به گزارش خبرگزاری ایمنا، خاک یکی از منابع مهم و ارزشمند اجزای طبیعت است و نقش اساسی در حیات انسان از نظر سهم مؤثر در امنیت غذایی، تأمین آب سالم، تنظیم هوا و سایر کارکردهای زیست‌محیطی ایفا می‌کند که بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکان‌پذیر نیست و توسعه پایدار هیچ کشوری بدون توجه به منابع خاک، دست‌یافتنی نخواهد بود، چرا که به گزارش فائو بیش از ۹۵ درصد غذای انسان‌ها مستقیم یا غیرمستقیم به خاک وابسته است.
با توجه به اهمیت خاک به عنوان تأثیرگذارترین و مهم‌ترین مؤلفه اکوسیستم و سایر اجزای آن سعی دارد که زندگی بهتری را برای ساکنان کره زمین فراهم کند، اتحادیه جهانی علوم خاک در سال ۲۰۰۳، در راستای ارج نهادن به ارزش خاک و جلوگیری از تخریب و نابودی آن، روز ۵ دسامبر را روز جهانی خاک نامید، بنابراین هر ساله سازمان ملل و آژانس‌های بین‌المللی روی شعار متناسب برای یک موضوع مهم زیست محیطی تمرکز دارند و با نامگذاری روزهای مختلف به نام آب، خاک و هوا سعی می‌کنند که توجه مردم را در سراسر جهان به ارزشمندی آن‌ها برای حفاظت از کره زمین جلب کنند که شعار روز جهانی خاک ۲۰۲۴ «خاک، سنجش، پایش و مدیریت» تعیین شده است.
اهمیت این عنصر حیاتی که آینده بقای انسان‌ها به آن وابسته است تا اندازه‌ای ارزشمند است که مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۹۸ قانونی را تحت عنوان قانون حفاظت خاک مصوب کرد، در سال ۱۴۰۰ برای اجرای این قانون در ۲۲ بند خط مشی‌ها و سیاست‌های مقتضی برای حفاظت و بهره‌برداری پایدار از خاک در هیأت وزیران تصویب شد و این قانون در مجاور سایر قوانین و اسناد از جمله سند امنیت دانش‌بنیان غذا و قانون بهره‌وری همچنین برنامه هفتم توسعه می‌تواند نقشه راهی برای تمام دستگاه‌ها و وزارتخانه‌های بهره‌بردار از خاک سالم باشد.
به‌طور کلی می‌توان گفت، در برنامه هفتم به‌طور مستقیم بعضی از تکالیف به حفاظت از خاک می‌پردازد چرا که طی اجرای این برنامه ۲۰ میلیون هکتار عملیات آبخیزداری و آبخوان‌داری باید انجام شود، علاوه بر آن ۲۰ درصد کاهش فرسایش خاک، ۲۰ درصد کاهش کانون‌های گردوغبار جزو تکالیف این برنامه است. البته مدیریت، حفظ، احیا و توسعه مراتع در سطح ۲۰ میلیون هکتار و افزایش ۲۰ درصدی ضریب حفاظتی نیز جزو تکالیف برنامه هفتم توسعه است.
انجام این اقدامات نقش کلیدی در جلوگیری از تخریب و افزایش حفاظت از خاک را دارد، چرا که نتایج تحقیقات نشان داده است که خاک در کشور در مقایسه با سایر کشورها بسیار سخت ساخته می‌شود و اولین تهدید آن، فرسایش است، فرسایش خاک حاصل مدیریت نامناسب منابع آب، بهره‌وری خاک، تغییرات اقلیم و خشکسالی است که به علت اثرات درازمدت روی حاصلخیزی خاک و کشاورزی پایدار تأثیرات نامتناسبی گذاشته و می‌گذارد، زیرا عوامل رشد شهرنشینی، ساخت و سازها و تغییرکاربری‌های بی‌رویه، افزایش زباله‌های شهری و صنعتی، جذب شدن بعضی مواد شیمیایی در خاک، حفاری‌های معادن، چرای بی‌رویه دام‌ها، استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها و مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی منجر به فرسایش و آلودگی و تخریب خاک و زمین‌های حاصلخیز می‌شود.
طبق تحقیقات علمی گزارش شده در سطح جهانی خسارت مستقیم و غیرمستقیم فرسایش خاک ۲۸ دلار به ازای هر تن خاک تخمین زده شده است، آمار منتشر شده توسط محققان داخلی نشان می‌دهد که میزان فرسایش بین دو تا چهار میلیارد تن در سال است، با فرض حداقلی یک میلیارد تن فرسایش در سال میزان خسارت سالانه فرسایش خاک، عددی حدود ۲۸ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.
