آسیب‌های فضای مجازی قابل حذف نیست اما فرهنگ استفاده از آن، قابل هضم است

گسترش قارچ‌گونه‌ی فضای مجازی در عصر حاضر، موضوعی نوپدید است که با وجود مزایایی که دارد، گسترش آسیب‌های فردی، اجتماعی و فرهنگی را در جوامع به همراه داشته است؛ وقوع این آسیب‌ها و تخریب‌ها در کشورها و جوامعی که فرهنگ آنها برگرفته از فرهنگ ناب اسلامی است، شاید بیش از سایر جوامع، نمود پیدا کند و تاثیراتی که فضاهای مجازی بر مردم جوامع اسلامی با فرهنگ خاص خود، برجای می‌گذارد، بسیار مخرب‌تر از مردم سایر جوامع خواهد بود؛ شناسایی این آسیب‌های نوپدید در جامعه ایران و لزوم آگاه‌سازی مردم نسبت به اثرات سوء این فضاها امری بسیار ضروری است و می‌تواند فضای مجازی را از غولی ترسناک و مخرب به ابزاری برای توسعه‌ی مثبت جامعه و افزایش اطلاعات مفید مردم و خانواده‌ها تبدیل کند. برای بررسی این موضوع به سراغ دکتر سعید صادقی، روانشناس بالینی و معاون اجتماعی بهزیستی استان اصفهان رفتیم تا در این خصوص با وی به گفت‌وگو بپردازیم.
در حال حاضر، جایگاه فضای مجازی در میان جوامع چگونه است؟
امروزه، تغییرات سریع اجتماعی در دنیا، گریزناپذیر است؛ این تغییرات در همه عرصه‌ها رخ می دهد؛ ورود فن‌آوری‌های نوین به عرصه‌های ارتباطی، این تغییرات اجتماعی را سریع‌تر می‌کند؛ فضای مجازی، استفاده از وسایل ارتباطی، تلفن‌های همراه و نرم افزارهای جدید، دنیا را به دهکده‌ای کوچک تبدیل کرده است. همانطور که مک لوهان در حدود ۴ دهه پیش، عنوان کرد " روزی، جهان یک دهکده کوچک خواهد شد"؛ همه‌ی این پیشرفت‌ها به کمک عقل و هوش انسان به دست آمده است و اگر به درستی مدیریت شود، می‌تواند در جهت رشد و تکامل انسان مورد استفاده قرار گیرد؛ اما متاسفانه، گاهی اوقات، استفاده نادرست یا نابجا از این امکانات و فن آوری‌ها، آسیب‌هایی را به دنبال دارد که امروزه به آن‌ها، آسیب‌های نوپدید می‌گوییم؛ یعنی آسیب‌هایی که قبلا وجود نداشته اما قابل پیش‌بینی است.
امروزه، تکنولوژی وارد حریم‌های خصوصی مردم شده و بسیاری از رفتارها را حتی در حوزه الگوی اوقات فراغت تحت‌الشعاع خود قرار داده است.
در زمان‌های گذشته، عرصه‌های اجتماع چون پارک‌ها و اماکن ورزشی، به عنوان فضایی برای گذران اوقات فراغت جوانان و نوجوانان ما مطرح بود اما امروزه، بسیاری از این جوانان و نوجوانان، فضای مجازی را با یک گستره‌ی بالاتری نسبت به گذشته انتخاب کرده و به عرصه‌ خصوصی خود وارد کرده‌اند، به‌گونه‌ای که در فضای مجازی، اینترنت و سایبر به راحتی ارتباطات اجتماعی برقرار می‌کنند و شبکه‌های ارتباطی خود را گسترش داده و دانش خود را نسبت به مسائل اجتماعی و حتی نحوه رفتار سایر انسان‌ها در نقاط مختلف دنیا، مورد تبادل قرار می‌دهند؛ امروزه نرم افزارها و برنامه‌های کاربردی، ارتباطات را در فضای مجازی، بسیار سریع‌تر کرده و حتی ارسال اطلاعات، از حوزه متن، خارج و به حوزه تصویر و عکس و صوت کشیده شده است و حتی می‌توان در فضای مجازی به صورت رو در رو، ارتباطی زنده برقرار کرد.
لذا همه این‌ها با وجودی‌که می‌تواند به توانمندی‌های یک جوان یا نوجوان کمک کند، اگر به طور صحیح مدیریت نشود، مخاطراتی را به همراه خواهد داشت.

