جنبش سبزراه ها
جنبش سبزراه ها یادآور کشورهایی چون آمریکاست که خاستگاه اولیه این جنبش به شمار می آیند، اما هیچگاه این سوال مطرح نشده است که مادی های اصفهان همان فضاهای طبیعی متعلق به خارج شهر هستند که به مانند سبزراه ها در شهرها و محلات نقش متعددی را ایفا کرده اند نقش هایی که پیش از جنبش سبزراه ها به عهده آن ها گذاشته شده بود با گذر زمان این نقش ها کمرنگ تر شده اند.
واژه مادی
کلمه مادی، در گویش عامیانه مردم اصفهان به جوی بزرگ و مجرای آبی گفته می‌شود که از رودخانه برای زراعت و کشاورزی و یا مصرف شرب اهالی شهری جدا می‌شود و این واژه به لفظ فارسی قدیم به معنای ممر و مجرای آبی است که از رودخانه کوچکتر و از نهر بزرگتر باشد، کلمه مادی در اصفهان نیز اصطلاحی محلی یافته و به صورت نهر آب درآمده است.
در لغتنامه دهخدا، مادی چنین تعریف شده است: «کانال اصلی آب، در تداول اصفهانیان جوی بزرگ و مجرای آب که از نهری برای زراعت عمومی قرا و قصبات جدا نمایند». در کتاب اصفهان تالیف لطف الله هنرفر، کلمه مادی اصطلاحی محیطی و به معنی آب در اصفهان است.
«میرسیدعلی جناب» در کتاب خود با عنوان الاصفهان آورده است: «...از رودخانه به وسیله جویی هایی که آبش به فاصله کم و زیای زراعت را مشروب می سازد؛ آب برداشته می شود که این جوی ها را مادی می نامند.» «روش پیچیده و شگفت تقسیم آب براساس 2 اصل زمان و مکان توسط این مردم، ناشی از اندیشه ژرفی بوده است که آب را به نسبت احتیاج به همه روستاها رسانده، چنان سرسبزی و خرمی به وجود واداشته است».
«کمپفر» نسبت به سیاحان دیگر به طور مفصل تری به مادی ها پرداخته و می نویسد «زاینده رود در فاصله زیادی سدبندی شده و به یک شبکه مصنوع تقسیم می شود و قسمتی از آن آبیاری مزارع بیرون شهر و قسمتی برای تامین آب استخرها و حوض های بی شمار قصرها و خانه های مسکونی مصرف می شود...» انشعابات مخصوص آبیاری دارای اصطلاح های خاص فنی است که انشعابات اول را به هر تعداد باشد مادی می نامند. شاخه ای که از آن منشعب می شود«جدول» می گویند.
مادی در کتاب های تاریخی
اختلاف ارتفاع بستر رودخانه زاينده رود با زمين هاي مجاور زياد نيست، به طوري که منشعب نمودن نهر از رودخانه امکانپذير بوده و در دوره هاي مختلف نهرهايي جدا شده است. موضوع انشعاب نهرها از رودخانه در بعضي کتب تاريخي توسط «ابن رسته»، «حافظ ابونعیم»، «ابن حوقل»، «حمدالله مستوفی»، «ناصر خسرو» و « محمدرضا الإصفهاني» آورده شده است. همچنین سياحان اروپايي نيز پس از سفر به اصفهان مطالبي را درسفرنامه هاي خود ذکرکرده اند ازجمله «پيترو دلاواله»، «سانسون»و «کمپفر» سیاحانی هستند که در این باره سخن گفته اند.
پیشینه مادی ها، قبل از صفویه
باتوجه به متون تاريخي و همچنين پيشينه تمدن درجلگه اصفهان، به نظر مي رسد پيشينه و قدمت احداث مادي ها به دوره هاي بسيار دورتر از صفويه و حتي به قرن هاي پيش از اسلام مي رسد. وجود تمدن در منطقه اصفهان در دوره هاي ماد، هخامنشي، اشکاني و ساساني ارتباط مستقيم با آب و حاصل خيزي زمين داشته که هر دو در منطقه اصفهان مهيا مي باشد و قطعاً براي آبياري مزارع، کشاورزان مجبور بودند به وسيله انهار، آب را از رودخانه به سمت مزارع هدايت نمايند.
از سویی دیگر، ابن رسته در قرن سوم اشاره به وجود مادي ها نموده و تقسيم آب را مربوط به زمان اردشير بابکان دانسته است. با اين تفاسير حتي اگر قائل شويم که احداث مادي ها و تقسيم آب توسط اردشير بابکان جنبه افسانه دارد، بازهم مسأله احداث مادي ها در دوره هاي قبل از اسلام قطعي است زيرا قرن سوم هجري به صدر اسلام نزديک است و مؤلف کتاب در مورد آثار موجود مربوط به قبل از اسلام صحبت مي کند.
نکته دیگر این است که بر اساس مطالب ارائه شده ازسوي خوارزمي که در قرن چهارم هجري نوشته شده است، در زمان ساسانيان ديوانِ کاست افزود وجود داشته که بر مسائل مربوط به آب نظارت و تصدي مي کرده است. يکي از وظايف ديوان کاست افزود در مورد کندن کانال ها و شاخه هاي آن براي رسانيدن آب رودخانه ها به کشتزارها بوده است. همچنین موضوع آبرساني و احداث نهرهاي مربوطه، در دوره هاي قبل از اسلام يکي از موضوعات مهم بوده، چنانکه در کتاب «آئين نامک» در زمان ساسانيان، قسمتي به قوانين و دستورالعملهاي آبياري اختصاص داشته است. عبداله بن مسلم(دينوري) در کتاب خود درخصوص فن آبياري مي گويد: «...ايرانيان گفته اند، آنکه از روان ساختن آبها و کندن جوي ها و استخرها و بستن راه بر سيلاب ها تا بر زمين هاي گود آب چيره نشود و کاهش و افزايش آبها در روزهاي سال و گردش ماه و حساب رويه سه گوش و چهارگوش و چندگوش و ساختن پل ها و جسرها و بر نشاندن دولاب ها و چرخاب ها بر رودها و چاهها و دشواري هاي حساب آگاهي ندارد، در دبيري ناتوان است»؛ ضمن این که آخرين دليل براي اثبات اينکه مادي ها قبل از دوران صفويه وجود داشته اند، طومار شيخ بهايي ست.
