مهم‌ترین رخدادهای محیط‌ زیستی زمین در سال ۱۴۰۲

به گزارش خبرگزاری ایمنا، تغییرات آب‌وهوایی که از آن‌ها به‌عنوان «تهدید وجودی زمین» یاد می‌شود، در صورتی که مورد رسیدگی قرار نگیرد، خطرات نهفته قابل‌توجهی ایجاد خواهد کرد و حتی ممکن است به بحرانی یا به یک فاجعه غیرقابل انکار جهانی تبدیل شود و درک خطرات شدید ناشی از تغییرات آب‌وهوایی به‌منظور تصمیم‌گیری قوی در زمینه آن‌ها، از آماده‌سازی تا در نظر گرفتن پاسخ‌های اضطراری برای پیشگیری از شرایط خطر بسیار اهمیت دارد.

ظرفیت تأثیرات فاجعه‌آمیز تغییرات آب‌وهوایی به بزرگی و سرعت آن، آسیب‌های وارد شده به زمین و سیستم‌های انسانی و در نهایت آسیب‌پذیری و واکنش سیستم‌های آسیب‌دیده در برابر این تغییرات بستگی دارد، گزینه‌هایی همچون افزایش بیش‌ازحد دما و تأثیرات آبشاری تغییرات آب‌وهوایی از عوامل تأثیرگذار بر این ظرفیت در نظر گرفته نشده، چراکه تاکنون برآوردهای کمی از اثرات گرمایش بالای سه درجه سانتی‌گراد بر کل زمین انجام گرفته و مطالعات در مورد چگونگی تأثیرگذاری تغییرات آب‌وهوا بر ایجاد بحران‌های بزرگ‌تر بسیار پراکنده است.

تأثیرات فاجعه‌بار، حتی اگر بعید باشد، پیامدهای عمده‌ای برای تحلیل‌های اقتصادی، مدل‌سازی و پاسخ‌های جامعه به‌دنبال دارد و درک آسیب‌پذیری و پاسخ‌های جوامع بشری می‌تواند به سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری برای جلوگیری از بحران‌های سیستماتیک ناشی از تغییرات کمک کند، درک سناریوهای فاجعه‌آمیز آب‌وهوایی می‌تواند مداخلات سیاسی‌ای همچون اقدامات اضطراری آخرین راه‌حل‌ها مانند مدیریت تابش خورشیدی و تزریق ذرات معلق هوا به استراتوسفر برای انعکاس نور خورشید را نیز برانگیزاند و درنتیجه بشر را به گزینه‌هایی بهتر از جبران تغییرات آب‌وهوایی برساند.

بر اساس تجزیه و تحلیل جدید صندوق نجات کودکان (Save the Children)، بیش از ۱۲ هزار نفر در سال گذشته میلادی (۲۰۲۳) در سراسر جهان به دلیل سیل، آتش‌سوزی‌های جنگلی، طوفان و رانش زمین جان خود را از دست دادند. این آمار ۳۰ درصد بیشتر از سال ۲۰۲۲ میلادی است. در حدود ۲۴۰ رویداد مرتبط با آب و هوا در سال ۲۰۲۳ ثبت شده است و پایگاه بین‌المللی بلایای طبیعی EM-DAT افزایش ۶۰ درصدی تعداد مرگ‌ومیر ناشی از رانش زمین، ۲۷۸ درصد افزایش در مرگ‌ومیر ناشی از آتش‌سوزی‌های جنگلی و افزایش ۳۴۰ درصدی مرگ‌ومیر ناشی از طوفان را بین سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ در دنیا ثبت کرده است. همچنین سیل ویرانگری که لیبی را تحت تأثیر قرار داد، یکی از مرگبارترین حوادثی بود که در این سال رخ داد.

