گوهر سیاست و دیانت در سیمای امام حسن مجتبی(ع)

به گزارش خبرنگار ایمنا، در زمانی که امپراطوری پهناور ایران قدرت یگانه عصر خود و مروج آزادی و فرهنگ و تمدن در عالم بشری بود، اعراب شبهه جزیره عربستان در شرایطی زندگی می کردند که نه تنهای بویی از تمدن و فرهنگ نبرده بودند، بلکه زندگی وحشیانه آنها امکان هرگونه پیشرفت و توسعه مدنی را نیز غیر ممکن می‌کرد.
زنده به گور کردن دختران، جهل و بیسوادی، غارت و قتل دیگران، رسمیت فسار و ابتذال جنسی و بهره کشی از زنان تنها بخشی از ویژگی اجتماعی اعراب جاهلی بود به همین دلیل غالب مورخان را عقیده بر آن است که طلیعه اسلام در شبهه جزیره عربستان مقارن بود با یکی از بدترین ادوار تاریخی که بشر تاکنون تجربه کرده است.
اما اسلام به واقع نوری بود در ظلمت جهل اعراب، حضرت محمد(ص) با تلاشی مستمر در طول 23 سال، آنچنان زندگی، فرهنگ، اقتصاد و جامعه اعراب را تغییر داد که آنان در سالهای بعد، به پشتوانه فرامین و احکام اسلامی، به عنوان یکی از ملل تمدن ساز جهان معرفی شدند.
پیامبر اسلام(ص) فرزند ذکور نداشتند و حضرت فاطمه(سلام الله علیها) تنها فرزند ایشان بودند که حاصل ازدواج ایشان با حضرت علی(ع)، دو فرزند پس به نامهای امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و یک فرزند دختر به نام حضرت زینب(س) بود.
بیان و بررسی زندگی پرماجرای هر یک از فرزندان بزرگوار این دودمان از حوصله این مقاله بیرون است اما راقم این سطور قصد دارد تا بخشی از زندگی فرزند ارشد، یعنی امام حسن(ع) را بررسی و تحلیل کند.
امام‌ حسن‌ (ع‌) در شب‌ نیمه‌ ماه‌ رمضان‌ سال‌ سوم‌ هجرت‌ در مدینه‌ تولد یافت‌. وی‌ نخستین‌ پسری‌ بود که‌ خداوند متعال‌ به‌ خانواده‌ حضرت علی‌(ع) و حضرت فاطمه(س)‌ عنایت‌ کرد. رسول‌ اکرم‌ (ص‌) بلافاصله‌ پس‌ از ولادتش‌، او را گرفت‌ و در گوش راستش اذان و در گوش‌ چپش‌ اقامه‌ گفت؛ سپس‌ برای‌ او بار گوسفندی‌ قربانی‌ کرد، سرش‌ را تراشید و هموزن‌ موی‌ سرش‌ که‌ یک‌ درم‌ و چیزی‌ افزون‌ بود، نقره‌ به‌ مستمندان‌ داد. پیامبر (ص‌) دستور داد تا سرش‌ را عطرآگین‌ کنند و از آن‌ هنگام‌ آیین‌ عقیقه‌ و صدقه‌ دادن‌ به‌ هموزن‌ موی‌ سر نوزاد سنت‌ شد. این‌ نوزاد را «حسن‌» نام‌ داد، این‌ نام‌ در جاهلیت‌ سابقه‌ نداشت، کنیه‌ او را نیز ابومحمد نهاد و این‌ تنها کنیه‌ اوست.
امام حسن(ع) و دو چهره برگزیده تاریخ اسلام
دامنه شخصیّت بی مانند سبط اکبر پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم امام حسن مجتبی علیه السلام آنقدر وسیع و گسترده است که آثار و نشانه های آن در تمام کتاب های حدیث، تراجم، سیره، تاریخ و مناقب فراوان به چشم می خورد.
نگاره عقیده دارد که امام حسن مجتبی(ع) از نظر تاریخی در بین مولد و شهادت دو چهره بسیار بزرگ تاریخ اسلام یعنی امام علی (ع) و امام حسین (ع) واقع شده است و شاید همین دلیل همین مسئله باعث شده تا ابعاد شخصیتی ایشان کمتر مورد توجه واقع شود و حتی بیش از هرچیز دیگری به ایشان لقب «مظلوم» داده شود در حالی که امام حسن(ع) شخصیت بی نظیری است که باید علم سیاست و دیانت را در محضر او آموخت.
