به گزارش خبرگزاری ایمنا، در سبد محصولات غذایی کشور، گندم جایگاه ویژه‌ای دارد زیرا این محصول استراتژیک به دلیل ارزش غذایی بسیار زیاد یکی از پرمصرف‌ترین محصولات کشاورزی است و معیشت بیشتر افراد جامعه به طور مستقیم با گندم پیوند خورده همچنین تولید بسیاری از کالاهای ضروری دیگر بر پایه گندم است با وجود این در دهه‌های اخیر به دلیل شرایط اقلیمی و خشک‌سالی‌های پیاپی در کنار برخی سیاست‌ها، تولید این محصول با نوسانات و ریسک‌های زیادی روبه‌رو شده و اختلالاتی در زنجیره تأمین نان را به دنبال داشته است.
سرانه مصرف گندم در دنیا ۶۵ تا ۷۰ کیلوگرم برآورد می‌شود اما این رقم در ایران به ۱۲۰ تا ۱۳۰ کیلوگرم می‌رسد که اهمیت مصرف نان در سبد غذایی مردم را نشان می‌دهد بنابراین خودکفایی در تولید محصولی مانند گندم نه تنها یک مسئله کشاورزی بلکه موضوعی سیاسی به شمار می‌آید. نخستین بار بین سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ بود که با تولید میانگین بیش از ۱۰ میلیون و ۵۰۰ هزار تن گندم، جشن خودکفایی در تولید این محصول برگزار شد اما در سال‌های بعد یک میلیون تن از تولید محصول استراتژیک گندم کاهش پیدا کرد و واردات آن شدت گرفت تا جایی که در سال ۱۳۹۲ میزان واردات گندم به حدود هفت میلیون تن رسید.
پس از افت‌وخیزهای فراوان در واردات و تولید گندم در سال ۱۴۰۰ به دلیل واقعی نبودن قیمت گندم، تعیین نشدن نرخ مناسب برای خرید تضمینی گندم، نبود سیاست‌های حمایتی از کشاورزان، خشکسالی همچنین کاهش بارندگی و پرداخت نشدن به موقع مطالبات کشاورزان، میزان واردات گندم به رقم بی‌سابقه ۹ میلیون تن گندم رسید که با افزایش قیمت گندم در بازارهای جهانی به دلیل جنگ روسیه و اوکراین همزمان شد و نشان داد که تولیدکنندگان بزرگ گندم در جهان هستند، می‌توانند با تحریم صادرات این محصول استراتژیک کشورهای واردکننده را با چالش‌های جدی روبه‌رو کنند با این حال سومین جشن خودکفایی در تولید گندم سال گذشته (۱۴۰۲) با خرید تضمینی حدود ۱۰.۵ میلیون تن گندم از سوی دولت برگزار شد که بر اساس گزارش‌های جهانی، میزان تولید گندم در کشور بیش‌از ۱۳ میلیون تن بود و مسئولان جهاد کشاورزی تکرار این خودکفایی را برای سال زراعی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ دست‌یافتنی اعلام کردند.
سهم ۴۰ درصدی گندم در تأمین انرژی جامعه
سهراب سهرابی؛ مجری طرح گندم وزارت جهاد کشاورزی، گندم را یک ابزار سلطه همراه با قدرت چانه‌زنی در روابط دولت‌ها و یک مکانیزم بازدارنده در دنیا دانست و اظهار کرد: گندم در کشور از محصولاتی است که مستقیم به امنیت غذایی ارتباط دارد و بیش از ۴۰ درصد از انرژی و ۴۴ درصد از پروتئین مردم ایران از محل گندم تأمین می‌شود؛ بنابراین برنامه‌ریزی‌هایی انجام شده تا بتوانیم به آن خودکفایی پایدار دست پیدا کنیم.
وی سطح زیر کشت گندم ایران را شامل ۲ میلیون هکتار گندم آبی و ۴ میلیون هکتار گندم دیم و در مجموع ۶ میلیون هکتار برشمرد و افزود: پیش بینی می‌شود میزان تولید گندم کشور در سال جاری به حدود ۱۵ میلیون تن برسد، خرید تضمینی از سوی دولت بین ۱۱.۵ تا ۱۲ میلیون تن خواهد بود که با این میزان خرید خودکفایی کامل انجام شده و تمام نیازها در حوزه گندم خبازی‌ها و هم صنف و صنعت تأمین خواهد شد.
