به گزارش خبرگزاری ایمنا، در روزهای اخیر پس از سفر «ولادیمیر پوتین» به باکو و دیدار او با «الهام علی اف» رئیس جمهور آذربایجان و همچنین اظهار نظر «سرگی لاوروف» وزیر خارجه روسیه مبنی بر خواست مسکو بر بازگشایی راه‌های مواصلاتی منطقه به ویژه مسیر ترانزیتی میان جمهوری آذربایجان و جمهوری خود مختار «نخجوان» که از جنوب خاک ارمنستان و استان «سیونیک» این کشور می‌گذرد، موجی از انتقادات بر علیه روسیه و موضع گیری های متعدد کارشناسی و بعضاً احساسی در فضای رسانه‌ای کشور ایجاد شده است که اگرچه بیانگر حساسیت جامعه در قبال منافع ملی است اما در عین حال اگر این موضع گیری‌ها تحت تأثیر بازی‌های سیاسی و فضای احساسی و به دور از دید کارشناسی قرار بگیرد، می‌تواند پیامدهای بدی برای منافع میان مدت و بلند مدت کشورمان در منطقه داشته باشد.
بنابراین ضروری است که برای درک بهتر فضای فعلی، ریشه اختلافات کنونی در منطقه قفقاز جنوبی و اهداف روسیه از کنشگری در این منطقه، با نظر به تاریخچه مناقشات میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان مورد واکاوی دقیق قرار بگیرد.
گذرگاه «زنگزور» کجاست و چه اهمیتی برای ایران دارد؟
گذرگاه «زنگزور» یکی از اصلی‌ترین مسیرهای حمل‌ونقل زمینی است که جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق ارمنستان به روسیه و ترکیه متصل و آسیا، اروپا و خاورمیانه را به یکدیگر مرتبط می‌سازد. در پی تشدید اختلاف‌ها میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان احیای این مسیر به موضوعی مناقشه برانگیز تبدیل شد. در صورت احداث کریدور «زنگزور» و اعطای مالکیت آن به جمهوری آذربایجان، پیوستگی سرزمینی ایران با ارمنستان قطع شده و همچنین مسیرهای ترانزیتی کشور در شمال و شمال غربی به سمت اروپا برای صادرات و واردات در اختیار جمهوری آذربایجان و ترکیه قرار می‌گیرد. همچنین قطع رابطه جغرافیایی ایران و ارمنستان از طریق تسلط باکو بر استان «سیونیک» ارمنستان موجب قطع دسترسی کشورمان به گرجستان و بندر «باتومی» در ساحل دریای سیاه خواهد شد و آن را از منظر ژئواستراتژیک در تنگنا قرار خواهد داد.
پیش‌تر مقامات کشور بر خطوط قرمز جمهوری اسلامی در این خصوص تأکید کرده‌اند. در جدیدترین موضعگیری، رهبر انقلاب مردادماه سال‌جاری در دیدار با «نیکول پاشینیان»، نخست‌وزیر ارمنستان که برای شرکت در مراسم تحلیف رئیس دولت چهاردهم به تهران آمده بود، مخالفت خود با راه‌اندازی این کریدور را مطرح و تأکید کردند که باید حساسیت‌ها و مراقبت‌ها نسبت به مسائل مرزی ارمنستان و حوادث مرتبط به آن همچنان حفظ شود. برگزاری چندین رزمایش نظامی در مرزهای شمالی هم پشتوانه‌ای برای رویکرد اعلامی ایران در قبال تحرکات جنجالی درباره کریدور «زنگزور» بود.
همچنین سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران نسبت به مواضع همسایگان درباره تغییر احتمالی مرزهای مشترک هشدار داد و هر گونه تغییر احتمالی را غیر قابل قبول خواند. او با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی ایکس با بیان اینکه ترسیم دوباره مرزها، خط قرمز ایران است، هشدار داد: «هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما، یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملاً غیرقابل قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود». علاوه بر این هشدار، وزارت خارجه با دعوت از سفیر روسیه بر مخالفت ایران با تغییر مرزهای شناخته شده بین‌المللی و تغییرات ژئوپلیتیک و همچنین حاکمیت ملی، تمامیت ارضی و منافع متقابل کشورها در حوزه قفقاز تأکید کرد.
