به گزارش خبرگزاری ایمنا، دریای خزر با تنوع زیستی منحصربه‌فرد، تالاب‌های بی‌نظیر، رودخانه‌ها، گونه‌های گیاهی و جانوری کم‌نظیر، بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی است که در محور شمال به جنوب، بین روسیه و ایران قرار دارد و از کریدور شرق به غرب، چین و آسیای مرکزی را به غرب متصل می‌کند و از طریق رودخانه ولگا و کانال ولگا-دون به آب‌های آزاد محدود می‌شود که بر اساس آخرین گزارش وضعیت نوسانات آب خزر و تراز آب دریا در بازه زمانی از سال ۱۳۷۵ تاکنون با روند کاهشی مواجه بوده و در طی ۲۸ سال به میزان ۲۱۰ سانتیمتر از سطح تراز آب خزر کاسته شده است.
گزارش‌های مختلف حاکی از آن است که سطح آب دریای خزر در سال‌های اخیر یک متر کاهش یافته و ممکن است تا پایان قرن بیست و یکم ٩ تا ١٨ متر (٣٠ تا ۵۹ فوت) کاهش پیدا کند، بر اساس مدل‌ها و بررسی‌ها اگر همین روند ادامه پیدا کند باید بگوییم تا ۷۵ سال آینده آب‌های بخش شمالی دریای خزر که آب کمتر از پنج متر دارد، خشک می‌شوند! اگرچه تغییرات اقلیمی به این روند کمک می‌کند، اما به گفته برخی کارشناسان ساخت سدهایی روی رودخانه ولگا، و مسدود شدن ورودی آب به این دریاچه نقش مهمی در کاهش میزان آب ورودی به دریای خزر داشته و دارد.
بر مبنای مطالعات انجام شده، کاهش تراز آب سال‌های اخیر ناشی از افزایش دمای منطقه در مقایسه با میانگین بلندمدت و تأثیر آن بر افزایش میزان تبخیر از سطح دریا، کاهش بارش در حوضه آبریز خزر و کاهش حجم آبدهی رودخانه‌های اصلی است و این نتایج در شرایطی است که بر مبنای سناریوهای تغییر اقلیم، افزایش دما و کاهش بیشتر سطح تراز آب خزر تا پایان این قرن پیش‌بینی شده است.
براساس بررسی دانشمندان، در سال ۱۹۷۰ آب دریای خزر به پایین‌ترین میزان خود رسید، بنابراین اگر روند افزایش دمای زمین به همین شکل پیش برود دوباره شاهد همان میزان آبی هستیم که در سال ۱۹۷۰ خزر به آن رسید، طی قرن‌های گذشته، دریای خزر برای بارها با افزایش و کاهش سطح آب خود روبه‌رو بوده است؛ اما هیچ‌گاه چنین شدت و وضعیتی نداشته است، افزایش دمای زمین بر سطح آب خزر تأثیر مستقیم داشته است، چرا که با بررسی‌های بیشتر و اطلاعات ماهواره‌ای، پژوهشگران به این نتیجه رسیدند که میزان تبخیر آب دریای خزر بیش از میزان بارش و آب‌هایی است که از رودخانه‌ها وارد آن می‌شود، به همین دلیل این پدیده اتفاق می‌افتد.
در این ارتباط، سازمان فضایی ایران نیز با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای وضعیت سطح آب دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان را بررسی و کاهش سطح آب این دریا را تأیید کرد و مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر نیز بر اساس آمار از کاهش ۲ متری سطح آب این دریا از سال ۱۳۷۵ تا کنون خبر داد و اعلام کرده که فقط در سال ۱۴۰۱ سطح آب این دریا ۲۶ سانتیمتر کاهش یافته است.
نتایج این مطالعات همچنین نشان داده که در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ سطح آب دریای خزر حدود ۵۰ سانتیمتر کاهش پیدا کرده که این رخداد به عقب‌نشینی دریا از ۱۰ تا ۱۰۰ متر در نقاط مختلف ساحل منجر شده است. بنا بر مطالعات و اندازه‌گیری دقیق زمینی که در ایستگاه‌های شاخص ساحلی دریای خزر انجام شد، این پس‌روی سبب افزایش قابل توجه محدوده ساحلی در طول بیش از ۸۵۰ کیلومتر سواحل شمالی کشور شد.
