آلودگی هوا تهدیدی جدی برای حیات بشر

به گزارش خبرگزاری ایمنا، امروزه آلودگی هوا خطرناک‌ترین نوع آلودگی در جهان بوده و به یکی از معضلات اصلی در حوزه محیط زیست تبدیل شده است، آلودگی هوا به طرق گوناگونی آثار زیان‌بار دراز مدت و کوتاه مدتی بر سلامت انسان‌ها می‌گذارد، به طور معمول میزان این آسیب‌ها بستگی به غلظت مواد شیمیایی موجود در هوا و قرار گرفتن افراد در معرض هوای آلوده دارد، بیماری‌های ناشی از آلودگی‌های جوی می‌تواند بسیار پرهزینه باشد، همچنین محیط زیست نیز تحت تأثیر آلودگی هوا درگیر معضلات بسیاری است و با چالش‌های فراوانی در این زمینه دست‌وپنجه نرم می‌کند و به کلاف سردرگمی برای حیات بشر و محیط زیست تبدیل شده است.

در تمام این عوامل به گفته متخصصان دانشگاه علوم پزشکی تهران، آلودگی یکی از اصلی‌ترین دلایلی است که سبب کاهش افت تحصیلی دانش‌آموزان و کودکان می‌شود، هوای آلوده شهر سبب کم شدن حافظه، ضعف در یادگیری، افسردگی، استرس، بی‌حوصلگی و ناتوانی دانش‌آموز در زمان آموزش خواهد شد، از این رو بسیار توصیه شده است که در این برهه از زمان دانش‌آموزان به هیچ عنوان از منزل خارج نشوند، بدون شک این مشکلات محصلان ضعیف را در فصل امتحانات با مشکل جدی روبه‌رو می‌کند.

در سال‌های اخیر اثرات نامطلوب آلودگی هوا بر سلامت مغز و مشکلات رفتاری کودکان، مباحث مهم و حیاتی در میان محققان بوده است، از این‌رو مطالعات نشان داده است که محیط زندگی و آلودگی هوا می‌تواند روی وزن هنگام تولد و الگوهای رشد در دوران کودکی تأثیرگذار باشد، کودکان در مراحل اولیه رشد مغز، به دلیل ایمنی پایین‌تر، تکثیر سلولی بالاتر، توانایی سم‌زدایی و ترمیم DNA کم‌تر، بیشتر در معرض آسیب‌ها هستند، پاسخ‌های التهابی در پاسخ به رویارویی با ذرات معلق با وزن کم هنگام تولد، ضریب هوشی پایین و پرفشاری خون همراه است.

مطابق آخرین آمارها، ذرات معلق در میان آلاینده‌های هوا یک نگرانی بزرگ بهداشت جهانی است، زیرا ذرات معلق محیطی به ویژه با اندازه ۲.۵ میکرون و کوچک‌تر (PM۲.۵) می‌تواند به دستگاه تنفسی نفوذ کند، وارد جریان خون شود و باعث سکته مغزی، نارسایی قلبی و مشکلاتی در سلامت روان شوند، زیرا رویارویی با ذرات معلق در طولانی مدت در مناطق شهری، عوارضی همچون واکنش‌های التهابی در بدن ایجاد می‌کند و می‌تواند به سیستم عصبی آسیب برساند.

بر این اساس مطالعه‌ای که طی سال‌های اخیر گروهی از پژوهشگران پژوهشکده محیط‌زیست دانشگاه علوم پزشکی تهران که با همکاری دانشگاه علوم پزشکی بوشهر و اداره حفاظت از محیط‌زیست منطقه ویژه اقتصادی عسلویه انجام دادند، حاکی از آن است که قرار گرفتن در معرض ذرات معلق کوچک‌تر ۲.۵ و ۱۰ میکرون با کاهش ضریب هوشی در کودکان مرتبط است، در این مطالعه میزان غلظت ذرات معلق کوچک‌تر از ۲.۵ و ۱۰ میکرون در فضای داخلی ساختمان مسکونی و محیط خارجی اندازه‌گیری شد، همچنین ضریب هوشی یا IQ کودکان این مناطق نیز بر اساس مقیاس Raymond B. Cattell scale I مورد ارزیابی قرار گرفت.