به گفته کارشناسان، رویدادهای آب و هوایی شدید در نتیجه بحران آب و هوایی و تغییرات اقلیمی بیشتر و شدیدتر می‌شوند، تجزیه و تحلیل Save the Children از داده‌های EM-DAT همچنین تأکید می‌کند که چگونه کشورهای کم‌درآمد جهان، بار عمده بحران آب‌وهوایی را در سال ۲۰۲۳ متحمل شده‌اند، به طوری که بیش از نیمی از افرادی که در این سال بر اثر بلایای آب و هوایی کشته شدند از کشورهای کم درآمد یا با درآمد متوسط بودند.

کلی تول، رئیس جهانی تغییرات اقلیمی در Save the Children در این باره اظهار کرده است: این تحلیل به وضوح نشان می‌دهد که چگونه بحران آب و هوایی به طور نامتناسبی بر کسانی تأثیر می‌گذارد که کمترین نقش را در ایجاد آن داشته‌اند و کمترین توانایی را هم برای مقاومت در برابر مخرب‌ترین تأثیرات آن دارند که این وضعیت نابرابری، فقر و آوارگی را بیشتر می‌کند.

وی معتقد است؛ هزاران مرگ‌ومیر ناشی از رویدادهای شدید آب و هوایی در سال گذشته میلادی نمونه بارز تأثیر عظیمی است که تغییرات آب و هوایی بر کودکان، خانواده‌ها و جوامع می‌گذارد. بلایای آب و هوایی کودکان را بی‌خانمان می‌کند و از تحصیل بازمی‌دارد و آن‌ها مدام از اینکه سیل، طوفان و آتش‌سوزی جان عزیزانشان را بگیرد، می‌ترسند. ما باید به طور قابل توجهی بودجه مرتبط با رویدادهای آب و هوایی را افزایش دهیم و آن را با نیازهای کودکان منطبق کنیم. توافق برای «گذر از سوخت‌های فسیلی» در کنفرانس کاپ ۲۸ (COP۲۸) گامی در جهت درست است، اما با حذف سریع سوخت‌های فسیلی، فاصله دارد.

وقوع یکی از طولانی‌ترین طوفان‌های استوایی

در ماه فوریه ۲۰۲۳ طوفان موسوم به «فردی»، ماداگاسکار، مالاوی و موزامبیک را تخریب کرد، این طوفان که یکی از طولانی‌ترین طوفان‌های استوایی ثبت شده است، جان بیش از ۱۴۰۰ نفر را در سراسر منطقه گرفت، هزاران نفر را آواره کرد و بیش از ۱۶۰۰ مدرسه را در موزامبیک و مالاوی ویران و یادگیری صدها هزار کودک را مختل کرد.

بر اساس گزارش‌های سازمان ملل متحد، در پاکستان حدود ۲۰۰ نفر که تقریباً نیمی از آن‌ها کودک بودند، در حوادث مربوط به بارندگی در طول فصل باران‌های موسمی که از اواخر ژوئن آغاز شد، کشته شدند.

به گزارش «ریلیف وب»، هرچند در طول قرن گذشته فاکتورهایی چون پیش‌بینی بهتر، آمادگی و مدیریت در برابر بلایا، تعداد افرادی را که بر اثر بلایای ناشی از آب‌وهوا جان خود را از دست می‌دهند، کاهش داده است اما طبق گزارش سازمان جهانی هواشناسی، تعداد رویدادهای آب و هوایی شدید جهانی در طول ۵۰ سال گذشته پنج برابر شده است.

در همین سال به دنبال سیل مرگبار ناشی از طوفان مدیترانه‌ای موسوم به «دانیل»، دست‌کم ۱۱ هزار و ۳۰۰ نفر در لیبی جان باختند. فروریختن دو سد در نتیجه بارندگی‌های شدید در این شهر خسارات گسترده و تلفات بسیاری برجای گذاشت. همچنین بنا بر اعلام آژانس مهاجرت سازمان ملل، بیش از ۳۸ هزار و ۶۰۰ نفر بر اثر سیل در لیبی آواره شده‌اند، به طوری که سخنگوی یک سازمان امدادی در همان زمان وقوع این حادثه در این باره اظهار کرده است: به دلیل وسعت خرابی‌ها در این شهر، تلاش برای هماهنگ کردن عملیات امدادرسانی به «کابوس» تبدیل شده است.