نیاز سالانه به ۱۲ میلیون تن گندم
آمارها حکایت از آن دارد که کشت و برداشت گندم در سال جاری وضعیت مناسب داشته و ۱۰ میلیون و ۳۷۵ هزار تن گندم از سوی گندم کاران تحویل دولت شده است. سالانه کشور حدود ۱۲ میلیون تن گندم نیاز دارد که ۱۰ میلیون تن سهمیه نانوایی‌ها بوده و ۲ میلیون تن نیز جز مصارف صنایع غذایی کشور از جمله ماکارونی، کیک، بیسکویت است، همچنین برای حفظ ذخیره استراتژیک و انبار گندم در سیلوها برای روزهای بحرانی نیز باید ۱۸ میلیون تن گندم در کشور موجود باشد.
از سوی دیگر علیرضا مهاجر؛ معاون امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی با اشاره به رشد تولید محصولات اساسی به ویژه گندم اظهار کرد: در سال جاری ۱۲ و نیم میلیون تن خرید گندم از کشاورزان انجام شده که بیش از ۵۰۰ هزار تن آن مربوط به گندم بذری است.
وی خرید تضمینی گندم در سال ۱۴۰۰ را به دلیل حمله روسیه به اوکراین، بحث کرونا، تحریم‌ها و همچنین خشکسالی حدود ۴ و نیم میلیون تن برشمرد و ادامه داد: در آن زمان نزدیک به هفت میلیون تن واردات داشتیم اما در سال ۱۴۰۱ افزایش تولید محصولات اساسی به ویژه گندم در دستور کار قرار گرفت و خرید گندم در آن سال به ۷ و نیم میلیون تن رسید، سال ۱۴۰۲ به ۱۰ و نیم میلیون تن و خودکفایی در گندم نان رسیدیم و امروز میزان خرید گندم از ۱۱ میلیون و ۹۹۳ هزار تن گذشت.
معاون امور زراعت وزارت جهاد کشاورزی روند رو به رشد تولید گندم در کشور در سال زراعی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ را ادامه‌دار پیش‌بینی کرد و یادآور شد: ذخیره‌سازی گندم در سیلوهای شرکت بازرگانی دولتی، بخش خصوصی و تعاون روستایی به خوبی انجام شد. شرکت خدمات حمایتی نیز برای تأمین کودهای مورد نیاز، انبارهای زیادی را تدارک دید، سازمان حفظ نباتات با کمک بخش خصوصی نیاز سموم را تأمین کرد و سازمان‌هایی که در استان‌ها هستند با کمک ستاد، مکانیزاسیون کشور را تدارک دیدند.
نیاز کشور؛ مرز خودکفایی
عطاالله هاشمی، رئیس بنیاد ملی گندم‌کاران به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: میزان تولید گندم برای رسیدن به خودکفایی عدد مشخص و ثابتی است به عبارتی، میزان نیاز کشور همان مرز خودکفایی است و اگر بتوانیم به اندازه نیاز خبازی، نیاز صنف و صنعت تولید کنیم به خودکفایی رسیده‌ایم.
وی تغییرات نیاز به گندم در کشور را بسیار جزئی می‌داند و می‌افزاید: در صورتی که موضوع صادرات محصولات صنعتی در دستور کار قرار گیرد، ممکن است در میزان مصرف گندم و آرد نیز تغییراتی ایجاد شود اما در وضعیت عادی با ۱۲ میلیون تن خرید تضمینی از سوی دولت در سال جاری و در مجموع تولید نزدیک به ۱۵ میلیون تن گندم در سال به خودکفایی می‌رسیم و با تکرار همین روند در سال‌های آینده دیگر نیازی به واردات نداریم.
رئیس بنیاد ملی گندم‌کاران درباره کیفیت گندم تولید داخل توضیح می‌دهد: اینکه کیفیت گندم تولید داخل مناسب نیست و باید با محصول خارجی مخلوط شود، باور نادرستی است زیرا اطمینان داشته باشیم که تولیدکنندگان بزرگ گندم، محصول درجه یک و حتی دو به ما نمی‌فروشند بلکه محصولی را برای فروش به کشورهای دیگر عرضه می‌کنند که کیفیت پایینی دارد و در هنگام تخلیه در بنادر نیز غباری همراه با گندم، همه جا را فرا می‌گیرد که نشان‌دهنده وجود مواد اضافی در محصول وارداتی است.
هاشمی قیمت گندم دارای پروتئین و گلوتن بالا در بازارهای جهانی را بالا می‌داند و می‌گوید: کشورهای صادرکننده این محصول را در داخل مصرف می‌کنند و اقلام پایین‌تر خود را به کشورهای دیگر می‌فروشند به همین دلیل بهتر بودن کیفیت گندم وارداتی باور درستی نیست.