استفاده‌ مدیریت نشده از این فضاهای مجازی چه پیامدهای مخربی را ممکن است به همراه داشته باشد؟
اعتیادهای رفتاری از جمله آسیب‌های فضای مجازی و فن‌آوری‌های روز است که می‌تواند فرد را با اعتیادی همانند مواد مخدر درگیر کرده و وابستگی روانشناختی ایجاد کند؛ گاهی نیز وابستگی جسمانی را در فرد ایجاد می‌کند به طوری‌که وقتی یک روز از اینترنت و برنامه‌های کاربردی خبری نباشد، فرد، دچار علائم بی قراری شده و احساس می‌کند که چیزی را گم کرده است؛ و این همان علائم بازگیری در سوء مصرف مواد مخدر است که حالت خماری و محرومیت شدید ایجاد می‌کند.
از طرفی ورود به فضای مجازی، در صورتی‌که با نیازها و رشد شخص متناسب نباشد، اطلاعات نادرستی را به او منتقل خواهد کرد؛ در حقیقت ورود به سایت‌هایی با تصاویر مستهجن برای افرادی در سنین نوجوانی و جوانی بسیار مخرب خواهد بود و می‌تواند الگو و نگرش‌های جنسی را در انسان تغییر دهد که این موضوع، مخاطراتی را در روابط پس از ازدواج به همراه دارد. حتی این موضوع می‌تواند، اعتیاد شدیدی را به نام اعتیادهای جنسی در فضای مجازی ایجاد کند، یعنی فرد به‌طور دائم، باید به اینگونه سایت‌ها ورود یابد وگرنه دچار حس محرومیت می‌شود.
همچنین فضای مجازی، زمان زیادی را از فرد می‌گیرد و وقتی را که می‌تواند در فعالیت‌های واقعی اجتماعی و ارتباطات اجتماعی حقیقی سپری کند و آداب معاشرت و مهارت‌های زندگی را یاد بگیرد، با ورود به فضای مجازی تلف کرده و در حقیقت در جریان ارتباطات صوری از فضای واقعی دور می‌شود و رشد اجتماعی او به تاخیر می‌افتد.
نکته دیگر اینکه، اصل گمنامی بر بیشتر فضاهای مجازی حاکم است؛ یعنی فرد می‌تواند با نام، جنسیت و سن متفاوت وارد فضای مجازی و گفت‌و گوها شود و گاهی اوقات، این گمنامی و استفاده از هویتی دیگر، ناهنجاری‌های رفتاری را در فرد شکل می‌دهد و پس از مدتی، هویت واقعی خود را فراموش می‌کند؛ همچنین انسان در یک هویت گمنام به خودش اجازه می‌دهد که در فضای مجازی هر کاری انجام دهد و این یک آسیب دیگر است؛ ورود مدیریت نشده‌ی افراد به این فضاها، روابط خانوادگی را به خصوص در افراد متاهل، مختل خواهد کرد؛ تغییر در الگوهای ارتباطی با خانواده و همسر، سست شدن بنیان خانواده‌ها، ضایع شدن حق سایر اعضای خانواده برای برقراری ارتباط با فرد و لذا سرد شدن فضای خانواده، انحرافات اخلاقی و انحرافات جنسی را می‌توان از دیگر آسیب‌های موجود برشمرد. همچنین در فضای مجازی حتی ممکن است الگوهای انتخاب همسر تغییر یابد؛ آنچه که در این محیط‌ها و برنامه‌ها دیده و شنیده می‌شود، گاه روابط خارج از عرفی است که به انسان ارائه می‌شود و این موضوع می‌تواند، ارزش‌ها و الگوها و فرهنگ یک جامعه را تخریب کند.
اگرچه فضای مجازی، ارتباطات را تسهیل می‌کند و گاهی اوقات، هزینه‌ها را برای جابجایی افراد کاهش می‌دهد، اما باید بدانیم که انسان تا زمانی‌که در فضای واقعی قرار نگیرند، قادر به بیان احساسات، عواطف و دل نگرانی‌های خود نیست و نمی‌تواند مشکلات را به معنای واقعی حل کند، لذا حضور مدیریت نشده در فضای مجازی، تاثیری منفی بر سلامت روان فرد دارد و اختلالات روانشناختی، افسردگی، رفتارهای اعتیادی و خیالبافی‌های مضاعف را به همراه دارد؛ چراکه شخص، همیشه به دنبال چیزی است که در اینترنت و فضای مجازی دیده یا شنیده و ممکن است، آن ایده آل و آرمان در دنیای واقعی هیچگاه یافت نشود و فرد را دچار پوچی و بی هویتی کرده و استرس مضاعفی را به او تحمیل کند.
همچنین شیوع مصرف گرایی در نوجوانان و جوانان از دیگر آسیب هایی است که توجه به آن بسیار ضروری است؛ گاهی اوقات تبلیغات موجود در این محیط ها، آنان را فریب داده و میل به خرید را در آنها افزایش می دهد و ممکن است خسارت های اقتصادی به آنها وارد کند؛ گاهی اوقات نیز ممکن است، هتک حرمت یا متلاشی شدن شخصیت و آبروی یک خانواده را به همراه داشته باشد.

