به گزارش خبرگزاری ایمنا، رشد افقی کلان‌شهرها یکی از پدیده‌های مهم و بحث‌برانگیز در شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری است که به گسترش پراکنده و بی‌رویه شهرها به مناطق پیرامونی اشاره دارد و ناشی از عوامل متعددی است.
افزایش سریع جمعیت در کلان‌شهرها یکی از اصلی‌ترین عوامل رشد افقی است و رشد طبیعی جمعیت و مهاجرت از مناطق روستایی یا شهرهای کوچک‌تر به کلان‌شهرها موجب افزایش تقاضا برای مسکن و خدمات شهری می‌شود که در بسیاری از موارد، این تقاضا به‌دلیل کمبود زمین در مناطق مرکزی به توسعه در حاشیه‌ها منجر می‌شود.
قیمت بالای زمین در مراکز شهرها موجب می‌شود افراد و توسعه‌دهندگان به مناطق حاشیه‌ای با زمین‌های ارزان‌تر روی آورند که این امر به‌ویژه در شهرهایی که سیستم برنامه‌ریزی کارآمدی ندارد، منجر به توسعه بی‌رویه و بدون برنامه در اطراف شهرها می‌شود.
پیشرفت فناوری حمل‌ونقل و توسعه شبکه‌های جاده‌ای، راه‌آهن و بزرگراه‌ها، دسترسی به مناطق حاشیه‌ای را تسهیل کرده است و این امر به مهاجرت خانوارها و کسب‌وکارها از مراکز پرتراکم شهری به مناطق پیرامونی کمک می‌کند.
رشد اقتصادی و افزایش سطح درآمد افراد به آن‌ها اجازه می‌دهد که در جستجوی مسکن بزرگ‌تر و باکیفیت‌تر به حومه‌ها نقل مکان کنند و علاوه‌بر این، تمایل به زندگی در محیط‌های آرام‌تر و کم‌تراکم‌تر نیز از دیگر عوامل مؤثر در این پدیده است.
در بسیاری از موارد، ضعف در برنامه‌ریزی شهری، نبود سیاست‌های کنترلی، نبود قوانین مؤثر برای محدود کردن توسعه حاشیه‌ای و اجرا نشدن قوانین کاربری زمین موجب گسترش بی‌رویه و پراکنده شهرها می‌شود، علاوه بر آن نبود تعادل در توزیع خدمات و زیرساخت‌های شهری موجب می‌شود مناطق مرکزی اشباع شود و تقاضا برای سکونت در حاشیه‌ها افزایش پیدا کند که این امر به رشد افقی کلان‌شهرها دامن می‌زند.
با ظهور فناوری‌های دیجیتال و گسترش دورکاری، بسیاری از افراد دیگر نیازی به حضور روزانه در مراکز شهری ندارند و این امر موجب افزایش جذابیت مناطق حاشیه‌ای برای زندگی می‌شود، همچنین سرمایه‌گذاری دولت‌ها و بخش خصوصی در پروژه‌های مسکن انبوه، مراکز تجاری و صنعتی در حاشیه شهرها به رشد افقی کلان‌شهرها منجر می‌شود.
رشد افقی کلان‌شهرها علاوه‌بر فرصت‌هایی که ایجاد می‌کند، چالش‌ها و مشکلات زیادی از جمله نابودی اراضی کشاورزی و منابع طبیعی، گسترش خدماتی همچون آب، برق و فاضلاب به مناطق دورافتاده، افزایش مصرف سوخت و زمان رفت‌وآمد و شکل‌گیری جوامع منزوی و کاهش انسجام اجتماعی را به همراه دارد.
توسعه طرح‌های جامع و تفصیلی شهری برای مدیریت توسعه حاشیه‌ای، ارائه تسهیلات برای ساخت‌وسازهای بلندمرتبه در مناطق مرکزی، کاهش وابستگی به خودروهای شخصی، اعمال محدودیت‌های قانونی برای تغییر کاربری اراضی و استفاده بهینه از منابع و کاهش اثرات زیست‌محیطی از جمله راهکارها و توصیه‌ها برای کنترل رشد افقی کلان‌شهرها است.