مادی‌ها در دوران صفویه
در زمان صفویه بر اثر رشد جمعیت و توسعه شهر و نیاز بیش از پیش به آب، برای تقسیم آب زاینده رود از وجود دانشمند معروف شیخ بهایی استفاده نمودند. طومار شیخ بهایی در سال ۹۲۳ هجری قمری در زمان شاه طهماسب صفوی تنظیم و مورد استفاده قرار گرفت. «تقسیم آب زاینده رود که به نام طومار منسوب به شیخ بهایی معروف است و یگانه تقسیم نامه کامل بر جای مانده از زمان های دور در مورد بهره گیری از آب این رودخانه محسوب می‌شود، شامل یک صفحه (حکم شاه و روش محاسبه و مدیریت آن)، دو صفحه قواعد کلی اجرایی و ۲۴ صفحه ریز حقابه های بلوکات و روستاهای مختلف حوزه آبخور رودخانه و جمعاً ۲۷ صفحه است.» بر اساس این تقسیم نامه، آب رودخانه طی چهار مرحله تقسیم به آخرین سطوح اراضی آبخور آن می‌رسد.
طومار شیخ بهایی
در کتاب نامک در زمان ساسانیان قسمتی به قوانین و دستورالعمل های آبیاری اختصاص داشته است. طومار شیخ بهائی آخرین دلیل برای اثبات وجود مادی ها قبل از دوران صفویه است. برخی از پژوهشگران میراث فرهنگی اعلام کرده اند که طومار شیخ بهایی، شناسنامه مادی های اصفهان محسوب می شود و این طومار تنها اثر و مدرکی است که از وضعیت مادی ها و نحوه تقسیم آب زاینده رود حکایت می کند. از مقدمه طومار شيخ بهايي چنين استنباط مي شود که قبل از طومار، مادي ها و حقابه ها وجود داشته اند. چون در مقدمه صحبت از اختلاف در قرار و سهام رودخانه و نيز منصب ميرابي درقديم به ميان آمده است: «...فرمان همايون شد که چون بعضي از اختلاف در قرار و سهام رودخانه مبارکه زاينده رود اصفهان به هم رسيده بود، بنابراين آن امناي دولت قاهره چند نفر از معتمدان و معمران را مشخص نمود؛ از قديم چنان قرار بود که خدمت ميرابي رودخانه مبارکه که در عهده يک نفر از کدخدايان معتبر معتمدي از بلوک مذکور بوده». در مقدمه طومار شیخ بهایی چنین استنباط می شود که قبل از طومار، مادی ها و حقابه ها وجود داشته اند «چون صحبت از اختلاف در قرار و سهام رودخانه مبارکه زاینده رود اصفهان به هم رسیده بود؛ بنابراین آن امنای دولت قاهره چند نفر از معتمدان و معمران را مشخص نمود؛...از قدیم چنان قرار بود که خدمت میرابی رودخانه مبارکه که در عهده یک نفر از کدخدایان معتبر از بلوک مذکور بوده...»
همچنين در متن طومار از مادي ها و بندهايي نام برده شده که در زمان تنظيم طومار ازبين رفته اند، به عنوان مثال: «سمت چلپاس که مادي علي حده بوده و آب برده، شريک نياصرم شده» یا اینکه «مادي برسيان که بند آن را آب برده زير مادي جور بوده و حال شريک مادي مروان است» و همچنین «مادي چم گوساله که در جنب مادي بابامحمود در زير مادي روان بوده و ممر آن را آب برده، حال معدوم است».
اسامی نهرهایی در این طومار دیده می شود که برخی از آنها همانند نهر آحاد، صالح آباد، باغ وحش، قرق حسن آباد، بابکی، قرق آقا سیدجعفر ناژوان(ماربین)، سلیمی، مادی آباد، شاه کبیر، کبوترآباد، کراج و شهرستان برای مشروب ساختن قریه ها و روستاهای اطراف شهر مورد استفاده بوده است. در حال حاضر مادی های نیاصرم، فرشادی، فدن، تیران، قمیش، صم، کارلادان شمال شهر اصفهان را زیر پوشش خود دارند و در جنوب رودخانه نیز مادی های شایج، نایج و عبد الله خان، جوی سیاه و مادی خونین قرار دارند.
برخی از مادی های مشهور
مادی نیاصرم: بزرگترین مادی های اصفهان است و مسیر آن بیشتر نزدیک رودخانه است و تا یک قرن پیش حد جنوبی شهر به شمار می رفته است . این مادی در کنار پل مارنان از رودخانه جدا شده و از کنار محله لنبان و باغ جنت به طرف مشرق می رود و نزدیک خیابان به سه شاخه منقسم شده و اراضی جی را مشروب می کند و به طرف خوراسگان و زردنجان و سروشفادران می رود. ابن حوقل، جغرافیانویس عرب و درقرن چهارم هجری که اصفهان را دیده است، از این مادی به نام(یاسرم) نام می برد.
مادی شاه: نام دیگر آن یا جوی شاه است که خاصه عمارت ها و باغ های شاهی بوده است. آب آن نصف مادی فرشادی می باشد، و از لنبان و چهار سوی شیرازی ها و محله مستهلک و شمس آبادی عبور نموده و به دو شاخه وارد و دو حوض چهارباغ، که مقابل درهای باغ هشت بهشت واقع بوده، می شده و از آن جا داخل باغ مذبور شده و باغ های شاهی و خانه های دولتی و بعضی از باغ های چهار باغ را مشروب می ساخته است.
