ساخت استرلاب مسطری در رصدخانه دانشگاه کاشان

به گزارش خبرنگار ایمنا از کاشان، استرلاب ابزاری است پیچیده که در قدیم برای اندازه گیری و پردازش داده های نجومی، محاسبات ریاضی و کاربردهای مهندسی و شهرسازی مورد استفاده قرار می گرفته و در ایران آن را جام جهان نما، جام جهان بین و آیینه نجوم هم گفته اند.
در ادبیات کهن و اشعار بزرگان فارسی نیز از جایگاه خاصی برخوردار بوده است و امروزه بسیاری از ابزارها همچون دوربین های نقشه برداری، تسطیح نقشه های جغرافیایی و نقشه‌های آسمان با الگوبرداری از این ابزار انجام گرفته است، شاید بتوان گفت در ایران بزرگ بیشترین تنوع ساختاری در استرلاب را می توان مشاهده کرد.
دقیق ترین، پیچیده ترین و زیباترین نمونه های این ابزار نیز عموما در ایران بزرگ ساخته شده است که امروزه زینت بخش موزه های خارج از کشور است، اما مردم ایران آشنایی چندانی با این ابزار نداشته و گاه نام آن را با عبارت هایی به کار می برند که شایسته این ابزار نیست.
و حال آنکه برگ زرین دیگری از تاریخ درخشان نجوم ایران زمین توسط ایرج صفایی کارشناس رصدخانه دانشگاه کاشان که نشان از تحقیق، بررسی و تحلیل هایی از این تاریخ است دوباره ثبت شد.
استرلاب مسطری چه دستگاهی است؟
استرلاب مسطری (mestari) از اختراعات ابوسعید سجزی بوده که ابوریحان بیرونی ساختار آن را به اختصار در کتاب "استیعاب الوجوه الممکنه فی صناعه اصطرلاب" شرح داده و در کتاب التفهیم هم بدان اشاره کرده است، این ابزار نجومی دومین ابزاری است که بر اساس نظریه حرکت وضعی زمین طراحی شده، اما امروزه به جز اشاراتی جسته و گریخته در بعضی از کتاب های قدیمی هیچ نمونه ای از آن برجای نمانده است.
نخستین ابزار نجومی چیست؟
استرلاب زورقی نخستین ابزاری است که ابوسعید سجزی در طراحی آن نظریه حرکت وضعی زمین را اعمال می کند و شهرت بیشتری دارد که استرلاب زورقی در سال ۱۳۸۸ توسط بنده بازآفرینی شد و این بار دست به طراحی و ساخت دومین ابزاری زده که نشان از رشد دانش نجوم در ایران باستان و ایران قدیم دارد و این دو نمونه استرلاب امروزه در جهان منحصر به فرد هستند.
تفاوت استرلاب های معمولی با این دو استرلاب؟
استرلاب های معمولی که از نوع مسطح بسیط هستند، چرخش دستگاه مختصات وابسته به ستارگان نسبت به دستگاه مختصات وابسته به ناظر، آسمان را شبیه سازی می کند و در واقع اعتقاد بر سکون زمین و حرکت ستارگان بر گرد زمین است ولی در استرلاب زورقی ستارگان ثابت و افق ناظر دوران می کند ولی در استرلاب مسطری نیز ستارگان ثابت در نظر گرفته شده و قطعه ای مانند خط کش که در قدیم مسطره گفته شده است به عنوان افق ناظر دوران می کند، بنابراین سجزی سعی در بیان این نظریه به صورت عملی داشته است و ابوریحان نیز این نظریه را محترم شمرده و از طریق کتاب های خود آن را برای نسل های بعد به یادگار گذاشته است.
نظریه دانشمندان در مورد این ابزارها چیست؟ 
امروزه گرچه اندک دانشمندانی در گوشه و کنار جهان با این عقیده در اخترشناسی ایران باستان آشنا هستند، اما عموم ستارشناسان حتی در ایران با وجود این نظریه در حدود یک هزار سال قبل در ایران آگاهی ندارند، لذا باز آفرینی چنین ابزاری نه تنها گویای تنوع ساختاری در استرلاب های ساخته شده در ایران است بلکه می تواند بیانگر این موضوع باشد که نظریه علمی در عمل هم مورد استفاده قرار گرفته است.
مشخصات کلی استرلاب مسطری چیست؟
این ابزار از جنس فلز برنج با قطر ۲۸۰ میلیمتر و ارتفاع ۳۹۰ میلیمتر با هزینه شخصی ساخته شده، ثلثی، مسمت بوده و برای عرض جغرافیایی ۳۲ درجه شمالی یعنی در زادگاه بنده روستای کینو( قهنویه) از توابع شهرستان مبارکه ساخته شده است، بر روی استرلاب از نام های فارسی برج های دوازده گانه استفاده شده و تا حد امکان نام های فارسی ستارگان حک شده است و به جای عدد گذاری با حروف ابجد از اعداد هند و ایرانی استفاده شده و از عدد صفر نیز درج شده تا بیانگر معرفی این عدد از ایران به دانش جهانی باشد، در پشت استرلاب ساختار ربع دستور، بیشترین ارتفاع خورشید در طول سال در عرض های جغرافیایی میانی و جدول تطبیق تقویم ها و توابع ظل یا سایه که امروزه با نام تانژانت و کتانژانت شناخته می شود درج شده و در تزئینات استرلاب از نمادهای ایران باستان از دوره اشکانی و قبل از آن استفاده شده، برای این ابزار جعبه ای چوبی با تزئینات خاتم ساخته شده و مشخصات آن بر روی جعبه حک شده است و بر روی ابزار و جعبه آن نام سازنده به خط میخی ایران باستان حک شده است.
چه مقاله‌های در این زمینه ارائه شده است؟
چگونگی طراحی و کاربرد استرلاب مسطری ارائه شده در پنجمین همایش ملی نجوم و اختر فیزیک ایران در دی ماه ۱۳۹۰ در دامغان و نظریه حرکت وضعی زمین در آتار ابوریحان بیرونی ارائه شده در همایش ابوریحان بیرونی در اسفند ۱۳۹۰ از جمله مقالات نوشته شده توسط کارشناس رصدخانه کاشان است.
دیگر ابزارهای نجومی ارائه شده، چیست؟ 
در دو دهه گذشته تلاش زیادی برای باز آفرینی این ابزار و دیگر ابزارهای نجوم قدیم کرده ام، تلفیق ربع دستور یا ربع مجیب، ربع ساعتی و ربع مقنطر در یک ابزار، طراحی و ساخت زرقاله، احیاء، طراحی و ساخت استرلاب زورقی، طراحی و ساخت استرلاب مسطح، طراحی و ساخت ساعت آفتابی استوانه ای، احیای طراحی و ساخت چند صفحه ای ویژه برای استرلاب مسطح و طراحی و چاپ و انتشار کیت آموزشی استرلاب نمونه ای از این ابزارها ارائه شده است./