در همین ارتباط، در گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی که در آبان سال جاری با تمرکز بر فرسایش خاک منتشر شد، آمار و ارقام ارائه شده جای تأمل دارد، چرا که فرسایش خاک در کشور ۱۶.۵ تن در هکتار در سال است و این عدد هفت برابر متوسط جهانی است و ایران به‌تن‌هایی ۷.۷ درصد فرسایش خاک جهان را به خود اختصاص داده است؛ این در حالی است که کشور ایران تنها یک درصد وسعت جهان را داراست.
آن‌گونه که شینا انصاری رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست و معاون رئیس جمهور با اشاره به اهمیت خاک در امنیت غذایی و تأثیر آلودگی خاک بر محیط زیست اظهار کرده است: مطابق گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس «خسارت سالانه از محل فرسایش خاک بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار برآورد شده است»، لذا موضوع فرسایش خاک چالشی است که به طور جدی باید مورد توجه قرار گیرد، در این راستا با تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور گفت‌وگویی داشته‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
ایمنا: مهم‌ترین عامل از بین بردن منابع خاکی چیست؟
فتحی: به لحاظ قانونی آنچه در قوانین حفاظت خاک مصوبه سال ۱۳۹۸ و آئین‌نامه ذیل این قانون مصوب سال ۱۴۰۲ تدوین شده است، دو دستگاه اجرایی وزارت جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست به طور مشخص بیشترین وظایف محافظت خاک را عهده‌دار هستند، در قالب این قانون به موازات و هم راستا با موضوع مباحث حفاظت از خاک، یکسری وظایف ذاتی دیگر در حفظ منابع طبیعی و عرصه‌های جنگل‌ها و مراتع کشور برعهده وزارت جهاد کشاورزی گذاشته شده است.
خاک از ارکان زیست‌محیطی حیات بشر است، اما سالانه به میزان قابل توجهی به دلایل انسانی و محیطی دچار فرسایش می‌شود، فرسایش را می‌توان مهم‌ترین عامل از بین بردن منابع خاکی نام برد، چرا که فرسایش، با حذف حاصلخیزترین لایه سطح خاک، سبب کاهش تنوع زیستی و پوشش گیاهی خواهد شد، لازم است بدانیم آنچه که براساس اعداد و ارقام اعلام می‌شود در کشور شش تا هفت برابر به نسبت معیارهای جهانی فرسایش خاک داریم، باید بگویم اگر به طور واقعی آمارها را ملاک عمل قرار دهیم، بیش از ۱۴ تا ۱۵ برابر استاندارد جهانی با فرسایش خاک روبه‌رو هستیم.
فرسایش خاک عامل مهمی در تخریب منابع خاکی بوده و خاک دارای پوشش گیاهی، جنگل و مرتع است، اما امروزه وضعیت ما امیدوارکننده نیست، چرا که طی سه دهه اخیر به ویژه پس از اتمام جنگ تحمیلی، کشور در وضعیت توسعه قرار گرفت و با توجه به منابع سرشار نفتی، اجرای طرح‌های زیرساختی و توسعه‌ای بدون در نظر گرفتن ملاحظات محیط زیستی، قوانین و مقررات و استانداردهای زیست محیطی اجرایی شد، به طوری که فعالیت‌های انسانی بر پایه پروژه‌های ناپایدار زیرساختی، صنعتی، معدنی و کشاورزی سبب بروز شرایط امروزی شده است.
ایمنا: اجرای طرح‌های مختلف بر فرسایش و آلودگی خاک چه تأثیری دارد؟
فتحی: آنچه که مسلم است تعداد زیادی پروژه‌های خطی از جمله آزادراه، ریل و راه‌آهن، فرودگاه، خطوط لوله گاز، نفت و آب اجرایی کردیم که به دلیل مجاورت با رودخانه‌ها و تراشیدن خاک و مصالح از بطن طبیعت و رهاسازی ضایعات بدون رعایت ملاحظات زیستی و نداشتن طرح‌های حفاظتی متناسب با محیط‌زیست سبب تشدید فرسایش خاک در مناطق متعدد کشور شده‌ایم، برای مثال طی دهه‌های گذشته در استان خوزستان با توسعه طرح‌های صنعت نیشکر نزدیک به ۱۳۰ هزار هکتار از اراضی حاصلخیز این استان به زمین‌های زیرکشت نیشکر تبدیل شد، اما چنین اقداماتی جدا از تخریب خاک در آن نواحی غیر از مباحث حفاظت خاک، سبب ایجاد آلودگی‌های خاک، منابع آب زیرزمینی و آب‌های سطحی با تشدید کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات شده است، یعنی با تخلیه تمام زهاب‌های اراضی کشت و صنعت نیشکر خوزستان در رودخانه ذر و پیش‌روی آن به سمت کارون، وضعیت نامناسبی را در این حوزه‌ها ایجاد کردیم که بخش عمده این موقعیت ناشی از فعالیت ناپایدار کشت صنعت نیشکر است، بنابراین مهم است که ملاحظات زیست محیطی در اجرای تمام طرح‌ها در نظر گرفته شود تا شاهد بروز چالش‌های زیست محیطی نباشیم.