مادی فدین: چون بعضی از سلطان ها شاخه ای از این نهر را فدای نفس خود کرده و اکثر آن را وقف شهر نموده بودند، به مادی فدا مشهور بوده است؛ ولی امروزه آن را مادی فدین می گویند. محل انشعاب آن بالاتر از سه نهر سابق الذکر است و آب آن از مادی فرشادی زیادتر است و از لنبان و شمس آبادی عبور کرده و در محله دروازه دولت به دو شعبه تقسیم می شود. محل انشعاب را لت محمد حسین بیک می نامند. یک شعبه از آن به محل درب کو شک و بیدآباد و چهار سوی علیقی آقا رفته و از کنار محله نو که آب بخشگان نامیده می شود، عبور نموده و باز به دو شاخه تقسیم می شود که شاخه کوچکتر، از زیر دروازه چهاررو (دروازه چهار راه) از شهر خارج شده و قریه سواری باغ جی را مشروب می کند و شاخه بزرگتر، وارد باغ صفی میرزا شده و از آن جا به باغ کلعنایت رفته و باز سه قسمت می شود که یک قسمت آن به مصرف محله های قدیمی دردشت و شاه شاهان می رسد و دو شاخه دیگر به بلوک جی و قریه سودان و چنبرک می رود. اما شعبه دیگر مادی فدین، از لت محمد حسین بیک به بعد، از محله دروازه دولت عبور کرده، داخل بعضی از باغ های شاهی می شود و از شمال میدان نقش جهان عبور کرده و داخل مدرسه ملاعبدالله می شود و به سه شاخه تقسیم می شود که شاخه کوچکتر به محله قصر منشی می رود؛ شاخه بزرگتر از محله های یزدآباد و احمدآباد و کران و جنوب جوباره عبور کرده و به خارج شهر می رود، و شاخه سوم از خان طباطبایی(کاروانسرای مخلص) و مدرسه جده بزرگ در بازار و محله گلبار(گلبهار) عبورکرده و داخل محله جوباره شه و از شهر خارج می شود و بعضی قرای جی را مشروب می سازد. این نهر بسیار پر منفعت و پر برکت است.
مادی تیران: در منتهی الیه حد غربی شهر جریان دارد و آب آن به قدر مادی فرشادی است و از کنار شهر می گذرد، اما شاخه هایی از آن را جدا کرده اند. این مادی، محله چهار سوی شیرازی ها، محله نو، قسمتی از بیدآباد و شیش را آب می دهد و مورنان را سیراب نموده و به قریه معروف به تیران آهنگران می رود و مزرعه های اطراف آن را مشروب می سازد و شاخه ای از آن هم آسیابی را می گرداند و به شاخه مادی فدین، که به سواری باغ می رود، می ریزد.
مادی قمش: محل انشعال این مادی بالاتر از نهرهای سابق و معتبرترین آن ها است، زیرا محل انشعاب آن از زاینده رود چشمه ای وجود دارد که اگر در خشکسالی ها شورابه ای هم به آن نرسد، از چشمه آن، که در صحرای دراز مزارع درچه واقع است، به قدر یک نهر کامل آب می جوشد و پس از جاری شدن، باغ ها و مزرعه های متعلقه به خود را سیراب می کند. آب این نهر از مادی نیاصرم کمتر است، ولی از سایر مادی ها بیشتر است. این مادی از میان قرای ماربین مانند نصر آباد و گورتان و جوزدان عبور کرده و به قسمت هایی تقسیم می شود؛ چنانچه اول در جلوی مسجد گورتان دو قسمت بزرگ شده و به دو طرف می ریزد.
مادی فرشادی: محل انشعاب آن بالاتر از نیاصرم و در کنار قریه ناجوان(ناژوان) ماربین است و آب آن مادی نیاصرم است. این مادی از محله لنبان و شمس آبادی عبور کرده و از زیر خیابان چهار باغ داخل مدرسه سلطانی چهار باغ شده و از محله دولت خارج شده واز شمال محله خواجو می گذرد و چهار باغ صدری و باغ های آن و محله خواجو و پای قلعه را تمام سرسبز و آباد می کند و بعد به محله ترواسکان و پافجان و ساسان و دهمرتین می رود و از شهر خارج شده و اراضی جی را مشروب می کند و کمتر وقتی آب آن می ایستد ، زیرا که شورابه و زایش دارد.
نقش مادي ها در شکلگيري و توسعه شهر اصفهان
در اصفهان به جهت تبادل هيدروليکي رودخانه با زمين ها و دشت حاشيه رودخانه، سطح آب هاي زيرزميني در عمق کمي قراردارد؛ از اين رو، آب مصرفي مردم از چاه ها تأمين مي شده است. در زمان حکومت صفويه با توسعه شهر به سمت جنوب و غرب، زمين هاي زراعي اطراف مادي ها جزء شهر شدند و محلات جديد درآنها شکل گرفتند. بدين گونه مادي ها محلات صفوي را به باغ - شهر بدل نمودند. در شکل گيري پايتخت صفوي، مرکز شهر از ميدان عتيق به ميدان نو(ميدان نقش جهان) منتقل مي گردد. در قسمت نوساز شهر، محلات جديد با طرح هندسي و در تبعيت از محورهاي شمالي - جنوبي چهارباغ و غربي- شرقي زاينده رود ساخته مي شوند. از آنجا که شهر قديمي بخش عمده اي از پايتخت را تشکيل مي دهد، براي آنکه شهر جديد از مقبوليت برخوردارشود و ازطرفي شهر قديم نيز با رکود مواجه نشود، اتصال بين بخش قديم و جديد توسط بازار برقرار مي گردد. در اين ميان جريان آب و مادي نه تنها نقش خود را از دست نداده، بلکه صاحب نقش مي باشد.