حساب گندم از مزیت‌ها جداست
وی درباره کمبود آب و خودکفایی گندم اظهار می‌کند: این موضوع از اهمیت زیادی برخوردار است که برای تولید محصولات کشاورزی پیش از استفاده از منابع ملی مانند آب، خاک و قیمت تمام شده باید مزیت نسبی در بازار جهانی در نظر گرفته شود که در بیشتر محصولات کشاورزی ما از مزیت نسبی برخوردار نیستیم.
رئیس بنیاد ملی گندم‌کاران تعداد محدودی از محصولات شامل پسته، کیوی و زعفران را دارای مزیت نسبی تولید در ایران عنوان می‌کند و می‌افزاید: در موضوع تولید گندم باید باید مزیت‌ها و مسائل اقتصادی کنار گذاشته شود چون یک محصول استراتژیک، سیاسی و تعیین کننده است که با ابزارهای اقتصادی و دیگر معیارها نمی‌توان آن را سنجید.
هاشمی با اشاره به کمبود عرضه گندم در بازارهای جهانی پس از آغاز جنگ اوکراین تاکید می‌کند: حمایت از کشاورزان برای تولید محصول مورد نیاز سالانه به ویژه در قالب طرح خرید تضمینی از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا درست است که هزینه خرید تضمینی محصول سال گذشته به طور کامل پرداخت شد اما این اتفاق با تأخیر رقم خورد و لازم است که از قبل برآورد بودجه و اعتبارات این بخش از سوی دولت انجام شود.
وی کمبود منابع مالی را یکی از چالش‌های مهم کشاورزان برای تولید محصول بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: بانک‌ها موظف هستند که ۲۵ درصد منابع خود را در اختیار بخش کشاورزی قرار دهند اما به این تعهد خود عمل نمی‌کنند به همین دلیل دست کشاورزان برای تهیه نهاده‌ها و دیگر هزینه‌های تولید خالی است.
چالش‌های مدیریت آرد و نان
مهدی سروی؛ کارشناس حوزه اقتصاد کشاورزی به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: گندم یکی از محصولات مهم و اساسی سفره خانوار است که به دلیل تأمین نان مصرفی، سهم جدی در سبد غذایی افراد جامعه دارد به همین دلیل تأمین این کالا یکی از اولویت‌های جدی دولت‌ها به شمار می‌آید.
وی با اشاره به تصویب قانون خرید تضمینی گندم در سال ۱۳۶۸ می‌افزاید: این قانون برای ایجاد پایداری مناسب در تأمین محصول گندم به تصویب رسید و در آن دولت موظف شده هر سال قیمت خرید تضمینی را برای گندم و بعضی دیگر از محصولات تعیین کند که به دلیل اهمیت محصول گندم، تعیین قیمت خرید تضمینی این محصول از سوی دولت اهمیت ویژه دارد.
کارشناس حوزه اقتصاد کشاورزی دو موضوع تعیین قیمت و پرداخت مطالبات کشاورزان را جز چالش‌های جدی دولت‌ها عنوان می‌کند و می‌گوید: دولت برای آنکه بتواند رضایت کشاورزان را به دست آورد و از سوی دیگر مانع از تغییر قیمت نان در بازار مصرف شود، همواره دچار چالش‌های زیادی بوده است و دولت‌های مختلف نتوانستند در مقاطع گوناگون این موضوع را مدیریت کنند.
سروی می‌افزاید: به همین دلیل در سال‌های گذشته یا کشور به واردکننده گندم تبدیل شده و یا در صورتی که راه حمایت از کشاورزان و افزایش قیمت گندم را انتخاب کرد، ناگزیر به پرداخت یارانه بسیار زیادی به مصرف‌کنندگان شد و طبیعی است که پیامدهای زیادی برای دولت به همراه داشت.
زنجیره هوشمند از گندم تا نان
وی حل این مسئله را نیازمند اصلاح نوع و شیوه مداخله دولت در زنجیره گندم می‌داند و خاطرنشان می‌کند: باید به این سمت حرکت کنیم که دولت از مداخله حداکثری در بحث زنجیره گندم آرد و نان به مداخله هوشمند و هوشمندانه برسد، یعنی قرار نیست که همه گندم تولیدی کشاورزان را دولت خریداری کند بلکه لازم است که با ایجاد بسترهای مناسب و بازار شفاف، این ساز و کار را فراهم کند که کارخانجات آرد یا واحدهای نانوایی و دیگر مصرف‌کنندگان گندم خودشان گندم مورد نیاز را از کشاورزان خریداری کنند.