بر اساس مطالعات صورت گرفته در سال ٢٠١٧ مشخص شد که آب خزر تا سال ٢٠۵٠ پس‌روی خواهد داشت، این عقب‌نشینی بنا به گفته کارشناسان به علت تغییرات اقلیمی است که احتمال افزایش آن نیز وجود دارد، حدود ۵۰ درصد پس‌روی آب دریای خزر به سرعت تبخیر آب در آن بازمی‌گردد و در صورتی که این روند با همین سرعت ادامه پیدا کند، ٢٠ تا ٢۵ درصد مساحت خزر در بخش شمالی که سواحل روسیه را شامل می‌شود کاهش پیدا می‌کند، بنابراین در راستای بررسی علل کاهش سطح تراز آب دریای خزر با بهزاد لایقی، معاون توسعه پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات جوی سازمان هواشناسی ایران گفت‌وگویی داشته‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
ایمنا: از چه زمانی پس‌روی تراز آب دریای خزر آغاز شده است؟
لایقی: هر دریاچه مستقر در خشکی، بیلان آبی مشخصی دارد که ورودی رودخانه‌ها و بارش‌ها تأمین‌کننده منابع آب برای این حوزه‌ها شناخته می‌شود، تبخیر و برداشت‌ها از آب رودخانه‌های ورودی به دریاچه‌ها، عامل اصلی کاهش تراز آب در دریاچه‌ها است.
روند تاریخی تراز آب دریای خزر در ۱۰۰ سال اخیر نشان می‌دهد، سال ۱۳۵۶ تراز آب خزر به کمترین سطح کاهش یافت، اما در سال‌های بعد به تدریج با روندی افزایشی روبه‌رو شد و مجدد از ۱۳۷۴ تاکنون جریان کاهشی تراز این دریا آغاز شده است، در سال‌های اخیر مطابق داده‌های هواشناسی و اندازه‌گیری‌ها، کاهش بارندگی در حوزه آبریز دریای خزر و میزان تبخیر آن روند افزایشی داشته است، به طوری که کاهش تراز آب دریای خزر از سال ۱۴۰۰ تاکنون اتفاق افتاده است.
ایمنا: توقف دبی ورودی رودخانه ولگا به دریای خزر تا چه میزان بر کاهش سطح تراز آب دریای خزر مؤثر بوده است؟
لایقی: درصد بارندگی‌ها تا چه میزان کاهش یافته که توانسته بر پس‌روی تراز آب دریای خزر تأثیرگذار باشد، لازم است بدانیم که تعیین میزان بارندگی‌ها بر روند کاهش تراز آب دریای خزر به سهولت قابل بررسی نیست و نیازمند مدل‌سازی‌های کاربردی است، چرا که رخداد بارش‌ها به طور مستقیم در دریا اتفاق می‌افتد، البته بیشترین تأثیر بارندگی‌ها در حوزه آبریز دریای خزر و رودخانه‌های منتهی بر آن مورد تعمق است.
رودخانه ولگا مهم‌ترین کانال ورودی آب به دریای خزر است، از سال‌های گذشته که رویه کاهشی تراز آب دریای خزر آغاز شد، میزان دبی ورودی رودخانه ولگا نیز کاهش داشته، به طوری که طی دو سال اخیر متوقف شده است و با توجه به شواهد موجود پاسخگوی میزان تبخیرهای دریای خزر نیست و به همین دلیل شاهد روند پس‌روی تراز آب خزر هستیم.
ایمنا: پیش‌بینی کاهش ۸ متری تراز آب دریای خزر تا ۵۰ سال آینده صحت دارد؟
لایقی: رویدادهای ناشی از سناریوی تغییرات اقلیم در پیش‌بینی تراز آب دریای خزر اهمیت زیادی دارد و بر این اساس شبیه‌سازی‌هایی در کشور و کشورهای حاشیه خزر انجام شده است، مطابق این شبیه‌سازی پیش‌بینی شده است که تا حدود ۴۰ تا ۵۰ سال آینده، تراز آب دریای خزر بین چهار تا هشت متر پس‌روی خواهد داشت که این موضوع موقعیت تمام کشورهای حاشیه خزر را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
اکنون پس‌روی خطوط ساحلی دریای خزر در کشورهای روسیه، قزاقستان و ترکمنستان به دلیل شیب کمتر ساحل به طور کامل قابل رؤیت است، البته این روند کاهشی در خط سواحل کشور به نسبت این کشورها کمتر است، چرا که بستر شیب خط ساحل در تمام مناطق یکسان نیست، اما میزان کاهش تراز برای همه کشورهای حاشیه دریا خزر یکنواخت اتفاق می‌افتد.
کاهش تراز آب دریای خزر بی‌گمان بر اکوسیستم تالاب‌های متصل به این دریا اثرگذار است، در حال حاضر تالاب انزلی، گمیشان و خلیج گرگان از جمله تالاب‌های کشور هستند که تحت تأثیر شدید ناترازی آب دریای خزر قرار گرفتند که با تداوم این روند و نداشتن رویکرد و تصمیمات مناسب، بدون شک این تالاب‌ها به منشأ اصلی ریزگردهای داخلی تبدیل خواهند شد و بدون شک بر حیات زیست محیطی و سلامت جوامع شهری اطراف تالاب آسیب‌زا است، بی‌گمان کاهش تراز آب دریای خزر بر افزایش شوری آب، پارامترهای شیمیایی و کیفیت منابع آبی، چرخه غذایی و اکوسیستم آبزیان خزر بسیار اثرگذار خواهد بود.