تعامل مادی ها با بناهای مسیر
تعامل مادي ها با بناهايي که در مسير آنها قرار دارند به گونه هاي مختلفي است، چنانکه در برخی از بناهاي عمومي به جز حمام ها، مادي ها به درون بنا برده شده و حياط دروني بنا جريان آب رادر خود مي گيرد. کاخ هاي صفوي چشم انداز به مادي دارند و در محله ي جلفا هرجا که امکان داشته، منازل علاوه بر بازشوهاي مشرف بر مادي، ايوان هايي نيز بر فراز مادي نشان داده اند تا ازاين طريق فرم هاي معماري هويتي بر مبناي تعريف مادي ها و فضاهاي باغ - شهر پيدا نمايند و در برخي محلات هرچند خانه ها گشايشي بر مادي ها ندارند، جريان آب ازطريق مادي ها در تمام گذرها جاري است و از اين طريق شهري با فرم هاي معماري ارگانيک طبيعي پديد آمده است.
کارکرد ديگر مادي ها در فضاي شهري جمع آوري آب هاي سطحي حاصل از نزولات جوي مي باشد. مادي ها به همراه جوي هاي منشعب از آنها مانند شبکه اي در سطح شهر گسترده شده اند و آب باران و برف به سمت اين شبکه جريان يافته و انتقال مي يابد و درنتيجه آب گرفتگي در معابر و گذرگاه هاي محلات بوجود نمي آمد. و اين نيز عاملي بوده که در قسمت هايي که شهر جديد از پيش طراحي مي شده است، در باب توسعه گذرها و معابر با خيالي آسوده تر، به طراحي شبکه شهري فکر نمايند.
مادي ها و تلطيف هواي شهري
وجود و جريان يافتن آب در پهنه شهر موجب شکل گيري مسيرهاي پُردرختي گرديده که نوع ديگري از فضاهاي شهري در عرصه اصفهان مي باشد. اين مسيرهاي پُردرخت به همراه باغ هاي حاشيه خود شهر را تبديل به بيشه اي انبوه مي نمود. جريان يافتن آب در مادي، وجود جوي هاي منشعب شده ازمادي و تراکم درختان تأثير چشمگيري در تلطيف هواي شهر داشته و وزيدن نسيم خنک و ملايمي که حاصل وجود آب و درختان مي باشد، هواي بسيار لطيف و مفرحي را براي اصفهان به ارمغان مي آورد.
تأثير مادي ها بر سفره هاي آب هاي زيرزميني
بافت آبرفتي زمين هاي حاشيه رودخانه زاينده رود به گونه اي است که همواره تبادل هيدروليکي ميان اين زمين ها و رودخانه وجود دارد. در محدوده اي که شهر اصفهان واقع شده، تأثير اين تبادل هيدروليکي در زمين هاي شمالي رودخانه مشهودتر است. با افزايش يا کاهش آب رودخانه سفره هاي آب زيرزميني افزايش يا کاهش مي يابد، يا به عبارت ديگر سطح آب زيرزميني بالا يا پائين خواهد رفت. مادي ها با انتقال آب به فواصل دورتر در زمين ها و دشت هاي حاشيه رودخانه همواره موجب تقويت سفره هاي آب و افزايش سطح آب هاي زيرزميني مي شدند.چراکه در طول مسير مادي و نيز پس از تقسيم مادي به جوي هاي متعدد، آب در زمين فرو رفته و سفره آب زيرزميني را تقويت مي نمود. با تقويت و بالا آمدن سطح آب زيرزميني چاه هاي آب شهر که محلّ تأمين آب خانه ها و اهالي شهر بود، پُرآب مي شد. با متروکه شدنِ مادي ها و جوي هاي منشعب از آنها ديگر آن تقويت سفره هاي آب زيرزميني رخ نمي دهد و به تدريج سطح آب هاي زيرزميني پائين خواهد رفت و نتيجه آن کم آب شدن و خشک شدنِ چاه هايي مي باشد که هنوز فعال هستند و براي آبياري فضاهاي سبز و پارک ها مورد استفاده قرار مي گيرند.
اصفهان شهری با هسته های اولیه زیستی است و «جویباره» به معنای «سرزمین جوی های روان» اصلی ترین هسته شهر بوده است. نقش زاینده رود و شبکه مادی های منشعب از آن در گذشته در امور کشاورزی و آب رسانی، جمع آوری آب های سطحی و آبادانی شهر از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. روزگاري مادي های اصفهان يکي از جلوه هاي زيبا و دل انگيز اصفهان بودند و حال حريم آنها از بين رفته، لايروبي و ريزش مادي مقطع آنها را نامنظم ساخته، سنگ هاي لت ها و آب پخشان ها(آب پخش کن ها) شکسته و در مواردي لت ها و کف و بدنه مادي ها با بتن به شيوه اي غيراصولي مرمت شده اند. متاسفانه طی توسعه شهری و افزایش ساخت و سازها و از بین رفتن باغات درون شهر و مزارع اطراف، بخشی از هویت شهر به نام «مادی» به دست فراموشی سپرده شد. سامان دهي، مرمت و احياء مادي ها مي تواند آنها را به عنوان يک شبکه قوي جمع آوري آبهاي سطحي حاصل از بارندگي مطرح نمايد. همچنين با برقراري تبادل هيدروليکي بين مادي ها و محدوده تحت نفوذ آنها،چاههاي فعالي که براي آبياري فضاهاي سبز مورد استفاده قرار مي گيرند، تقويت خواهند شد، و فراتر از همه اينها، درختان و فضاي سبز حاشيه مادي ها با اکوسيستمي متشکل از آب، گياه و ديگر آبزيان، همچون شريان هاي سبزي که زندگي در آنها جريان دارد، موجب زيبايي و لطافت فضاي سبز شهر شده و نوعي آرامش در شهروندانِ خسته از زندگي ماشيني ايجاد خواهد نمود.