ناصر کنعانی، سخنگوی دستگاه دیپلماسی کشورمان نیز در نشست هفتگی خود با خبرنگاران گفت: ما به حمایت از رفع انسداد از ارتباطات و مسیرهای مواصلاتی در منطقه و پیشبرد دستورکار صلح بین باکو و ایروان ادامه خواهیم داد. صلح در قفقاز به نفع همه کشورهای منطقه است. برخی قدرت‌ها که در خارج از منطقه هستند می‌خواهند قفقاز را به منطقه بی‌ثباتی تبدیل کنند و اولویت آنان صلح نیست.
سخنگوی وزارت امور خارجه بیان کرد: ما تاکید می‌کنیم که از تقویت سازوکار همکاری منطقه مبتنی بر الگوی موجود ۳+۳ با جدیت حمایت می‌کنیم. در این زمینه نشست‌هایی بوده و نشست دیگری در پیش خواهد بود.
وی افزود: ما همچنین مخالفت خود را با هرگونه تغییرات مرزی که با استقلال سیاسی کشورها مغایرت داشته باشد به صراحت بیان می‌کنیم که با تغییر مرزهای بین‌المللی مخالف هستیم.
تأکید مسکو بر توافقات پیشین با تهران درباره زنگزور و حمایت از تمامیت ارضی ایران
روز سه‌شنبه _بیستم شهریور_ علی اکبر احمدیان دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان برای شرکت در اجلاس مقامات بلندپایه امنیتی گروه بریکس راهی روسیه شد. نکته حائز اهمیت این سفر، تاکید دبیر شورای امنیت ملی روسیه در خصوص پایبندی به توافق با تهران در خصوص گذرگاه زنگزور و احترام به تمامیت ارضی ایران بود.
سرگئی شایگو در دیداری که در حاشیه اجلاس مقامات بلندپایه امنیتی گروه بریکس در سن پترزبورگ برگزار شد، به احمدیان گفت: روسیه بر توافقات پیشین با تهران در خصوص زنگزور پایبند است و سیاست مسکو در زمینه هیچ‌گونه تغییری نکرده است.
دبیر شورای امنیت ملی روسیه افزود: مسکو در مورد جزایر سه‌گانه ایرانی، از حق حاکمیت و تمامیت ارضی جمهوری اسلامی ایران حمایت می‌کند.
تفاوت «مسیر مواصلاتی» و «کریدور» چیست؟
درواقع سفر پوتین و همچنین اظهارنظر وزیر امور خارجه این کشور در خصوص بازگشایی مسیر مواصلاتی میان جمهوری آذربایجان و نخجوان، سبب شد تا بسیاری این اقدامات روسیه را در چارچوب نادیده گرفتن منافع ملی ایران و بازی دوگانه روس‌ها علیه کشورمان تحلیل کنند و همچنین باعث شد دستگاه سیاست خارجی کشورمان بار دیگر بر موضع جدی خود در قبال عدم پذیرش تغییر در مرزهای ژئوپولیتیک کشور تاکید کند. اما برای درک بهتر موضع روسیه، باید به یک نکته مهم بپردازیم و آن درک تفاوت معنای «مسیر مواصلاتی» و «کریدور» است.
در همین راستا مهدی سیف تبریزی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا درباره تفاوت این دو واژه گفت: کریدور به کشوری که صاحب آن بشود حق انحصار حاکمیت می‌دهد، مثلاً باکو اگر بتواند ذیل قوانین کریدور این مسیر را از خاک ارمنستان ایجاد کند، ارامنه به هیچ عنوان حق اعمال حاکمیت مثل گمرکی گرفتن، نظارت بر بار و یا شهروندانی که از مسیر تردد می‌کنند را ندارد و در اصل آن جاده و حریمش در خاک ارمنستان به خاک آذربایجان تبدیل می‌شوند، اما در خصوص مسیر مواصلاتی اینگونه نیست.
تبریزی: روس‌ها به دنبال تغییر مرزهای جغرافیایی در منطقه قفقاز جنوبی نیستند
تبریزی معتقد است نگاه کرمیلن به چالش‌های موجود در منطقه قفقاز استفاده از راهبرد «منجمد سازی» تنش‌های موجود بوده است تا به مسکو این اجازه را بدهد در مناقشات نقش میانجی و بازیگر اصلی را ایفا کند و آتش‌بس پس از جنگ دوم قره‌باغ نیز از این قاعده مستثنی نبوده است.