در این بین یکی از دلایل آلودگی هوا در بعضی شهرها استفاده از سوخت مازوت است، در واقع استفاده از سوخت مازوت در نیروگاه‌ها یکی از مسائلی است که همواره مورد بحث و نگرانی بوده است، زیرا استفاده از مازوت با چالش‌های جدی نیز همراه است، مازوت به دلیل داشتن درصد بالایی از سولفور و ترکیبات آلاینده، یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا محسوب می‌شود، سوختن مازوت منجر به تولید گازهای سمی مانند دی‌اکسید سولفور و اکسیدهای نیتروژن می‌شود که می‌تواند اثرات زیان‌باری بر سلامت انسان و محیط‌زیست داشته باشد، این گازها علاوه بر ایجاد مشکلات تنفسی می‌تواند به تشکیل باران اسیدی و آسیب به گیاهان و زیرساخت‌های شهری نیز منجر شود، از همین رو استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها نیازمند بررسی دقیق و جامع و در بسیاری از کشورها، تلاش‌هایی برای کاهش وابستگی به این سوخت و انتقال به منابع انرژی پاک و تجدیدپذیر در حال انجام است.

نتایج تحقیقات نشان داده است که آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین عوامل مرگ‌ومیر در جهان است که سالانه زمینه‌ساز مرگ جانداران بسیاری می‌شود، از این رو کنترل این معضل زیست‌محیطی که بدون توقف می‌تازد و نفس این کره خاکی را بریده است، نیازمند انجام اقدامات ضروری و مؤثری است که باید در راستای کاهش آلودگی هوا و راهکارهای مقابله با این معضل پر تکرار که گلوی آسمان و انسان را می‌فشرد، انجام شود، در راستای تأثیر آلودگی هوا بر سلامت انسان با عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی گفت‌وگویی داشته‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:

ایمنا: ردپای تأثیر مازوت بر محیط‌زیست، آلودگی هوا و سلامتی انسان‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

شاهسونی: سوزاندن مازوت سبب تولید دی‌اکسید گوگرد، کربن سیاه و بلاک کربن می‌شود، به طوری که دی اکسید گوگرد با تأثیرگذاری بر سیستم تنفسی فوقانی، به ویژه برای افراد مبتلا به آسم و بیماری‌های تنفسی بسیار خطرناک است و از سوی دیگر مازوت‌سوزی با تولید بلاک کربن حاوی ذرات معلق pm۲.۵ است که تأثیر زیادی بر سلامت انسان دارد، اما نکته قابل اشاره این است که مباحث مصرف مازوت در نیروگاه‌ها و مناطقی که انسان با آلاینده حاصل از احتراق سوزاندن مازوت ارتباطی ندارد، ایراد و مشکلی بر آن نیست، اما مکان‌هایی که نیروگاه در مجاورت شهر قرار دارد و جهت باد بیشتر به سمت شهر است، به طور قطع آثار زیان‌باری را به همراه دارد.

در وزارت بهداشت اثر ذرات معلق pm۲.۵ که مهم‌ترین بخش موجود در آلاینده‌ها است را می‌سنجیم، البته اثر تمام آلاینده‌ها سنجیده می‌شود و به طور قطع ذرات معلق روی سلامتی انسان اثرگذار است.

ایمنا: مبنای غیرحضوری شدن مدارس و محدودیت فعالیت‌ها چیست؟

شاهسونی: وقتی شاخص کیفیت هوا در محدوده ۱۵۰ تا ۲۰۰ ناسالم برای تمام گروه‌ها ثبت شود و قبل از آن وزارت بهداشت اعلام شرایط اضطرار کرده باشد و این وضعیت که با توجه به پایداری هوا که سازمان هواشناسی بر پایه میزان وزش باد، بررسی لایه اختلاط، پیش‌بینی شاخص روزهای آینده، غلظت آلاینده‌های هوا در ایستگاه‌های سنجش و میزان مراجعه به مراکز اورژانس مخابره می‌شود و اگر کیفیت هوا به گونه‌ای باشد که سلامت انسان به خطر بیفتد، وزارت بهداشت و دانشگاه‌ها علوم پزشکی به نمایندگی از وزارت بهداشت در استان‌ها اعلام شرایط اضطرار می‌کنند.

در همین راستا، با اعلام وضعیت به استانداری و اداره کل محیط‌زیست استان‌ها، کارگروه شرایط اضطرار تشکیل خواهد شد که بر این اساس و پیش‌بینی آینده تصمیماتی بر مبنای دستورالعمل اعمال محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های نوعی، مکانی و زمانی مورد تأیید هیئت وزیران گرفته می‌شود، بنابراین طبق دستورالعمل با ایجاد هوای ناسالم برای تمام گروه‌ها، یکی از تصمیمات تعطیلی مدارس است، اما این موارد مطابق با موقعیت آلایندگی‌های هوا و پیش‌بینی چند روز آینده صورت می‌گیرد، یعنی کارگروه با توجه به شرایط موجود تصمیم می‌گیرد.