تواضع، فروتنی، خداترسی، روابط حسنه، احترام متقابل و کمک به بینوایان از ابعاد برجسته زندگی آن سرور جوانان بهشتی است. آن بزرگوار بازویی علمی، قضایی و نیرویی بسیار کارآمد برای حکومت علوی و شخص امیرمؤمنان(ع) بوده است.
امام از جمله کسانی بود که از آغاز تا پایان به دفاع از حریم علوی پرداخته و در جنگ های جمل، صفّین و نهروان فعالانه شرکت جسته، بلکه در گردآوری نیروها از کوفه برای مقابله با فتنه طلحه و زبیر، گام های بسیار مثبت و مؤثری برداشته است.
امام حسن مجتبی(ع) در آیینه محمدی
امام حسن مجتبی (ع) کودک بود که پیامبر بزرگوار اسلام از او به عظمت و بزرگی یاد می کرد. به یقین این برخوردهای محبت آمیز که هیچ گاه در زمان خاص و یا در محدوده خاصّی ابراز نمی شد، نشان دهنده این بود که آن حضرت می خواست نقاب از چهره امام حسن (ع) کنار زده و شخصیّت والای او را بیش از پیش، به مسلمانان معرفی کند.
مصلح بزرگ
مورّخان نوشته اند که: روزی رسول خدا (ص) ضمن اظهار محبت به امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود: «انّ هذا ریحانتی و انّ ابنی هذا سید، سیصلح اللّه به بین فئتین من المسلمین» همانا حسن ریحانه من است. و این فرزندم سیّد و بزرگ است و به زودی خداوند به دست او بین دو گروه مسلمان، صلح برقرار خواهد کرد.»
ناگفته نماند که این سخن، یک پیشگویی از رسول خدا (ص) بود که در آینده بین دو گروه از مسلمانان جنگ و خونریزی خواهد شد و امام حسن(ع) بین آن دو، صلح و دوستی برقرار خواهد کرد.
طبق نقل تاریخ، امام حسن مجتبی(ع) با مشاهده خیانت یاران و فراهم نبودن زمینه جنگ با معاویه، خیر و صلاح امت را در این دیدند که از درگیر شدن با معاویه خودداری کرده و با صلح پیشنهادی معاویه، موافقت کنند. و در اثر این صلح، هم مسلمانان را از شرّ هجوم خارجیان نجات دادند و هم از جنگ و خونریزی جلوگیری کردند.3
امام در نگاه امیرمؤمنان (ع)
امام حسن مجتبی علیه السلام در نگاه علی علیه السلام شخصیتی بسیار بزرگ و ممتاز بود. و از همان دوران کودکی که آیات الهی را برای مادرش فاطمه زهرا علیها السلام می خواند، به این گوهر گرانبها را شناخت و در طول سالیانی که در کنار یکدیگر بودند، هماره از فرزند خود تعریف، تمجید و تقدیر می کرد. حتی در برخی از موارد، قضاوت و یا پاسخ به سؤالات علمی را به عهده اش می گذاشت.
امام حسن (ع) در نگاه امام حسین (ع)
با توجه به سال شهادت امام حسن مجتبی (ع) به یقین هیچ معصومی به اندازه امام حسین (ع) در کنار برادر خود نبوده است. این دو امام معصوم نزدیک به پنجاه سال در کنار یکدیگر زندگی می کردند. بدین جهت امام حسین (ع) بیشتر از هر مسلمان دیگری به شخصیت علمی برادرش پی برده بود. و به ویژه در آن ده سال آخر که امامت و رهبری را عهده دار بود، با نگرش دیگری به امام حسن (ع) می نگریست.