دلایل رشد افقی کلان‌شهرها شامل مواردی از جمله افزایش جمعیت و تقاضا برای مسکن، هزینه بالای زمین و مسکن در مرکز شهر، نبود قوانین محدودکننده توسعه شهری، توسعه حمل‌ونقل و سهولت دسترسی به مناطق حاشیه‌ای و تمایل به زندگی در محیط‌های آرام‌تر و کم‌تراکم‌تر می‌شود.
بسیاری از کلان‌شهرها در جهان همچون لس‌آنجلس در آمریکا یا تهران و اصفهان در ایران، نمونه‌های مشخصی از رشد افقی را نشان می‌دهند و در این شهرها، حومه‌های شهری با سرعت بیشتری نسبت به مناطق مرکزی رشد کرده است.
شهر اصفهان ظرفیت توسعه افقی ندارد
محمد نورصالحی، رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان در این‌باره با تاکید بر اهمیت مطالعات زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی در تصمیم‌گیری درباره نوع توسعه شهرها به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: نمی‌توان به‌صورت مطلق گفت که توسعه افقی یا عمودی برای شهرها مفید است، زیرا شرایط هر شهر متفاوت است و باید با در نظر گرفتن نیازهای ویژه آن شهر تصمیم‌گیری شود.
وی ادامه می‌دهد: در شهرهای کوچک، به‌دلیل وجود زمین کافی و شرایط مناسب، توسعه افقی گزینه بهتری است و ساخت‌وسازهای بلندمرتبه توصیه نمی‌شود.
رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید می‌کند: در کلان‌شهرهایی همچون اصفهان، توسعه افقی ممکن است چالش‌هایی همچون هزینه‌های بالای زیرساختی، حمل‌ونقل و خدمات شهری ایجاد کند و گاهی مقرون‌به‌صرفه نباشد.
نورصالحی با اشاره به محدودیت‌های زیست‌محیطی و تاریخی اصفهان می‌گوید: این شهر با توجه به ظرفیت جمعیتی پیش‌بینی‌شده در طرح جامع (حداکثر ۲.۵ میلیون نفر) و محدودیت‌های جغرافیایی و محیطی، دیگر ظرفیت توسعه افقی ندارد.
وی اضافه می‌کند: با وجود حدود ۴۰۰۰ هکتار بافت فرسوده و تاریخی در این کلان‌شهر، تمرکز ما باید بر بازآفرینی شهری، بازسازی بافت‌های فرسوده و ایجاد مشوق‌هایی برای نوسازی و اسکان جمعیت در این مناطق باشد.
رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان با اشاره به موضوع حاشیه‌نشینی و تأثیرات منفی آن بر شهر خاطرنشان می‌کند: مهاجرت از روستاها و شهرهای کوچک به کلان‌شهرها به دلیل مسائل اقتصادی و استقرار در حاشیه شهرها، نه‌تنها مشکلات زیست‌محیطی ایجاد می‌کند، بلکه کیفیت زندگی را نیز کاهش می‌دهد.
نورصالحی با اشاره به تغییرات سبک زندگی مردم و تأثیر آن بر نوع توسعه شهری می‌گوید: تمایل مردم به زندگی در خانه‌های مستقل و ویلاها به جای آپارتمان‌نشینی می‌تواند عاملی برای رشد افقی شهرها باشد، با این حال، زندگی در مجتمع‌های آپارتمانی نیازمند فرهنگ‌سازی و آموزش است.
