به گزارش خبرگزاری ایمنا، بازار در ایران با سابقه کهن خود در کنار کاربری تجاری، از نقش فعال اجتماعی و مذهبی نیز برخوردار بوده و هم‌زمان یک محور مهم ارتباطی، اقتصادی و فرهنگی شهر به حساب می‌آمده است؛ بازار ایرانی، هسته مرکزی شهر را تشکیل می‌داده است و امروز نیز بازارها کانون مبادله کالا، تولید کالا و تجمع فعالیت‌های اجتماعی هستند و از نظر جایگاه، قلب شهرهای ایرانی به‌شمار می‌رود. به‌طور کلی، بازارها با عملکردهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی و مذهبی، مظهر کاملی از بنیان‌های مدنی محسوب می‌شوند که طی قرون شکل گرفته‌اند.
در بازارهای سنتی رنگ و عطر کالاها با معماری به جا مانده از گذشته عجین شده و هر کسی را شیفته و شیدای خود می‌کند؛ بازارها در ایران سابقه کهنی دارند و با اینکه از دوره سلجوقی بازار ایرانی شکوفا شده، اما اوج رونق بازار به دوران صفویه برمی‌گردد؛ در سفر به نقطه به نقطه کشور بازارهای سنتی و قدیمی به جای مانده از سلسله‌های زندیه، قاجار و صفوی به چشم می‌خورند که بیشتر آنها به شکل سرپوشیده ساخته شده‌اند. در ادامه به معرفی مشهورترین بازارهای سنتی معروف ایران می‌پردازیم.
بازار اصفهان
بازار تاریخی اصفهان در قلب این شهر و در محدوده میدان نقش‌جهان تا میدان عتیق یا میدان کهنه (میدان امام علی (ع)) قرار دارد. البته اگر بخواهیم دقیق‌تر به موقعیت آن اشاره کنیم باید بگوییم که بازارهای دور میدان نقش‌جهان و محدوده آن هم جزئی از بازار اصفهان به‌شمار می‌روند و از لحاظ یکپارچگی و جنس بازار بخشی از این مجموعه هستند؛ بازار اصفهان همچون دیگر بازارهای سنتی ایران مجموعه‌ای از بخش‌های مختلف نظیر سراها، تیمچه‌ها، راسته‌ها، کاروانسراها، مساجد، مدارس، حمام و دیگر بناهاست و انواع مختلفی از اجناس و کالاها نظیر صنایع دستی، پارچه، پوشاک، طلا و زیورآلات، فرش، ادویه و گیاهان دارویی در آن به فروش می‌رسد؛ بازاری که در میان دیگر بازارهای سنتی ایران از نظر معماری و بخش‌های داخلی، کمتر آسیب دیده و به همین دلیل مورد توجه معماران، شهرسازان و تاریخ‌نویسان بسیاری قرار گرفته است. در این بازار می‌توانید دکان‌ها و حجره‌هایی را پیدا کنید که از ۴۰۰ سال پیش تاکنون تنها یک نوع کالا در آنها به فروش می‌رسد.
به‌طور کلی عناصر اصلی ساختاری بازار عبارت است از راسته یا گذرگاه اصلی و فرعی بازار که مسیری طولانی است و در دو طرف آن دکان‌ها قرار گرفته‌اند؛ سرا که یک حیاط میانی با حجره‌های به‌هم‌پیوسته دور تا دور آن است. سراها در تعداد طبقات، نوع ایوان، رواق و راهروها با هم متفاوت هستند؛ تیمچه که فضاهای سرپوشیده و کوچکی برای عرضه یک نوع کالای خاص هستند و تزئینات چشمگیری نسبت به سایر بخش‌های بازار در آنها دیده می‌شود؛ چهارسوق یا چهارسو که به محل تقاطع دو راسته اصلی گفته می‌شود و معماری متفاوت و تزئینات داخلی مفصلی دارد.
گفته می‌شود که بازار اصفهان حدود ۱.۵ کیلومتر طول دارد، عرض راسته‌های مختلف آن به ۵ متر می‌رسد و بلندی سقف بازار بین ۷ تا ۷.۵ متر است که همه آنها با طاق‌هایی قوسی پوشانده شده‌اند؛ نورگیرهایی که در سقف بازار وجود دارد باعث شده است تا نور به‌طور شکسته، فضای داخلی بازار را روشن کند و هوا در آن جریان داشته باشد. به‌طور کلی بازار اصفهان ساختمانی بسته و متراکم دارد اما هر از گاهی کاروانسراها، مسجدها، مدارس و سراهایی که محوطه‌ای باز و وسیع دارند این تراکم را از میان می‌برند؛ نکته مهم دیگر در ساختمان بازار، باریک بودن نسبی آن است، البته این باریکی با اقلیم منطقه هماهنگ است و باعث شده تا هوای داخل بازار برای خریداران و فروشندگان در فصل‌های گرم یا سرد سال مطلوب باشد؛ معماری خاص بازار اصفهان سبب شده است تا گرد و خاک و توفان‌های مهیب در آن راهی نداشته باشد و حرارت هوای داخل آن در تابستان ۱۰ درجه سردتر از هوای بیرون و در زمستان ۵ تا ۸ درجه گرم‌تر باشد.