در تاریخ آمده است که هنگامی که امام حسین (ع) خواست برادر خود را، بنا به توصیه اش پیش از دفن برای تجدید عهد نزد قبر رسول خدا (ص) ببرد، عایشه به تحریک بنی امیه از ورود جنازه امام حسن (ع) به داخل حجره پیامبر (ص) جلوگیری کرد. امام در برابر این اهانت به فرزند پیامبر به عایشه فرمود: این تو و پدرت بودید که حُرمت و حجاب رسول خدا (ص) را دریدید و کسی را داخل حجره اش کردید که پیامبر (ص) جوارش را دوست نمی داشت و اینکه خداوند در فردای قیامت از تو بازخواست خواهد کرد. بدان ای عایشه! که برادرم داناترین فرد به خدا و رسول او است. و داناتر است به کتاب خدا از اینکه بخواهد نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم پرده دری کند»
تدریس معارف الهی
یکی از بهترین شواهد و دلایل شخصیت والای امام حسن مجتبی (ع) این است که وی از همان آغاز جوانی، بلکه کودکی، آنچه را که از زبان پیامبر اسلام (ص) گرفته بود، سخاوتمندانه در اختیار دیگران قرار می داد.
تربیت شاگردان
امام حسن مجتبی (ع) از دوران کودکی سفره علمی خود را پهن کرده و با نقل آیات شریفه و سپس نقل حدیث از پیامبر بزرگوار اسلام (ص) خدمت بزرگی به تشنگان علم و معرفت نمود؛ به ویژه در این 10 سال آخر که حوادث دردناکی به مسلمانان، خاصّه پیروان اهل بیت روی آورده بود.
افراد و گروه ها و شخصیت های زیادی در محضر درس امام می نشستند که یقیناً تاریخ، نام بسیاری از آنها را ثبت نکرده است. از جمله بسیاری از صحابه رسول خدا و تابعین هستند که از محضر پرفیض ایشان استفاده کرده اند.
شیخ طوسی در کتاب رجال خود، نام برخی از این شخصیت ها را به عنوان اصحاب امام آورده است که تعداد آنها از 41 نفر نمی گذرد که احتمال دارد شیخ طوسی فقط نام راویان از اصحاب امام را آورده باشد؛ احتمال دارد امام در زمانی می زیسته که بیشتر اصحاب پیامبر(ص) بودند، و آنها به هر دلیلی از حضور در درس امام حسن و یا نقل روایت از ایشان، خودداری می کردند.
نرمش قهرمانانه
یکی از مهمترین نواقص عالمان و دانشمندان اسلامی در طول تاریخ غفلت آنها از تحلیل مبانی تاریخی و اجتماعی بوده است، مورخان تنها به ذکر حوادث بسنده کرده و در این رهگذر خواننده از مداقه در بسیاری از اصول و مبانی محروم می مانده است که زمنیه را برای برخی از تحلیلهای ناروا نیز، باز می گذاشته است.
مهمترین حادثه در زندگی امام حسن علیه‌السلام جریان صلح معاویه با آن حضرت است. تحلیل این حادثه ضروری به نظر می رسد زیرا خود امام صلحش را حجتی بر آیندگان می‌داند؛ یعنی بر اساس عملکرد حضرت، وظیفه انسان نیز در شرایط مشابه با آن زمان، صلح و مصالحه است.
بررسی مقدمات و شرایط و عللی که صلح را ایجاب کرد و دقت در کیفیت وقوع صلح و مواد صلحنامه و موشکافی نتایج شیرین صلح برای جناح حق و ضربه‌های سهمگین آن بر جناح باطل به‌خوبی روشن می‌کند که صلح آن حضرت در حقیقت نرمشی قهرمانانه بود که زمینه انقلاب سرخ حسینی را فراهم ساخت.
این نرمش قهرمانانه در کنار آن جنبش ظلم‌ستیزانه، پایه‌ریز انقلاب علمی امام باقر (ع) و امام صادق (ع) را درعصر طلایی خلأ انتقال قدرت از بنی امیه به بنی عباس شد و به این ترتیب، اسلام ناب محمدی که در تشیع جلوه‌گر بود، نهال خود را آبیاری نمود و به درخت تنومندی تبدیل کرد.
مامی تلاش امام حسن پس از قبول صلح این بود که فواید مورد نظرش را از صلح به نتیجه برساند و بر این اساس در تمام این مدت به حفظ نیروهای معتقد به مبانی اسلام ناب محمدی ب ازسازی نیروهای خسته و وازده و تفسیر صحیح اسلام پرداخت.
عملکرد دشمن‌شکن حضرت پس از صلح چنان قدرتمند بود که معاویه را به فکر شهادت آن حضرت انداخت.