وی با بیان اینکه در اصفهان، ساخت‌وسازهای پرتراکم همچون پروژه‌هایی از جمله مجموعه شهید کشوری، به دلیل توجه نکردن به کیفیت زندگی و زیرساخت‌های لازم، با استقبال کمی روبه‌رو شده است، تصریح می‌کند: ساخت مجتمع‌های مسکونی کوچک‌تر و کم‌تراکم با حدود ۲۰ تا ۳۰ واحد مسکونی، شرایط بهتری را برای زندگی شهروندان فراهم می‌کند و تراکم‌های بالا و بلندمرتبه‌سازی‌های بی‌رویه، کیفیت زندگی را کاهش داده است و ساکنان را به ترک این مناطق و نقل مکان به خانه‌های مستقل یا مناطق کم‌تراکم‌تر ترغیب می‌کند.
رئیس شورای اسلامی شهر اصفهان با تاکید بر لزوم برنامه‌ریزی دقیق، مدیریت منابع و توجه به نیازهای شهروندان می‌گوید: تصمیم‌گیری درباره نوع توسعه شهری باید بر اساس مطالعات جامع و با در نظر گرفتن تمام جنبه‌ها انجام شود تا بتوان به اهداف جمعیتی و خدماتی تعیین‌شده دست یافت.
رشد و تکامل شهرها نیازمند برنامه‌ریزی انعطاف‌پذیر است
علی آذر، استادیار گروه شهرسازی و معماری با بیان اینکه یکی از معضلات اساسی که توسعه پایدار شهری به‌ویژه در کلان‌شهرها را تهدید می‌کند، توسعه فیزیکی و خزش شهری یا همان توسعه حاشیه علیه متن است، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: طرح‌های آماده‌سازی پس از انقلاب اسلامی با اهدافی همچون تأمین مسکن و خدمات عمومی، مهار بورس‌بازی زمین و شهرسازی قبل از شهرنشینی وارد برنامه‌ریزی شهری کشور شد و موجب گسترش قانونی کلان‌شهرها نسبت به حواشی شهرها شد.
وی اضافه می‌کند: شهر پدیده‌ای اجتماعی اقتصادی است که در فرایندهای تاریخی دچار تغییر و دگرگونی می‌شود، همچنین رشد و تکامل یکی از ویژگی‌های شهر تلقی خواهد شد.
استادیار گروه شهرسازی و معماری تاکید می‌کند: در طول تاریخ، هر شهری اگر نتواند هر شهری اگر نتواند شرایط خود را با عوامل تغییر و تحولاتی که از بیرون و داخل شهر به آن وارد می‌شود، سازگار دهد، راه انزوا را پیش می‌گیرد.
آذر می‌گوید: عوامل ساختاری نهادی در قالب طرح‌های جامع و آماده‌سازی شهری به‌صورت مستقیم در توسعه فیزیکی شهر تأثیر گذاشته است و با تشویق توسعه برون‌زای شهری و گسترش حاشیه علیه متن، رشد درون‌زای شهری را با مشکل روبه‌رو کرده است.
وی ادامه می‌دهد: برای دستیابی به تعادل زیست‌محیطی و توسعه پایدار شهری، برنامه‌ریزی برای جلوگیری از گسترش روزافزون شهر بر پهنه‌های اطراف و افزایش رشد درون‌زای شهری در قالب طرح‌های ساماندهی و بهسازی بافت‌های قدیم شهری امری حیاتی است.
به گزارش ایمنا، رشد افقی کلان‌شهرها اگرچه پاسخی به افزایش جمعیت و تقاضا برای مسکن است، بدون مدیریت صحیح، می‌تواند اثرات منفی جبران‌ناپذیری بر محیط زیست، اقتصاد و کیفیت زندگی شهروندان داشته باشد.
رشد افقی کلان‌شهرها پدیده‌ای چندوجهی است که از تعامل عوامل جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و محیطی ناشی می‌شود که برای مدیریت این پدیده، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق، سیاست‌گذاری جامع و همکاری میان نهادهای مختلف شهری وجود دارد و این اقدامات می‌تواند ضمن بهره‌برداری از فرصت‌های موجود، چالش‌های مرتبط با رشد افقی را به حداقل برساند.
نظر شما