12168/135/10
کانال اطلاع رسانی: https://telegram.me/imnanews
جنبش سبزراه ها یادآور کشورهایی چون آمریکاست که خاستگاه اولیه این جنبش به شمار می آیند، اما هیچگاه این سوال مطرح نشده است که مادی های اصفهان همان فضاهای طبیعی متعلق به خارج شهر هستند که به مانند سبزراه ها در شهرها و محلات نقش متعددی را ایفا کرده اند نقش هایی که پیش از جنبش سبزراه ها به عهده آن ها گذاشته شده بود با گذر زمان این نقش ها کمرنگ تر شده اند.
واژه مادی
کلمه مادی، در گویش عامیانه مردم اصفهان به جوی بزرگ و مجرای آبی گفته می‌شود که از رودخانه برای زراعت و کشاورزی و یا مصرف شرب اهالی شهری جدا می‌شود و این واژه به لفظ فارسی قدیم به معنای ممر و مجرای آبی است که از رودخانه کوچکتر و از نهر بزرگتر باشد، کلمه مادی در اصفهان نیز اصطلاحی محلی یافته و به صورت نهر آب درآمده است.
در لغتنامه دهخدا، مادی چنین تعریف شده است: «کانال اصلی آب، در تداول اصفهانیان جوی بزرگ و مجرای آب که از نهری برای زراعت عمومی قرا و قصبات جدا نمایند». در کتاب اصفهان تالیف لطف الله هنرفر، کلمه مادی اصطلاحی محیطی و به معنی آب در اصفهان است.
«میرسیدعلی جناب» در کتاب خود با عنوان الاصفهان آورده است: «...از رودخانه به وسیله جویی هایی که آبش به فاصله کم و زیای زراعت را مشروب می سازد؛ آب برداشته می شود که این جوی ها را مادی می نامند.» «روش پیچیده و شگفت تقسیم آب براساس 2 اصل زمان و مکان توسط این مردم، ناشی از اندیشه ژرفی بوده است که آب را به نسبت احتیاج به همه روستاها رسانده، چنان سرسبزی و خرمی به وجود واداشته است».
«کمپفر» نسبت به سیاحان دیگر به طور مفصل تری به مادی ها پرداخته و می نویسد «زاینده رود در فاصله زیادی سدبندی شده و به یک شبکه مصنوع تقسیم می شود و قسمتی از آن آبیاری مزارع بیرون شهر و قسمتی برای تامین آب استخرها و حوض های بی شمار قصرها و خانه های مسکونی مصرف می شود...» انشعابات مخصوص آبیاری دارای اصطلاح های خاص فنی است که انشعابات اول را به هر تعداد باشد مادی می نامند. شاخه ای که از آن منشعب می شود«جدول» می گویند.
مادی در کتاب های تاریخی
اختلاف ارتفاع بستر رودخانه زاينده رود با زمين هاي مجاور زياد نيست، به طوري که منشعب نمودن نهر از رودخانه امکانپذير بوده و در دوره هاي مختلف نهرهايي جدا شده است. موضوع انشعاب نهرها از رودخانه در بعضي کتب تاريخي توسط «ابن رسته»، «حافظ ابونعیم»، «ابن حوقل»، «حمدالله مستوفی»، «ناصر خسرو» و « محمدرضا الإصفهاني» آورده شده است. همچنین سياحان اروپايي نيز پس از سفر به اصفهان مطالبي را درسفرنامه هاي خود ذکرکرده اند ازجمله «پيترو دلاواله»، «سانسون»و «کمپفر» سیاحانی هستند که در این باره سخن گفته اند.
پیشینه مادی ها، قبل از صفویه
باتوجه به متون تاريخي و همچنين پيشينه تمدن درجلگه اصفهان، به نظر مي رسد پيشينه و قدمت احداث مادي ها به دوره هاي بسيار دورتر از صفويه و حتي به قرن هاي پيش از اسلام مي رسد. وجود تمدن در منطقه اصفهان در دوره هاي ماد، هخامنشي، اشکاني و ساساني ارتباط مستقيم با آب و حاصل خيزي زمين داشته که هر دو در منطقه اصفهان مهيا مي باشد و قطعاً براي آبياري مزارع، کشاورزان مجبور بودند به وسيله انهار، آب را از رودخانه به سمت مزارع هدايت نمايند.
از سویی دیگر، ابن رسته در قرن سوم اشاره به وجود مادي ها نموده و تقسيم آب را مربوط به زمان اردشير بابکان دانسته است. با اين تفاسير حتي اگر قائل شويم که احداث مادي ها و تقسيم آب توسط اردشير بابکان جنبه افسانه دارد، بازهم مسأله احداث مادي ها در دوره هاي قبل از اسلام قطعي است زيرا قرن سوم هجري به صدر اسلام نزديک است و مؤلف کتاب در مورد آثار موجود مربوط به قبل از اسلام صحبت مي کند.
نکته دیگر این است که بر اساس مطالب ارائه شده ازسوي خوارزمي که در قرن چهارم هجري نوشته شده است، در زمان ساسانيان ديوانِ کاست افزود وجود داشته که بر مسائل مربوط به آب نظارت و تصدي مي کرده است. يکي از وظايف ديوان کاست افزود در مورد کندن کانال ها و شاخه هاي آن براي رسانيدن آب رودخانه ها به کشتزارها بوده است. همچنین موضوع آبرساني و احداث نهرهاي مربوطه، در دوره هاي قبل از اسلام يکي از موضوعات مهم بوده، چنانکه در کتاب «آئين نامک» در زمان ساسانيان، قسمتي به قوانين و دستورالعملهاي آبياري اختصاص داشته است. عبداله بن مسلم(دينوري) در کتاب خود درخصوص فن آبياري مي گويد: «...ايرانيان گفته اند، آنکه از روان ساختن آبها و کندن جوي ها و استخرها و بستن راه بر سيلاب ها تا بر زمين هاي گود آب چيره نشود و کاهش و افزايش آبها در روزهاي سال و گردش ماه و حساب رويه سه گوش و چهارگوش و چندگوش و ساختن پل ها و جسرها و بر نشاندن دولاب ها و چرخاب ها بر رودها و چاهها و دشواري هاي حساب آگاهي ندارد، در دبيري ناتوان است»؛ ضمن این که آخرين دليل براي اثبات اينکه مادي ها قبل از دوران صفويه وجود داشته اند، طومار شيخ بهايي ست.