آیا فضای مجازی در دنیای امروز، اثرات مفیدی هم برای افراد جامعه دارد؟
به طور قطع بله؛ انسان‌ها علاقه‌مند هستند که با دنیا و سبک زندگی سایر افراد بشر آشنا شوند؛ فضای مجازی در صورتی‌که مدیریت و کنترل شود، سواد رسانه ای افراد را افزایش می دهد؛ یعنی فرد متوجه می شود که از این ابزارها و نرم افزارها و فضای مجازی چگونه باید استفاده کند و کدام نیازهایش باید برطرف شوند و کدام نیازهای او در معرض آسیب قرار دارند؛ در این صورت رشد علمی انسان، افزایش اطلاعات عمومی و رشد اجتماعی او را به همراه دارد و می تواند دانش‌ها و مهارت هایی را به انسان آموزش دهد که زمانی برای رسیدن به آن باید هزاران کیلومتر را طی می کرد و امروزه به راحتی با یک کلیک این آموخته ها، در اختیار او قرار می گیرند. این آموزش ها در صورتی‌که با مشارکت اعضای خانواده در فضای مجازی همراه باشد، می تواند در توسعه بهینه سازی و غنی سازی روابط خانوادگی موثر واقع شود؛ از دیگر منافع اینگونه ارتباطات، ایجاد یک فضای کسب و کار مجازی و افزایش بنیه اقتصادی جوان‌ها است به شرطی که از آداب و قواعد آن به خوبی آگاهی داشته باشند و هیجانی عمل نکنند.

برای پیشگیری از آسیب‌های فضای مجازی در زندگی مردم جامعه، راهکاری هم وجود دارد؟
دو نوع فرهنگ در جوامع وجود دارد؛ یکی فرهنگ مادی که به معنای ورود ابزارها و تکنولوژی‌ها به زندگی بشر است و دیگری فرهنگ معنوی که روش استفاده از این ابزارها است؛ اگر فرهنگ استفاده از تکنولوژی‌های جدید، مخاطرات ناشی از آنها و سواد رسانه‌ای در جامعه آموزش و ترویج داده نشود، آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی زیادی را به همراه خواهد داشت.
لذا قبل از هر چیز، دستگاه‌های متولی این امر چون صدا و سیما، روزنامه‌ها و مطبوعات، آموزش و پرورش و روحانیون باید نسبت به آگاه‌سازی، افزایش دانش و ترویج سواد رسانه‌ای در میان مردم اقدام و مخاطرات را به آنها گوشزد کنند؛ همچنین ارائه‌ی آموزش‌های خانواده می‌تواند از طریق انجمن‌های اولیا و مربیان در مدارس و یا تابلوهای تبلیغاتی سطح شهر صورت گیرد. اگر افراد جامعه آموزش‌های لازم را در این زمینه پشت سر بگذارند، آگاهی آنها بالا می‌رود و برای خود و جامعه احترام قائل شده و از آسیب‌ها محفوظ نگه می‌دارند.
دومین راه، تربیت افرادی است که بتوانند آموزش بدهند؛ یعنی تربیت مربی در این حوزه‌ها اعم از مشاوران، روانشناسان، معلمان مدارس و روحانیون؛ به‌خصوص روحانیون به دلیل مورد اعتماد بودن در میان افراد جامعه می‌توانند محوریت آموزش‌های اجتماعی را به عهده بگیرند؛
در حقیقت، آگاهسازی باید در میان تمام اقشار جامعه چون جوانان، نوجوانان، خانواده‌ها و والدین و حتی در دانشگاه‌ها صورت گیرد.
بحث مسوولیت اجتماعی هم بسیار مهم است؛ اگر شرکتی این فن‌آوری‌ها را در اختیار می‌گذارد و افراد جامعه از آن استفاده می‌کنند و بابت آن، هزینه می‌پردازند؛ شرکت‌های ارائه‌دهنده این خدمات باید مسوولیت اجتماعی خود را در نظر گرفته و بخشی از این هزینه‌ها را در زمینه پیشگیری و آموزش رفتارهای سالم در فضای مجازی به عهده بگیرد.
به هر حال، فضای مجازی، واقعیتی است که جذابیت دارد و همین جذابیت‌ها و پاسخگویی به برخی نیازهای افراد، سهل الوصول بودن و هزینه‌های پایین دسترسی به آن، انسان را به سمت خود جذب می‌کند و شبکه‌های جهانی را به یکدیگر اتصال می‌دهد.
در حقیقت ما نمی‌توانیم این مسئله را حذف کنیم اما می توانیم فرهنگ استفاده از آن را برای مردم هضم کنیم و مزایا و مخاطرات آن را به مردم آموزش دهیم و آنها را آگاه کنیم.
/ گفتگو از سپیده سادات مدنیون