راسته‌های عمده و معروف امروزه این بازار عبارتند از: بازار قیصریه، بازار گلشن یا جارچی، بازار دروازه اشرف، بازار لواف‌ها، بازار آهنگرها، بازار کفش‌دوزها، بازار رنگرزها، چهارسو یا بازار مقصودبیک، بازار نیماورد (از بخش‌های بسیار قدیمی بازار)، بازار زرگرها، بازار قنادها، بازار مجلسی و بازار بزرگ (قیصریه) که از میدان نقش جهان شروع و به بازار طوقچی ختم می‌شود؛ البته در کنار این راسته بازارها، سراها، تیمچه‌ها، مسجدها، مدرسه‌ها و حمام‌های فراوانی نیز به چشم می‌خورد.
بازار تبریز
بازار سرپوشیده تبریز با مساحتی بالغ بر یک کیلومتر مربع، وسیع‌ترین مجموعه به‌هم‌پیوسته آجری در دنیا است که از ۵,۵۰۰ حجره، ۲۰ راسته، ۲۵ تیمچه و ۳۵ سرا، مدرسه، حمام، مسجد و کاروانسرا تشکیل شده است و از نظر قرارگیری تمام این بخش‌ها در کنار هم، در میان بازارهای ایران همچون نگینی می‌درخشد؛ این بازار در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و در سال ۱۳۸۹ به‌عنوان بخشی از شاه‌راه ابریشم و بزرگ‌ترین سازه مسقف جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
نقاشی‌هایی از دوران سلجوقی وجود دارد که طبق آنها، بازاری در محل کنونی بازار تبریز قرار داشت که در عصر ایلخانی و با انتخاب تبریز به‌عنوان پایتخت، این بازار شهرت زیادی پیدا کرد و این رونق تا دوره صفویه تداوم یافت؛ به‌طوری که از شهرهای مختلف برای دادوستد به این بازار می‌آمدند؛ بازار تبریز در طول تاریخ طولانی خود دستخوش حوادث مختلفی نظیر زلزله‌های تخریب‌کننده (زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری) قرار گرفته و هر بار نوسازی و مرمت شده است.؛ در واقع قدمت بازار کنونی تبریز به اواخر زندیه و عصر قاجار برمی‌گردد.
زمان قاجار که تبریز در نزدیکی بازارهای اروپایی قرار داشت و به‌عنوان شهر ولیعهدنشین محسوب می‌شد، رونق و اهمیت بازار حفظ شد و همچنان نقش شاه‌راه اصلی صادرات ایران به اروپا را ایفا می‌کرد؛ به‌طوری که در قرن سیزدهم و مصادف با دوره عباس میرزا، ولیعهد قاجار، به مرکز تجاری معروفی تبدیل شد که تاجران انگلیسی از طریق جاده ابریشم خود را به بازار تبریز می‌رساندند؛ حجم مبادله‌ها در این دوره به‌اندازه‌ای رسید که حدود ۳۰ درصد مراودات تجاری ایران در بازار تبریز انجام می‌شد. در دوران ولیعهدی عباس میرزا در کنار ساخت مجموعه کاخ‌هایش موسوم به عالی‌قاپو در شرق بازار، سراها و تیمچه‌های زیادی احداث شد.
اکثر اجناسی که در بازار تبریز به فروش می‌رسند حال و هوایی سنتی دارند و از کالاهای پیشرفته مانند وسایل کامپیوتری در بازار خبری نیست؛ از مهم‌ترین اجناسی که در بازار تاریخی تبریز به فروش می‌رسد می‌توان به فرش دستباف تبریز و آذربایجان، کیف و کفش چرم، ادویه، محصولات گیاهی و دارویی، آجیل، پارچه، شیشه و… اشاره کرد.
زمانی که از سازمان اجتماعی کامل بازار تبریز صحبت می‌کنیم منظورمان این است که در این مجموعه افراد می‌توانستند در یک مکان به تمام چیزهایی که برای ارتباط انسانی‌شان به آن نیاز داشتند دسترسی داشته باشند؛ در بازار تبریز افراد می‌توانستند از خدمات مسجد، مدرسه، کاروانسرا، گرمابه و حجره‌ها برای زندگی روزمره‌شان استفاده کنند و با دیگر افراد در ارتباط باشند بدون اینکه نیاز باشد از مجموعه بازار بیرون بروند. به همین دلیل می‌گوئیم بازار تبریز سازمان اجتماعی کاملی دارد.