مادی‌ها در دوران صفویه
در زمان صفویه بر اثر رشد جمعیت و توسعه شهر و نیاز بیش از پیش به آب، برای تقسیم آب زاینده رود از وجود دانشمند معروف شیخ بهایی استفاده نمودند. طومار شیخ بهایی در سال ۹۲۳ هجری قمری در زمان شاه طهماسب صفوی تنظیم و مورد استفاده قرار گرفت. «تقسیم آب زاینده رود که به نام طومار منسوب به شیخ بهایی معروف است و یگانه تقسیم نامه کامل بر جای مانده از زمان های دور در مورد بهره گیری از آب این رودخانه محسوب می‌شود، شامل یک صفحه (حکم شاه و روش محاسبه و مدیریت آن)، دو صفحه قواعد کلی اجرایی و ۲۴ صفحه ریز حقابه های بلوکات و روستاهای مختلف حوزه آبخور رودخانه و جمعاً ۲۷ صفحه است.» بر اساس این تقسیم نامه، آب رودخانه طی چهار مرحله تقسیم به آخرین سطوح اراضی آبخور آن می‌رسد.
طومار شیخ بهایی
در کتاب نامک در زمان ساسانیان قسمتی به قوانین و دستورالعمل های آبیاری اختصاص داشته است. طومار شیخ بهائی آخرین دلیل برای اثبات وجود مادی ها قبل از دوران صفویه است. برخی از پژوهشگران میراث فرهنگی اعلام کرده اند که طومار شیخ بهایی، شناسنامه مادی های اصفهان محسوب می شود و این طومار تنها اثر و مدرکی است که از وضعیت مادی ها و نحوه تقسیم آب زاینده رود حکایت می کند. از مقدمه طومار شيخ بهايي چنين استنباط مي شود که قبل از طومار، مادي ها و حقابه ها وجود داشته اند. چون در مقدمه صحبت از اختلاف در قرار و سهام رودخانه و نيز منصب ميرابي درقديم به ميان آمده است: «...فرمان همايون شد که چون بعضي از اختلاف در قرار و سهام رودخانه مبارکه زاينده رود اصفهان به هم رسيده بود، بنابراين آن امناي دولت قاهره چند نفر از معتمدان و معمران را مشخص نمود؛ از قديم چنان قرار بود که خدمت ميرابي رودخانه مبارکه که در عهده يک نفر از کدخدايان معتبر معتمدي از بلوک مذکور بوده». در مقدمه طومار شیخ بهایی چنین استنباط می شود که قبل از طومار، مادی ها و حقابه ها وجود داشته اند «چون صحبت از اختلاف در قرار و سهام رودخانه مبارکه زاینده رود اصفهان به هم رسیده بود؛ بنابراین آن امنای دولت قاهره چند نفر از معتمدان و معمران را مشخص نمود؛...از قدیم چنان قرار بود که خدمت میرابی رودخانه مبارکه که در عهده یک نفر از کدخدایان معتبر از بلوک مذکور بوده...»
همچنين در متن طومار از مادي ها و بندهايي نام برده شده که در زمان تنظيم طومار ازبين رفته اند، به عنوان مثال: «سمت چلپاس که مادي علي حده بوده و آب برده، شريک نياصرم شده» یا اینکه «مادي برسيان که بند آن را آب برده زير مادي جور بوده و حال شريک مادي مروان است» و همچنین «مادي چم گوساله که در جنب مادي بابامحمود در زير مادي روان بوده و ممر آن را آب برده، حال معدوم است».
اسامی نهرهایی در این طومار دیده می شود که برخی از آنها همانند نهر آحاد، صالح آباد، باغ وحش، قرق حسن آباد، بابکی، قرق آقا سیدجعفر ناژوان(ماربین)، سلیمی، مادی آباد، شاه کبیر، کبوترآباد، کراج و شهرستان برای مشروب ساختن قریه ها و روستاهای اطراف شهر مورد استفاده بوده است. در حال حاضر مادی های نیاصرم، فرشادی، فدن، تیران، قمیش، صم، کارلادان شمال شهر اصفهان را زیر پوشش خود دارند و در جنوب رودخانه نیز مادی های شایج، نایج و عبد الله خان، جوی سیاه و مادی خونین قرار دارند.
برخی از مادی های مشهور
مادی نیاصرم: بزرگترین مادی های اصفهان است و مسیر آن بیشتر نزدیک رودخانه است و تا یک قرن پیش حد جنوبی شهر به شمار می رفته است . این مادی در کنار پل مارنان از رودخانه جدا شده و از کنار محله لنبان و باغ جنت به طرف مشرق می رود و نزدیک خیابان به سه شاخه منقسم شده و اراضی جی را مشروب می کند و به طرف خوراسگان و زردنجان و سروشفادران می رود. ابن حوقل، جغرافیانویس عرب و درقرن چهارم هجری که اصفهان را دیده است، از این مادی به نام(یاسرم) نام می برد.
مادی شاه: نام دیگر آن یا جوی شاه است که خاصه عمارت ها و باغ های شاهی بوده است. آب آن نصف مادی فرشادی می باشد، و از لنبان و چهار سوی شیرازی ها و محله مستهلک و شمس آبادی عبور نموده و به دو شاخه وارد و دو حوض چهارباغ، که مقابل درهای باغ هشت بهشت واقع بوده، می شده و از آن جا داخل باغ مذبور شده و باغ های شاهی و خانه های دولتی و بعضی از باغ های چهار باغ را مشروب می ساخته است.