کارشناس مسائل روسیه در همین راستا اظهار کرد: روس‌ها با گنجاندن بند ۹ این بیانیه خواهان حضور حداکثری در منطقه و تثبیت جای‌پای خود در منطقه خارج‌نزدیک روسیه بوده‌اند تا بدین شکل از حضور بازیگران دیگر به خصوص بازیگرانی همچون ناتو و یا ترکیه جلوگیری به‌عمل آورند.
وی افزود: سخنان لاوروف مبنی‌بر بازگشایی مسیرهای ترانزیتی در منطقه بر اساس مفاد بیانیه ۲۰۲۰ را باید در این چارچوب درک و تحلیل کرد و نه در تقابل و تهدید ارضی تهران. روس‌ها به هیچ عنوان در هیچ سند سیاستی بالادستی خود قائل به تغییر مرزهای جغرافیایی در منطقه قفقاز جنوبی نبوده و نیستند و از همین روی لاوروف و دیگر مقامات روس به صورت آگاهانه و عامدانه در چهار سال گذشته از اطلاق واژه کریدور به مسیر زنگزور اجتناب کرده‌اند و در مقابل زیاده‌خواهی‌های ارضی جمهوری آذربایجان و ترکیه ایستاده‌اند.
ریشه اختلافات میان آذربایجان و ارمنستان در خصوص زنگزور کجاست؟
کارشناس مسائل روسیه تصریح کرد: اصولاً بحث بازگشایی راه‌های مواصلاتی در منطقه در بیانیه آتش‌بس جنگ دوم‌قره‌باغ در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ میان ارمنستان، جمهوری آذربایجان و فدراسیون روسیه مطرح شد. در بند ۹ این بیانیه تاکید شده است که تمامی راه‌های ارتباطی اقتصادی و حمل‌ونقل در منطقه باید رفع انسداد شود، جمهوری ارمنستان ایمنی خطوط حمل‌ونقل بین مناطق غربی جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را با هدف سازماندهی تردد بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و بار در هر دو جهت تضمین کند و سرویس مرزی روسیه کنترل ارتباطات حمل‌ونقل را اعمال خواهد کرد.
وی افزود: طبق توافق طرفین، ساخت زیرساخت‌های جدید که جمهوری خودمختار نخجوان را به مناطق آذربایجان متصل می‌کند، در آینده انجام خواهد شد. نکته مهمی که در این بند بیانیه به آن اشاره شده است حق حاکمیت دولت ارمنستان بر مناطق جنوبی استان سیونیک است. در این بند روس‌ها تنها اجازه دارند تا سال ۲۰۲۵ میلادی کنترل و حفاظت حمل‌ونقل بار و تردد شهروندان را تأمین کنند.
تبریزی ادامه داد: پس از این بیانیه بود که جمهوری آذربایجان با برتری که در منطقه قفقاز به دلیل پیروزی در جنگ برای آنان به وجود آمده بود دست به تحرکات خارج از معاهده آتش‌بس زد، سران جمهوری آذربایجان در محافل سیاسی بر این نکته تاکید کردند که باکو به‌منظور تأمین امنیت کالا و شهروندان خود خواهان حق حاکمیت بر این مسیرهای مواصلاتی است و دولت ارمنستان حق هیچ‌گونه نظرات بر این مسیر را ندارد؛ الهام علی‌اف در یک نشست مطبوعاتی به صراحت اعلام کرد که در مفاد بیانیه آتش‌بس به هیچ عنوان از واژه کریدور برای مسیر مواصلاتی که از خاک ارمنستان می‌گذرد استفاده نشده است و این موضوع و استفاده از واژه کریدور ابداع شخص وی در مناسبات سیاسی و بین‌الملل حاکم بر این چالش است.