ایمنا: با توجه با افزایش آلایندگی‌ها روند برگزاری کارگروه اضطراری آلودگی هوا برای در نظر گرفتن تصمیمات لازم برای روزهای آلوده و حفظ سلامتی افراد چگونه است؟

شاهسونی: در ابتدا باید مقایسه می‌کنیم بین تعداد روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس و عموم مردم چگونه است، برای نمونه مطابق تاریخ هفدهم آذر ۱۴۰۳ به نسبت مشابه سال گذشته تعداد روزهای ناسالم برای گروه‌های حساس در تهران و تمام گروه‌ها در مقایسه با سال قبل افزایش داشت، اما این سیر صعودی خیلی زیاد نیست و در سایر کلانشهرها نیز به همین صورت است، حتی در بعضی کلانشهرها تعداد روزهای ناسالم کمتر و مساوی بوده و خیلی افزایش معناداری تاکنون نداشتیم و از این به بعد نیز باید بررسی شود.

باید بدانیم کارگروه شرایط اضطراری در زمان‌هایی که اعلام کردیم، در استانداری و اداره کل محیط‌زیست استان و کشور این کارگروه تشکیل شده، اما طی هفته‌های گذشته و پیش‌رو نیز کارگروه اضطراری آلودگی هوا فعال بوده و روند برگزاری آن همیشه بررسی و دقیق بوده است.

ایمنا: آثار آلودگی هوا بر توسعه دستگاه تنفسی کودکان چیست؟

شاهسونی: سیستم تنفسی انسان به شکلی خلق شده است که پس از تولد تا سن ۱۵ سالگی توسعه، رشد و تکامل پیدا می‌کند، به این معنا که با تولد جنین سیستم تنفسی و تمام اعضای بدن آن کامل است، اما سیستم تنفسی پس از تولد تازه شروع به تکامل می‌کند و این موضوع نشان‌دهنده حساسی بودن سیستم تنفسی کودکان است، از سوی دیگر کودکان در مقایسه با بزرگسالان در هر دقیقه تعداد تنفس بیشتری دارند و هوای زیادتری وارد ریه آن‌ها می‌شود، بنابراین با فعالیت و جنب‌وجوش بیشتر و علاقه به بازی در فضای باز در برابر آلودگی هوا آسیب‌پذیرتر هستند.

ایمنا: ضرورت اجرای هوای پاک و دلایل اجرایی نشدن این قانون چیست؟

شاهسونی: راهکارها، برنامه‌ها و اقدامات قانون هوای پاک مطابق با آئین‌نامه‌ها این قوانین تصویب شده است، بنابراین در مباحث کاهش آلودگی‌ها و ذرات معلق باید توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر، افزایش کیفیت سوخت خودروها همچون بنزین و گازوئیل، کنترل منابع ثابت به ویژه در نیروگاه‌ها مورد توجه قرار گیرد، چنانچه قانون هوای پاک به طور کامل اجرایی شود، می‌توانیم شاهد کاهش محسوس غلظت آلاینده‌ها باشیم.

در این راستا در جهان تجارب موفق زیادی کسب شده است، کنترل و کاهش آلودگی‌ها یک فرمول معجزه‌آسا ندارد که یک دکمه داشته باشیم که با فشار آن بگویم، از این لحظه وضعیت هوا مطلوب می‌شود، در تمام نقاط دنیا نیز چنین موضوعی مطرح نیست که به یک باره هوای مطلوب جایگزین هوای آلوده شود، بلکه باید به سمت برنامه‌های مؤثر گام برداریم تا شاهد نتایج مؤثر آن باشیم، در این زمینه اقدامات می‌تواند کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت اجرایی شود، اما آمارها نشان می‌دهد از سال ۱۳۹۶ که قانون هوای پاک مصوب شده است، تاکنون کاهش محسوسی در غلظت آلاینده‌های ذرات معلق نداشته‌ایم.

ایمنا: انسداد ریوی مزمن، شایع‌ترین علت مرگ کودکان و سالمندان در کشورهای در حال توسعه است، این موضوع را در کشور چگونه ارزیابی می‌کنید؟

شاهسونی: طبق اعلام گزارش سازمان جهانی بهداشت، مرگ‌های که بر اثر بیماری انسداد ریوی مزمن (COPD) اتفاق می‌افتد بیشترین ارتباط را با آلودگی هوا دارد، بر اساس آخرین گزارش وزارت بهداشت به طور میانگین ۱۴ درصد از مرگ‌ومیرها به علت بیماری‌های مزمن انسداد ریوی است، بنابراین طبق گزارش‌های ثبت شده این وزارت در ۵۷ شهر کشور با جمعیت ۴۸ میلیون نفر، تعداد ۳۰ هزار و ۶۰۰ مرگ‌ومیرها که حدود ۱۲.۶ درصد مرگ‌ومیرها بوده، منتسب به ذرات معلق است.