مادی فدین: چون بعضی از سلطان ها شاخه ای از این نهر را فدای نفس خود کرده و اکثر آن را وقف شهر نموده بودند، به مادی فدا مشهور بوده است؛ ولی امروزه آن را مادی فدین می گویند. محل انشعاب آن بالاتر از سه نهر سابق الذکر است و آب آن از مادی فرشادی زیادتر است و از لنبان و شمس آبادی عبور کرده و در محله دروازه دولت به دو شعبه تقسیم می شود. محل انشعاب را لت محمد حسین بیک می نامند. یک شعبه از آن به محل درب کو شک و بیدآباد و چهار سوی علیقی آقا رفته و از کنار محله نو که آب بخشگان نامیده می شود، عبور نموده و باز به دو شاخه تقسیم می شود که شاخه کوچکتر، از زیر دروازه چهاررو (دروازه چهار راه) از شهر خارج شده و قریه سواری باغ جی را مشروب می کند و شاخه بزرگتر، وارد باغ صفی میرزا شده و از آن جا به باغ کلعنایت رفته و باز سه قسمت می شود که یک قسمت آن به مصرف محله های قدیمی دردشت و شاه شاهان می رسد و دو شاخه دیگر به بلوک جی و قریه سودان و چنبرک می رود. اما شعبه دیگر مادی فدین، از لت محمد حسین بیک به بعد، از محله دروازه دولت عبور کرده، داخل بعضی از باغ های شاهی می شود و از شمال میدان نقش جهان عبور کرده و داخل مدرسه ملاعبدالله می شود و به سه شاخه تقسیم می شود که شاخه کوچکتر به محله قصر منشی می رود؛ شاخه بزرگتر از محله های یزدآباد و احمدآباد و کران و جنوب جوباره عبور کرده و به خارج شهر می رود، و شاخه سوم از خان طباطبایی(کاروانسرای مخلص) و مدرسه جده بزرگ در بازار و محله گلبار(گلبهار) عبورکرده و داخل محله جوباره شه و از شهر خارج می شود و بعضی قرای جی را مشروب می سازد. این نهر بسیار پر منفعت و پر برکت است.
مادی تیران: در منتهی الیه حد غربی شهر جریان دارد و آب آن به قدر مادی فرشادی است و از کنار شهر می گذرد، اما شاخه هایی از آن را جدا کرده اند. این مادی، محله چهار سوی شیرازی ها، محله نو، قسمتی از بیدآباد و شیش را آب می دهد و مورنان را سیراب نموده و به قریه معروف به تیران آهنگران می رود و مزرعه های اطراف آن را مشروب می سازد و شاخه ای از آن هم آسیابی را می گرداند و به شاخه مادی فدین، که به سواری باغ می رود، می ریزد.
مادی قمش: محل انشعال این مادی بالاتر از نهرهای سابق و معتبرترین آن ها است، زیرا محل انشعاب آن از زاینده رود چشمه ای وجود دارد که اگر در خشکسالی ها شورابه ای هم به آن نرسد، از چشمه آن، که در صحرای دراز مزارع درچه واقع است، به قدر یک نهر کامل آب می جوشد و پس از جاری شدن، باغ ها و مزرعه های متعلقه به خود را سیراب می کند. آب این نهر از مادی نیاصرم کمتر است، ولی از سایر مادی ها بیشتر است. این مادی از میان قرای ماربین مانند نصر آباد و گورتان و جوزدان عبور کرده و به قسمت هایی تقسیم می شود؛ چنانچه اول در جلوی مسجد گورتان دو قسمت بزرگ شده و به دو طرف می ریزد.
مادی فرشادی: محل انشعاب آن بالاتر از نیاصرم و در کنار قریه ناجوان(ناژوان) ماربین است و آب آن مادی نیاصرم است. این مادی از محله لنبان و شمس آبادی عبور کرده و از زیر خیابان چهار باغ داخل مدرسه سلطانی چهار باغ شده و از محله دولت خارج شده واز شمال محله خواجو می گذرد و چهار باغ صدری و باغ های آن و محله خواجو و پای قلعه را تمام سرسبز و آباد می کند و بعد به محله ترواسکان و پافجان و ساسان و دهمرتین می رود و از شهر خارج شده و اراضی جی را مشروب می کند و کمتر وقتی آب آن می ایستد ، زیرا که شورابه و زایش دارد.
نقش مادي ها در شکلگيري و توسعه شهر اصفهان
در اصفهان به جهت تبادل هيدروليکي رودخانه با زمين ها و دشت حاشيه رودخانه، سطح آب هاي زيرزميني در عمق کمي قراردارد؛ از اين رو، آب مصرفي مردم از چاه ها تأمين مي شده است. در زمان حکومت صفويه با توسعه شهر به سمت جنوب و غرب، زمين هاي زراعي اطراف مادي ها جزء شهر شدند و محلات جديد درآنها شکل گرفتند. بدين گونه مادي ها محلات صفوي را به باغ - شهر بدل نمودند. در شکل گيري پايتخت صفوي، مرکز شهر از ميدان عتيق به ميدان نو(ميدان نقش جهان) منتقل مي گردد. در قسمت نوساز شهر، محلات جديد با طرح هندسي و در تبعيت از محورهاي شمالي - جنوبي چهارباغ و غربي- شرقي زاينده رود ساخته مي شوند. از آنجا که شهر قديمي بخش عمده اي از پايتخت را تشکيل مي دهد، براي آنکه شهر جديد از مقبوليت برخوردارشود و ازطرفي شهر قديم نيز با رکود مواجه نشود، اتصال بين بخش قديم و جديد توسط بازار برقرار مي گردد. در اين ميان جريان آب و مادي نه تنها نقش خود را از دست نداده، بلکه صاحب نقش مي باشد.