ایمنا: طی دهه‌های آینده دریای خزر همچون دریاچه ارومیه خشک خواهد شد؟
لایقی: براساس سناریوهای موجود، چنین رویدادی به هیچ‌وجه اتفاق نمی‌افتد، چرا که وسعت و حجم آب دریاچه ارومیه قابل مقایسه با دریای خزر نیست، البته قسمت‌های شمالی خزر واقع در مرزهای آبی روسیه و قزاقستان طی ۴۰ تا ۵۰ سال آینده تحت‌تأثیر بیشتری خواهد بود، اما کاهش تراز آب دریای خزر در سواحل کشور به نسبت سایر کشورهای حاشیه، بسیار کمتر است، بنابراین مجدد تکرار می‌کنم که دریای خزر به هیچ‌عنوان خشک نخواهد شد و این مباحث، بزرگ‌نمایی است.
ایمنا: ساخت سد روی رودخانه ولگا تا چه اندازه بر کاهش میزان آب ورودی به دریای خزر مؤثر بوده است؟
لایقی: تمام کشورهای منتهی به دریای خزر دارای سد هستند و کشور روسیه نیز از این موضوع مستثنی نیست، بنابراین ولگا با سرشاخه‌های فراوان به عنوان یکی از رودخانه‌های بزرگ شناخته می‌شود و به طور طبیعی هر کشوری از این ظرفیت برای تأمین آب کشاورزی خود بهره‌مند می‌شود، از این‌رو بر بستر رودخانه ولگا سدهای متعددی احداث شده که بدون شک بر تراز آب دریای خزر اثرگذار است.
ایمنا: تشکیل کمیته هماهنگی آب و هواشناسی کشورهای حاشیه دریای خزر چه کمکی به پیشگیری از کاهش تراز آب دریای خزر کرده است؟
لایقی: کمیته کسپکام با عضویت کشورهای ایران، روسیه، قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان تشکیل شده که ارتقای روش‌های پیش‌بینی وضعیت دریای خزر شامل پیش‌بینی‌های نوسانات سطح دریا با فاصله زمانی متفاوت، ارزیابی، تجزیه و تحلیل جامع اجزا تشکیل‌دهنده تراز آب دریای خزر از جمله شارها در لایه‌های مرزی، ایجاد الزامات مشترک برای سامانه‌های ملی در زمینه جمع‌آوری، ذخیره‌سازی و انتشار اطلاعات مربوط به وضعیت خزر و بررسی مرتب وضعیت دریا از لحاظ تغییرات پارامترهای اقلیمی و سناریوهای آتی از اهداف این کمیته است.
برای دست‌یابی به اهداف مهم و اصلی کمیته کسپکام، بی‌گمان باید موضوع ورودی‌های دریای خزر کنترل شود و مطابق با حقابه‌ها ضمن تعیین میزان تعادل و حدود تراز آب دریا، با توجه به امکانات مقدار ورودی آب رودخانه‌ها به دریا خزر به صورت حدی در نظر گرفته شود و تمام کشورهای حاشیه خزر برای حفاظت و حیات طبیعی این دریا، ملزم به رعایت دستورات باشند.
لازم است بدانیم در مباحث رژیم حقوقی دریای خزر باید این مسائل پیگیری شود تا بتوانیم حقابه مورد نیاز خزر را از کشورهای حاشیه تأمین کنیم، به‌تبع بیشترین ورودی آب به دریای خزر از طریق رودخانه ولگا است، بنابراین در نظر گرفتن تمهیدات خاص و لازم ضروری است، در مباحث کمیته کسپکام، تنها مسائل پایش و پیش‌بینی‌ها مدنظر است، بنابراین مطابق گزارش‌ها که طی سال‌های گذشته از کاهش آب تراز دریای خزر منتشر کردیم باید نهادهای تصمیم‌گیر در سطح ملی و منطقه‌ای ضمن اطلاع‌رسانی به جمع‌بندی الزامآوری دست پیدا کنند که برای حفاظت این توده آبی بسیار مهم و حیاتی تصمیمات مناسب در نظر گرفته شود تا هم بتوانیم از منابع آبی موجود آن بهره‌مند شویم و هم تبادلات تجاری بین کشورها حاشیه خزر در چنین مسیر آبی خاص طی دهه‌های آینده حفظ شود.
نظر شما