همچنین بعضی از فعالیت‌ها همچون تخلیه فاضلاب شهر اهواز و سایر مناطق جمعیتی به رودخانه کارون سبب ایجاد آلودگی‌ها است، طی سال‌های اخیر بیشترین میزان بار رسوبی و آلودگی که به رودخانه کارون تحمیل شد و این رودخانه را از لحاظ خودپالایی طبیعی خارج کرد، کشت صنعت نیشکر بوده است، چرا که میزان بالای زهاب‌ها همراه با انواع کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات هرساله در رودخانه دز و کارون تخلیه می‌شود، این زهاب‌های صنعت نیشکر هر فصل حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ میلیون مترمکعب زهاب بر بستر این رودخانه‌ها تخلیه می‌کند، در حقیقت این ارقام بسیار خیره‌کننده می‌تواند یک رودخانه یا تالاب از مسیر حیات طبیعی خود خارج کند.
طی سه دهه اخیر در توسعه صنعت، زیرساخت‌ها، فعالیت‌های کشاورزی به طور کلی ناپایدار عمل کردیم و این توسعه‌های ناپایدار که در کشور اتفاق افتاده، سبب بروز شرایط امروزی شده است.
ایمنا: انقراض پوشش گیاهی مراتع چگونه باعث تشدید فرسایش خاک می‌شود؟
فتحی: نداشتن تعادل چرای دام و مرتع یکی از بارزترین علل فرسایش خاک و نابودی پوشش گیاهی در کشور بوده و بدیهی است اولین و کم‌هزینه‌ترین گام در مدیریت پایدار مراتع کشور، حفظ ظرفیت و وضعیت موجود از طریق مدیریت اثربخش چرای دام است، اما به دلیل نبود قوانین استاندارد که به ازای هر هکتار چه میزان دام مجوز ورود به مراتع و جنگل‌ها دارد، نامشخص است و طی سه دهه اخیر صدور پروانه‌های چرای دام به نسبت جنگل و مرتع چند برابر بیشتر از ظرفیت محیط‌زیست موجود آن مناطق بوده است و با خروج از شرایط متعارف، مراتع درجه یک به درجه متوسط و ضعیف و مراتع در حد متوسط به طور کلی تخریب شده‌اند.
ایمنا: تغییرات اقلیمی حاکم بر کشور چه تأثیری بر فرسایش خاک دارد؟
فتحی: طی تشدید بارش‌ها به واسطه تغییرات اقلیمی انتظار داریم طی یک تا دو دهه آینده میزان فرسایش خاک در کشور به نسبت سال‌های گذشته با افزایش بالایی روبه‌رو شود، در حال حاضر ماهیت و نظام بارش‌های کشور به دلیل تغییرات اقلیمی از حالت متعارف به وضعیت بارش حدی تغییر کرده است، به طور مثال بارندگی‌های متعارف در منطقه شرق اصفهان سالانه طی دو فصل پاییز و زمستان حدود ۱۰۰ میلی‌متر ثبت می‌شد، در حالی که با شرایط اقلیمی حاکم بر کشور با یک تا دو بار بارندگی به صورت ناگهانی با شدت بارش‌ها روبه‌رو خواهیم شد که در افزایش نرخ فرسایش خاکی بسیار تأثیرگذار است.
ایمنا: وضعیت فرسایش خاک در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
فتحی: اگر با همین فرمان در حوزه مدیریت و وضعیت حفاظت مراتع و جنگل‌های کشور پیش برویم، طی یک تا دو دهه آینده فرسایش خاک کشور به طور حتم بیش از دو برابر افزایش خواهد داشت، مگر اینکه مسئولان با برنامه‌ریزی لازم در چهارچوب سازمان حفاظت محیط‌زیست که بیشتر بر مباحث آلودگی‌ها تمرکز دارد و وزارت کشاورزی که مدیریت حفاظت خاک و کاهش میزان رسوب و فرسایش را عهده‌دار است، به شکلی عمل کنند که بتوانیم سال‌های آینده افزایش نرخ فرسایش خاک را متوقف و معکوس کنیم.
نظر شما