تعامل مادی ها با بناهای مسیر
تعامل مادي ها با بناهايي که در مسير آنها قرار دارند به گونه هاي مختلفي است، چنانکه در برخی از بناهاي عمومي به جز حمام ها، مادي ها به درون بنا برده شده و حياط دروني بنا جريان آب رادر خود مي گيرد. کاخ هاي صفوي چشم انداز به مادي دارند و در محله ي جلفا هرجا که امکان داشته، منازل علاوه بر بازشوهاي مشرف بر مادي، ايوان هايي نيز بر فراز مادي نشان داده اند تا ازاين طريق فرم هاي معماري هويتي بر مبناي تعريف مادي ها و فضاهاي باغ - شهر پيدا نمايند و در برخي محلات هرچند خانه ها گشايشي بر مادي ها ندارند، جريان آب ازطريق مادي ها در تمام گذرها جاري است و از اين طريق شهري با فرم هاي معماري ارگانيک طبيعي پديد آمده است.
کارکرد ديگر مادي ها در فضاي شهري جمع آوري آب هاي سطحي حاصل از نزولات جوي مي باشد. مادي ها به همراه جوي هاي منشعب از آنها مانند شبکه اي در سطح شهر گسترده شده اند و آب باران و برف به سمت اين شبکه جريان يافته و انتقال مي يابد و درنتيجه آب گرفتگي در معابر و گذرگاه هاي محلات بوجود نمي آمد. و اين نيز عاملي بوده که در قسمت هايي که شهر جديد از پيش طراحي مي شده است، در باب توسعه گذرها و معابر با خيالي آسوده تر، به طراحي شبکه شهري فکر نمايند.
مادي ها و تلطيف هواي شهري
وجود و جريان يافتن آب در پهنه شهر موجب شکل گيري مسيرهاي پُردرختي گرديده که نوع ديگري از فضاهاي شهري در عرصه اصفهان مي باشد. اين مسيرهاي پُردرخت به همراه باغ هاي حاشيه خود شهر را تبديل به بيشه اي انبوه مي نمود. جريان يافتن آب در مادي، وجود جوي هاي منشعب شده ازمادي و تراکم درختان تأثير چشمگيري در تلطيف هواي شهر داشته و وزيدن نسيم خنک و ملايمي که حاصل وجود آب و درختان مي باشد، هواي بسيار لطيف و مفرحي را براي اصفهان به ارمغان مي آورد.
تأثير مادي ها بر سفره هاي آب هاي زيرزميني
بافت آبرفتي زمين هاي حاشيه رودخانه زاينده رود به گونه اي است که همواره تبادل هيدروليکي ميان اين زمين ها و رودخانه وجود دارد. در محدوده اي که شهر اصفهان واقع شده، تأثير اين تبادل هيدروليکي در زمين هاي شمالي رودخانه مشهودتر است. با افزايش يا کاهش آب رودخانه سفره هاي آب زيرزميني افزايش يا کاهش مي يابد، يا به عبارت ديگر سطح آب زيرزميني بالا يا پائين خواهد رفت. مادي ها با انتقال آب به فواصل دورتر در زمين ها و دشت هاي حاشيه رودخانه همواره موجب تقويت سفره هاي آب و افزايش سطح آب هاي زيرزميني مي شدند.چراکه در طول مسير مادي و نيز پس از تقسيم مادي به جوي هاي متعدد، آب در زمين فرو رفته و سفره آب زيرزميني را تقويت مي نمود. با تقويت و بالا آمدن سطح آب زيرزميني چاه هاي آب شهر که محلّ تأمين آب خانه ها و اهالي شهر بود، پُرآب مي شد. با متروکه شدنِ مادي ها و جوي هاي منشعب از آنها ديگر آن تقويت سفره هاي آب زيرزميني رخ نمي دهد و به تدريج سطح آب هاي زيرزميني پائين خواهد رفت و نتيجه آن کم آب شدن و خشک شدنِ چاه هايي مي باشد که هنوز فعال هستند و براي آبياري فضاهاي سبز و پارک ها مورد استفاده قرار مي گيرند.
اصفهان شهری با هسته های اولیه زیستی است و «جویباره» به معنای «سرزمین جوی های روان» اصلی ترین هسته شهر بوده است. نقش زاینده رود و شبکه مادی های منشعب از آن در گذشته در امور کشاورزی و آب رسانی، جمع آوری آب های سطحی و آبادانی شهر از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. روزگاري مادي های اصفهان يکي از جلوه هاي زيبا و دل انگيز اصفهان بودند و حال حريم آنها از بين رفته، لايروبي و ريزش مادي مقطع آنها را نامنظم ساخته، سنگ هاي لت ها و آب پخشان ها(آب پخش کن ها) شکسته و در مواردي لت ها و کف و بدنه مادي ها با بتن به شيوه اي غيراصولي مرمت شده اند. متاسفانه طی توسعه شهری و افزایش ساخت و سازها و از بین رفتن باغات درون شهر و مزارع اطراف، بخشی از هویت شهر به نام «مادی» به دست فراموشی سپرده شد. سامان دهي، مرمت و احياء مادي ها مي تواند آنها را به عنوان يک شبکه قوي جمع آوري آبهاي سطحي حاصل از بارندگي مطرح نمايد. همچنين با برقراري تبادل هيدروليکي بين مادي ها و محدوده تحت نفوذ آنها،چاههاي فعالي که براي آبياري فضاهاي سبز مورد استفاده قرار مي گيرند، تقويت خواهند شد، و فراتر از همه اينها، درختان و فضاي سبز حاشيه مادي ها با اکوسيستمي متشکل از آب، گياه و ديگر آبزيان، همچون شريان هاي سبزي که زندگي در آنها جريان دارد، موجب زيبايي و لطافت فضاي سبز شهر شده و نوعي آرامش در شهروندانِ خسته از زندگي ماشيني ايجاد خواهد نمود.
12168/135/10
کانال اطلاع رسانی: https://telegram.me/imnanews
نظر شما