براساس این گزارش‌ها طی سال ۱۴۰۲ در ۵۷ شهر کشور به طور میانگین ۸۱۹ مرگ به علت بیماری انسداد ریوی داشتیم، به طور میانگین حدود ۱۲ درصد از مرگ‌ومیرهای انسداد ریوی مزمن منتسب به آلودگی هوا است، این مرگ‌ها بیشتر در شهرهایی با غلظت ذرات معلق بالاتر نسبت به میانگین کشور همچون زابل، ریگان، تهران، مشهد و اصفهان اتفاق افتاده است.

تعداد مرگ‌ومیرها به دلیل سرطان ریه، مطابق با اعلام گزارش‌ها، تعداد ۷۷۳ مرگ منتسب به ذرات معلق PM۲.۵ داریم که به طور میانگین ۱۵ درصد از مرگ‌های به دلیل سرطان ریه منتسب به ذرات معلق است.

نکته مهم دیگر، مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا تنها مختص به کشور نیست و در تمام دنیا این مرگ‌ها اتفاق می‌افتد، به طوری که براساس آخرین گزارش مؤسسه بار بیماری‌ها حدود ۸.۱ میلیون مرگ زودرس به دلیل آلودگی‌ها و ذرات معلق PM۲.۵ رخ می‌دهد؛ یعنی از هر هشت مرگ، یک مرگ منتسب به آلودگی هوا در جهان است، بنابراین حدود ۸۸ درصد مرگ‌ها به دلیل بیماری‌های غیرواگیر به علت ذرات معلق است، از این‌رو طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، نزدیک به ۹۹ درصد جمعیت جهان در کشورهای زندگی می‌کنند که غلظت آلاینده‌ها زیاد است.

ایمنا: آلاینده‌هایی همچون فلزات سنگین چه تأثیری بر تکامل سیستم عصبی و بروز اختلالات دارد؟

شاهسونی: یکی از اثرات آلودگی هوا بر سلامتی به ویژه در کودکان بروز اختلالات شناختی است که ارتباط آن با اوتیسم نیز در جهان اثبات شده است، مناطق متأثر از آلودگی هوا و ذرات معلق با بیماری‌های آلزایمر، پارکینسون سالمندان و بیش فعالی در کودکان مرتبط بوده، لازم است بدانیم چنین مباحثی در جهان اثبات شده است.

باید بدانیم با افزودن سرب به بنزین برای افزایش عدد اکتان و بهتر سوختن بنزین از این نوع ترکیبات استفاده می‌شد، اما با تثبیت ارتباط سرب با کاهش ضریب هوشی، بهره‌وری از این عنصر در دنیا ممنوع اعلام شد، در کشور ما نیز از چندین سال گذشته سرب به بنزین اضافه نمی‌شود، اما براساس انجام بعضی از مطالعات در شهرها همچنان غلظت سرب و بعضی از آلاینده‌ها بالاتر از حد استاندارد سازمان جهانی بهداشت است، از این‌رو به دلیل اینکه منابع انتشار زیادی داریم، این موضوع باید کنترل شود، همچنین در تمام دنیا معضل آلودگی هوا وجود دارد و مهم است که برای کنترل آن اقدامات لازم انجام شود.

ایمنا: تعداد مراجعه افراد به مراکز درمانی در روزهای آلوده چند درصد افزایش دارد؟

شاهسونی: گروه‌های پرخطر به ترتیب کودکان، سالمندان، زنان باردار، افراد با بیماری‌های زمینه قلبی و عروق، تنفسی، افراد چاق، سیگاری، ورزشکاران، افرادی با اشتغال در فضای‌های باز همچون پلیس‌های راهور، نیروهای خدمات شهرداری، جزو گروهای حساس و آسیب‌پذیر در روزهای آلوده هستند و طبق گزارش سازمان اورژانس در روزهای که هوا آلوده است تا ۲۰ درصد میزان مراجعه به اورژانس افزایش پیدا می‌کند.

ایمنا: استاندارد سالیانه ذرات معلق در کشور شش برابر استاندارد سازمان بهداشت جهانی بوده، در این راستا چه راهکارها و اقداماتی برای کاهش غلظت ذرات معلق تعریف و اجرایی شده است؟

شاهسونی: هرچند که یکسری اقدامات انجام شده و می‌توانیم مشاهده کنیم که غلظت ذرات معلق ثابت مانده است و با وجود افزایش خودروهای، رشد مصرف سوخت و انرژی‌ها و توسعه جمعیت غلظت ذرات معلق به طور تقریبی از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ روند ثابتی داشته و به طور کلی این آمار در بعضی سال‌ها با افزایش نسبی و در بعضی سال‌ها با کاهش نسبی داشته است.

استاندارد سالیانه ذرات معلق در ایران شش برابر راهنمای سازمان بهداشت جهانی است، از این‌رو اجرای قانون هوای پاک و آئین‌نامه‌های این قانون بهترین راهکار برای کاهش غلظت آلاینده‌ها و ذرات معلق است و باید مورد توجه قرار گیرد.