کارشناس حوزه اقتصاد کشاورزی دومین گام را متمرکز شدن سیاست‌های گوناگون دولت در قالب یک برنامه مشخص بیان می‌کند و می‌گوید: اکنون دولت در قالب‌های مختلف به بخش کشاورزی و به ویژه تولید گندم یارانه پرداخت می‌کند به عنوان مثال تخفیف در پرداخت حق آب بهای کشاورزان، پرداخت یارانه به کود و سم کشاورزان یا ماشین آلات کشاورزان یارانه‌های مختلف بخش کشاورزی و به ویژه گندم کاران است که از تمرکز لازم برخوردار نبوده و مبتنی بر یک برنامه مشخص هم نیست.
سروی می‌افزاید: در سال‌های گذشته مشوق‌هایی همچون جایزه برای تولید محصول گندم، پرداخت حق بیمه یا استمهال وام‌های تولیدکنندگان در نظر گرفته می‌شد که همه این‌ها باید در قالب یک بستر مشخص و هوشمند در اختیار کشاورزان قرار گیرد.
افزایش بهره‌وری و کیفیت محصول
وی ایجاد بستر هوشمند برای زنجیره گندم تا آرد و نان را موجب یکپارچه‌سازی فعالیت‌های این بخش عنوان می‌کند و یادآور می‌شود: دولت نیز باید در نظام حمایتی از محصولات استراتژیک، نظم و انضباط ایجاد کند تا با اتصال بخش‌های مختلف زنجیره به یکدیگر همچون کارخانجات آردسازی، مزارع گندم و واحدهای تولید نانوایی و تکمیل این زنجیره شاهد ارتقا بهره‌وری و سطح دانش و فناوری در این زنجیره باشیم.
کارشناس حوزه اقتصاد کشاورزی با اشاره به تأثیر هوشمندسازی زنجیره گندم بر ایجاد رقابت بین کشاورزان برای بهبود کیفیت محصول می‌گوید: در انتهای این زنجیره نیز دولت برای حمایت از مصرف کنندگان باید نواقص طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان که در دولت سیزدهم آغاز شد را شناسایی و برطرف کند تا شاهد تأمین نان سالم و کامل برای مصرف‌کنندگان باشیم در کنار آن از تخلفات سنگین در زمینه فروش آرد یا خروج آرد از زنجیره مصرف مردم جلوگیری شود.
سروی مدیریت یکپارچه زنجیره تولید گندم تا مصرف نان را ضروری می‌داند و توضیح می‌دهد: پرداخت یارانه از سوی دولت بهتر است بر مبنای میزان خرید و متناسب با مصرف هر فرد در دهک درآمدی باشد که یارانه آن نیز در قالب‌های مختلف به واحدهای نانوایی پرداخت می‌شود به این ترتیب از خروج آرد یارانه‌ای در بخش صنعت جلوگیری می‌شود و علاوه بر ارتقا بهره‌وری در زنجیره گندم و آرد و نان، بودجه دولت نیز مدیریت خواهد شد.
وی رسیدن به خودکفایی در تولید و ادامه آن را نیازمند اقدامات ذکر شده بیان می‌کند و می‌گوید: دولت به جای مداخله حداکثری با هزینه‌های بسیار زیادی و همراه با نارضایتی در بخش‌های مختلف باید شیوه خود را به به مداخله هوشمند تغییر دهد که دستاوردهایی مانند بهره‌وری، رضایتمندی، افزایش کیفیت و خودکفایی پایدار در تولید گندم را به دنبال دارد.
به گزارش ایمنا، در سال‌های اخیر که تحریم‌های اقتصادی، کاهش بارش عوامل اقلیمی و فرسایش خاک، امنیت اقتصادی و غذایی کشورمان را با چالش روبه‌رو کرده است، رسیدن به خودکفایی با تولید ۱۲ میلیون تن گندم یک دستاورد بزرگ در بخش کشاورزی به شمار می‌آید.
در برنامه هفتم توسعه نیز، برای تأمین امنیت غذایی پایدار و ارائه غذای سالم و با کیفیت افراد جامعه، ضریب خودکفایی ۹۰ درصدی برای محصولات اساسی کشاورزی، از جمله گندم، تعیین شده است که این رویکرد نشان‌دهنده عزم جدی برای تقویت زیرساخت‌های کشاورزی و افزایش میزان تولیدات کشاورزی و رسیدن به اهداف امنیت غذایی است.
نظر شما