کارشناس مسائل روسیه تاکید کرد: ریشه اختلافات میان کشورهای منطقه دقیقاً از همین نقطه آغاز می‌شود و آن «حق اعمال حاکمیت بر این مسیر مواصلاتی» است. واژه کریدور در فرهنگ سیاسی و حقوق بین‌الملل دارای بار ارزشی است و بر اساس تفسیر جدیدی که حکومت آذربایجان از کریدور زنگزور ارائه می‌دهد حکومت ارمنستان حق هیچ‌گونه نظارت و کنترل بر حمل‌ونقل کالا و تردد شهروندان در هیچ نقطه‌ای از این مسیر واقع شده در خاک خود را ندارد.
بنابراین باید در نظر داشت که ایجاد یک مسیر مواصلاتی در خاک ارمنستان، متفاوت از ایجاد کریدوری است که با حق مالکیت جمهوری آذربایجان بر آن، ارتباط ایران با خاک ارمنستان را از بین می‌برد و توجه به این نکته سبب می‌شود تا موضع روس‌ها در قبال لزوم بازگشایی مسیر مواصلاتی را بهتر درک کنیم، اما علاوه بر این، نباید فراموش کرد که منطقه قفقاز و آسیای مرکزی عمق استراتژیک روس‌ها محسوب می‌شود و علت اصلی کنشگری روسیه در این منطقه به همین موضوع برمی‌گردد.
روس‌ها در قفقاز جنوبی به دنبال چه هستند؟
در همین راستا مهدی خورسند در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا در خصوص اقدامات اخیر روسیه اظهار کرد: منطقه آسیای مرکزی و قفقاز عمق استراتژیک روسیه محسوب می‌شود. در زبان نظام بین‌الملل عمق استراتژیک منطقه‌ای است که اگر بازیگر متخاصم یا رقیب منطقه‌ای در آن حضور پیدا کند و یا ادعای بازیگری داشته باشد قطعاً قدرتی که آن منطقه را به عنوان عمق استراتژیک در نظر گرفته واکنش نشان می‌دهد.
روسیه و راهبرد مناقشات منجمد شده
وی افزود: اخیراً اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه جمهوری آذربایجان برای عملیاتی کردن نقشه شوم خود برای کریدور زنگزور دست به دامان مستشاران آمریکایی و حتی شرکت‌های بخش خصوصی آمریکایی شده است، از سوی دیگر روسیه همواره سعی کرده از راهبردی که از زمان اتحاد جماهیر شوروی به ارث برده و همان راهبرد «مناقشات منجمد شده» است، استفاده کند تا از تنش‌های مرزی بین کشورهای استقلال یافته از شوروی، برای حفظ جایگاه بزرگ‌تری خودش در این منطقه که عمق استراتژیکش هم هست استفاده کند.
موضعگیری روسیه صرفاً سیاسی است
کارشناس مسائل اوراسیا ادامه داد: قاعدتاً حل و فصل مناقشات مرزی این کشورها، پای رقبای منطقه‌ای روسیه را به منطقه باز می‌کند. از آنجایی که نقش آفرینی اروپا و آمریکا در دو سه سال اخیر افزایش پیدا کرده و روس‌ها درگیر اوکراین هستند، به نظر می‌رسد موضعگیری صرفاً سیاسی روسیه باعث شده است منطقه دچار تنش و آشوب ذهنی شود؛ زیرا ایران ایجاد کریدور زنگزور و اعطای مالکیت آن را به باکو یا همان محور ترکی – آذری، خط قرمز خودش می‌داند.
خورسند تصریح کرد: همچنین به نظر می‌رسد روسیه سعی دارد دوباره این مسئله را یادآور بشود که باکو حق اقدام یکجانبه ندارد و در بند نهم تفاهم آتش بس جنگ قره باغ که دهم نوامبر ۲۰۲۰ اجرایی شد، آمده که ارمنستان باید مسیری برای دسترسی باکو به نخجوان در نظر بگیرد، اما تفسیرهایی که باکو، ترکیه و ایروان از بند نهم دارند متفاوت بوده است و همین زمینه مناقشه مجدد را برای قفقاز جنوبی ایجاد کرده است.