اغلب تیمچه‌ها و سرای‌ها بازار دارای سه طبقه‌می‌باشند که طبقهٔ زیرین مخصوص انبار کالا، طبقهٔ دوم تجارتخانه و محل کار و طبقه سوم جهت استراحت و آسایش طراحی شده است؛ راسته‌های اصلی توسط راسته‌های فرعی به هم متصل شده‌اند و در فضاهای بین آنها تیمچه‌ها و سراها بنا شده و تقاطع راسته‌ها در سه‌راهی‌ها و چهارراهی‌ها را طاق‌های آجری گنبدی پوشانده است که بزرگ‌ترین گنبد بازار، گنبد تیمچه امیر و زیباترین نوع معماری آن تیمچه مظفریه است.
بازار وکیل
بازار وکیل شیراز بخشی از مجموعه وسیعی بوده است که با انتخاب شیراز به پایتختی، به فرمان کریم‌خان زند میان سال‌های ۱۱۸۷-۱۱۸۳ در محوطه‌ی وسیعی میان ارگ و اندرونی، با همکاری گروهی از معماران، صنعت‌گران و استادکاران معروف آن روزگار ساخته شده است اما حدود ۲۰ سال تکمیل شد و توسعه یافت.
گفته‌اند کریم‌خان با مشاهده بازار قیصریه لار دستور ساختن این بازار را داده و آن را مایه آبروی شهر شیراز دانسته و آن را فعال‌ترین بازار ایران و بهترین معرف بازارهای شرقی و ایرانی خوانده است.
راسته‌ی سراجان را زیباترین بخش بازار دانسته‌اند؛ احتمالاً در محل کنونی بازار وکیل ساختمان‌هایی وجود داشته که قدمت آنها به زمان صفویه می‌رسیده؛ در سال ۱۳۱۵، با امتداد یافتن خیابان زند، که از محورهای اصلی شهر شیراز است، هشت طاق از این بازار و بخش‌هایی از کاروان سراهای قوامی و روغنی، که سد راه خیابان بود، ویران و بدین سان بخشی از شمال این بازار از سایر قسمت‌های آن جدا شد و در سوی دیگر خیابان قرار گرفت.
درباره معماری این بازار باید گفت که به شکل کلی بازار وکیل شیراز دو رشته شمالی جنوبی و شرقی غربی است که چون صلیبی یکدیگر را قطع می‌کنند، در تقاطع این دو رشته چهارسوق قرار گرفته است. شکل بازار، چلیپایی و مرکب از چهار راسته است و تعداد ورودی‌های بازار وکیل ۹ ورودی فرعی و اصلی است.
این بنا از نظر معماری دارای سه فضای عبور و مرور به عنوان فضایی برای گذر مشتریان حریم مغازه با ارتفاع تقریبی ٢ پله بالاتر از سطح زمین فضای مغازه است و دارای پنج در بزرگ است که در چهار سوی آن قرار گرفته است؛ همچنین در دو طرف بازار ۴۱ جفت مغازه وجود دارد که در جلو هر یک سکویی راسته هر از قطعات سنگی بزرگ که بر روی آن ترنج‌های برجسته حجاری شده است.
جنس دیوارها در بازار وکیل شیراز کاه‌گلی بوده است که موجب پدید آمدن آسایش حرارتی برای ساکنان شده است، رنگ کاه‌گل روشن باعث بازگشت تابش آفتاب می‌شود البته تغییراتی در طی زمان در نوع مصالح ایجاد شده که امروز آجر گچ و آهک نیز در بازار به کار رفته و تزئینات این بازار تاریخی کاشی کاری، منبت‌کاری و مشبک کاری با چوب ساج، سنگ کاری بوده است؛ همچنین سقف راسته‌های بازار وکیل شیراز با ردیفی از طاق‌های گنبدی آجری، تویزه‌ها، کاربندی‌های ساده و آجرکاری‌های جناغی ساخته شده که منظری بسیار زیبا به فضای بازار بخشیده است.
در زیر چهار سوق حوض بزرگی از سنگ مرمر قرار داشته که آب آن از مجرایی که از زیر بازار ترکش دوزها می‌گذشته تأمین می‌شده این مجرا به صورت طاق ضربی است و از آجر و ساروج ساخته شده است.
بازار وکیل شیراز برای مصونیت از رطوبت مغازه‌ها را در حدود یک متر فراتر از سطح زمین ساخته شده‌اند؛ پهنای راسته‌های بازار وکیل از پهنای سایر بازارهای ایران بیشتر است.
