ارتباط جمعی را آیینه تمام نمای زندگی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی هر کشوری می داند.

وی خاطر نشان می کند:  در این میان رادیو و تلویزیون به منظور ترویج و تبلیغ رفتارهای دینی و مناسک خاص از جایگاه ویژه ای برخوردار است زیرا مأموریتی راهبردی در انتقال مفاهیم و ارزش های دینی بر عهده دارد.

وی تاکید می کند:  عید فطر یکی از بزرگ ترین اعیاد اسلامی است که نویدبخش پیروزی انسان در جهاد با نفس بوده و به شکرانۀ تزکیه و تهذیب روح برپا می گردد پس فضای کلی برنامه ها باید بسیار شاد و مفرح بوده و متناسب با ارزش های اسلامی باشد و از مجموعه تمهیدات رسانه ای برای شادی آفرینی و ایجاد انبساط خاطر مخاطبان بهره گرفته شود.

دوستی با تاکید براستفاده از موسیقی مناسب برای برنامه های مختلف بومی، می گوید:  بهتر است برای پخش برنامه ها ضمن رعایت حدود اسلامی از ظرفیت های موسیقی ملی و مقامی ایران بهره جست چرا که نغمه ها و آهنگ های شاد در حوزه موسیقی سنتی و محلی هم در ایجاد شادی نقش دارد و هم حس همبستگی فرهنگی را در جامعه گسترش می دهد.

وی تصریح می کند:  آیین ها و مراسم محلی و بومی اقوام گوناگون ایرانی می تواند دستمایه تهیه و پخش برنامه های عید فطر قرار گیرد که معمولاً از اصالت فرهنگی برخوردار است.

دوستی تهیه گزارش از برگزاری هر یک از مراسم عید فطر، نظرسنجی از مردم در روز عید فطر در خصوص مراسم این  روز، پوشش دهی به «مناسک و مراسم » شادی آفرین عید فطر در رادیو و تلویزیون،  میزگردهای کارشناسی تحلیل و بررسی فرهنگ عامه، عناصر، مدل ها و نگاره های فرهنگی در بحث آداب و رسوم عید فطر به منظورچگونگی معرفی، احیا و انتقال به نسل امروز، بازسازی مراسمی که در گذشته مرسوم بوده و مقایسه آن با رسوم امروزی به شکل فیلم، انیمیشن و مستندسازی در خصوص تأثیر هر یک از رسوم شایسته بر روی دیگر نهادها را از نکاتی برشمرد که می تواند در راستای تقویت بعد اجتماعی غید فطر راگشا باشد.

به نظر می رسد نه تنها عید بزرگ فطر بلکه بسیاری از مناسبت های دینی و مذهبی دارای رازها و اثراتی فراتر از بعد معنوی هستند که شناسایی و تعریف اصولی این حقایق گام بلندی در راستای ارتقاء سطح باور مردم نسبت به دین و کاربرد آن در بعد بیرونی خواهد بود.

گزارش از فاطمه زمانی