یک تیر و چندنشان روس‌ها در زنگرور
وی تاکید کرد: به نظر می‌رسد روسیه به دنبال این است که با توجه به روی کار آمدن دولتی در ایران که با انتصاب آقای عراقچی رویکرد غرب گرایانه تری دارد و حل مسائل ایران با غرب را در دستور کار دارد، یک پیام همه جانبه صادر کند، پیامی که هم هشداری با باکو باشد مبنی بر اینکه حق اقدام یکجانبه را ندارد و هم به جمهوری اسلامی ایران که غرب‌گرایی می‌تواند منافع منطقه‌اش را از سوی روسیه دچار خدشه کند و از سوی دیگر، پیامی برای تحت فشار قراردادن دولت ایروان است تا بتواند دوباره بزرگ‌تری خودش را در این منطقه حفظ کند.
کارشناس مسائل اوراسیا با بیان اینکه تفاسیر مختلفی از یک جمله روسیه صورت گرفته است گفت: روس‌ها متضمن بندهای آتش بس قره باغ ۲۰۲۰ هستند و تا یکسال دیگر مهلت دارند که قابلیت تمدید تا ۵ سال دیگر را هم دارد. روس‌ها به عنوان واسط و ناظر در منطقه قفقاز جنوبی حضور پیدا کردند و اگرچه جنگ اوکراین این حضور را کمرنگ کرده است، اما روسیه با بالا نگه داشتن جمهوری آذربایجان و ایروان می‌تواند همچنان نفوذ و بزرگی خود را حفظ کند.
خورسند افزود: در ماه‌های اخیر صحبت رکوردشکنی صادرات گاز از جمهوری آذربایجان به اروپا مطرح شده است و این نگرانی‌ها در روسیه هم وجود دارد که شاید جمهوری آذربایجان و ترکمنستان بازار روسیه را در اروپا بگیرند و از این طریق به نظر می‌رسد که روس‌ها به دنبال ایجاد یک آشوب ذهنی و برهم زدن معادلات روی کاغذ هستند تا اعلام کنند مدیریت این فضا با ما است.
کریدور زنگزور؛ رویایی که هرگز محقق نخواهد شد
وی اظهار کرد: به اعتقاد من رؤیای جمهوری آذربایجان و ترکیه برای ایجاد کریدور زنگرور با مالکیت باکو یا محور آذری – ترکی هرگز محقق نخواهد شد و حتی اگر هدف جمهوری آذربایجان از به‌کارگیری مستشاران و شرکت‌های خصوصی آمریکایی، حمله نظامی به سیونیک و یا ساخت کریدور زنگزور باشد، به نظر من ورود روسیه عاقلانه است تا منافع خودش و جمهوری اسلامی ایران در منطقه تحت شعاع قرار نگیرد.
کارشناس مسائل اوراسیا در خصوص واکنش عراقچی به این مسئله گفت: مکمل همه نگاه‌های آقای عراقچی و مقامات نظامی ما، سخنان اخیر آقای سبحانی سفیر ما در ارمنستان بود که گفت رؤیای ایجاد کریدور زنگزور ترکی – آذری محقق نخواهد شد. ارمنستان تعهد کرده فضایی را برای عبور و مرور و دسترسی باکو به نخجوان در نظر بگیرد، بنابراین مواضع جمهوری اسلامی را آقای سبحانی اعلام کرد و گفت ما اجازه اینکه مالکیت این مسیر در اختیار باکو باشد را نمی‌دهیم.
ایران از نظر حقوق بین‌الملل حق دفاع از منافع خود را دارد
خورسند با بیان اینکه این مسئله از لحاظ حقوق بین‌المللی هم برای ایران حق ایجاد می‌کند، یادآور شد: ما گروه همسان قومی در مرزهای مشترک با دو همسایه‌ای داریم که جنگ فعال با یکدیگر دارند و اتفاقاً جنگ آنها و تغییرات ژئوپلیتیکی که می‌خواهد از پس این جنگ اتفاق بیفتد، به دلیل اهدافی که جمهوری آذربایجان علیه ارمنستان دارد، منافع جمهوری اسلامی ایران را به خطر می‌اندازد، بنابراین حقوق بین‌الملل نیز این اجازه را به جمهوری اسلامی ایران می‌دهد که از منافع و همسایه خودش دفاع کند.
وی تاکید کرد: اگر ارمنستان برای حفظ چارچوب جغرافیایی و ژئوپلیتیکی خودش کمکی از ایران بخواهد، با توجه به درگیر بودن منافع ملی ما، از نظر حقوق بین‌الملل قابل توجیه است که ایران بتواند از ارمنستان دفاع کند.
نظر شما