بازار کاشان
بازار کاشان در دوره آل‌بویه و سلجوقی ساخته شد؛ با این حال در دوره صفوی، به اوج شکوه خود رسید؛ به‌خصوص در زمان شاه عباس اول که جهانگردان زیادی به این بازار سر می‌زدند و تجارت می‌کردند؛ این بازار در زمان قاجار نیز شکوه و عظمتش را حفظ کرد؛ اما پس از آن کم‌کم از رونق افتاد. بازار فعلی کاشان روی بقایای بازار قدیم ساخته شده و در واقع هنر دست معماران دوره قاجار، به‌ویژه زمان فتحعلی شاه است که آن را به‌شکل امروزی ساخته‌اند.
بازار سنتی کاشان بیش از ۴۰ اثر تاریخی از جمله چند تیمچه (بازارچه)، بازار میانچال، آب‌انبار، مسجد و مدرسه، امامزاده، کاروانسرا و حمام را در خود جای داده است و در تاریخ هشتم شهریور ۱۳۵۵ با شماره ۱۲۸۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
بازار کاشان نسبت به دیگر بازارهای ایران ابعاد کوچک‌تری دارد؛ این بازار نیز مشابه تمام بازارهای تاریخی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که هر بخش به فعالیت صنف خاصی اختصاص دارد و به همین دلیل در بخشی از آن مسگران را می‌بینید و در قسمت دیگر با بازار کفاش‌ها روبه‌رو می‌شوید؛ مهم‌ترین مرکز فرش‌فروشی و تجارت فرش، سرای امین‌الدوله است و ظروف و تزئینات مسی را می‌توانید در بازار مسگرها پیدا کنید. کالاهای دیگری همچون گلاب و عرقیجات، سفال، صنایع دستی به‌عنوان کالاهای مهم این بازار عرضه می‌شوند.
بازار کاشان مانند هر بازار تاریخی، قسمت‌های مختلفی دارد؛ با این حال، عناصر اصلی ساختاری آن عبارت‌اند از راسته یا گذرگاه اصلی و فرعی بازار که مسیری طولانی است و در دو طرف آن دکان‌ها قرار گرفته‌اند، سرا که یک حیاط میانی با حجره‌های به‌هم‌پیوسته در دورتادور آن است، تیمچه به فضای سرپوشیده و کوچکی برای عرضه یک نوع کالای خاص گفته می‌شود که تزئینات چشمگیری نسبت به سایر بخش‌های بازار دارد، چهارسوق یا چهارسو که به محل تقاطع دو راسته اصلی گفته می‌شود و معماری متفاوت و تزئینات داخلی مفصلی دارد.
به‌جز راسته اصلی که در آن مسگرها، زرگرها، کفاش‌ها و بزازها مستقر هستند، بازارچه‌های میانچال، ملک، ضرابخانه و رنگرزها، مساجد، بقاع، کاروانسراها، تیمچه‌ها، حمام‌ها و آب انبارهای متعددی را خواهید دید که هر یک از آنها در دوره‌ای خاص ساخته شده‌اند؛ در این بازار، «میانچال» کانون اصلی بازار است که برخلاف الگوهای دیگر، شکل خطی ندارد. این مجموعه شامل عناصر مختلفی چون تیمچه، سرا، آب‌انبار و مسجد مدرسه است.
همان‌طور که گفتیم تیمچه امین‌الدوله زیباترین بخش از بازار کاشان است که با نام کاروانسرای امین‌الدوله نیز شناخته می‌شود؛ در واقع این تیمچه به یاد بانی ساختش یعنی فرخ خان غفاری کاشی ملقب به امین‌الدوله، نام‌گذاری شده است. این بخش از بازار در دوره قاجار و بین سال‌های ۱۲۸۰ تا ۱۲۸۴ هجری قمری زیر نظر استاد علی مریم کاشانی، طراح و معمار چیره‌دست و مشهور آن دوره، ساخته شد.
تیمچه امین‌الدوله بنایی سه طبقه با سقف مرتفع است و دهانه وسیعی دارد که نظیرش در هیچ‌جای دیگر دیده نشده است. تزئینات خیره‌کننده و شاهکارهای هندسی گوشه‌ای از جذابیت‌های این بنا به شمار می‌روند و استحکام بالای ساختمان و نقشه و معماری آن نیز حیرت‌انگیز است.
علاوه بر این، حضور پررنگ فرش‌فروش‌ها در تیمچه امین‌الدوله باعث شده است تا دنیای رنگ‌ها و نقش‌ها حال‌وهوای دیگری در سرای امین‌الدوله رقم بزند؛ نام این اثر از تاریخ ۲۹ دی ۱۳۵۳ با شماره ثبت ۱۰۱۶ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
نظر شما