سیلی که منجر به تخریب دو سد در شهر «درنه» شد در یک منطقه بسیار متراکم به لحاظ جمعیت روی داد. طوفان، ابتدا کلان شهر «بنغازی» را تحت تأثیر قرار داد و سپس سواحل شرقی لیبی را به سمت شهرهای منطقه «جبل الاخضر» واقع در شمال شرقی این کشور مانند درنه درنورید.

نکته عجیب و قابل توجه این است که دو سد قرار گرفته روی رودخانه «وادی ورنه» دقیقاً برای محافظت از شهر در برابر سیل ساخته شده بودند. گفته می‌شود پس از تعمیرات قابل توجهی که چند سال پیش توسط دولت لیبی در این سد انجام شده بود، افراد بیشتری در طول سال‌های اخیر در این شهر ساکن شدند زیرا در آنجا احساس امنیت می‌کردند.

کارشناسان و دانشمندان علوم آب و هوایی، شکل‌گیری سامانه‌های شدید و غیرمعمول جوی نظیر طوفان و سیل که به ویژه در تابستان سال گذشته میلادی بسیاری از نقاط جهان را تحت تأثیر قرار داد، ناشی از تغییرات اقلیمی و به طور مشخص، گرم شدن کره زمین می‌دانند که به تشدید طوفان‌ها، بارش‌ها و سیلاب‌ها دامن زده است.

دمای زمین از زمان شروع عصر صنعتی تاکنون ۱.۱ درجه گرم‌تر شده است و اگر کشورها به شدت از تصاعد گازهای گلخانه‌ای کم نکنند، روند گرمایش ادامه خواهد یافت. در ۲۰۲۳ نمایندگان بیش از ۶۰ کشور در بیست‌وهشتمین نشست اقلیمی سالانه سازمان ملل متحد که از ۳۰ نوامبر تا ۱۲ دسامبر این سال برگزار شد، شرکت کردند.

کشورهای شرکت کننده در اجلاس کاپ ۲۸ در امارات عربی متحده در خصوص «گذار» به دوران عاری از سوخت‌های فسیلی به اجماع رسیدند. این تصمیم در نهایت با موافقت همه کشورهای شرکت‌کننده در نشست اتخاذ شده است. اعضای هیأت‌های شرکت‌کننده از این تصمیم استقبال کردند.

این در حالی است که پیش از این نگرانی‌های زیادی درباره احتمال شکست اجلاس تغییرات آب و هوایی سازمان ملل (کاپ ۲۸) در دبی وجود داشت. در این نشست «سلطان احمد جابر»، رئیس اماراتی کاپ ۲۸ تصمیم کشورهای جهان در این اجلاس را «تاریخی» خواند. وی تاکید کرد این اولین بار است که در توافق پایانی اجلاس به سوخت‌های فسیلی اشاره شده است.

همچنین «ووپکا هوکسترا»، کمیسر اتحادیه اروپا پیش از آغاز نشست پایانی کاپ ۲۸ گفته بود که این اجلاس می‌تواند «آغازی برای پایان سوخت‌های فسیلی» باشد.

به گفته کارشناسان، تغییرات اقلیمی نقش مهمی را در گرمایش زمین ایفا می‌کند. در همین حال عامل مهم دیگر بازگشت پیش بینی شده پدیده آب و هوایی ال نینو است. سازمان جهانی هواشناسی (WMO) می‌گوید این ترکیب قرار است دمای جهانی را به رکورد جدیدی در پنج سال آینده برساند.

در این پدیده اقلیمی، بادهایی که معمولاً آب‌های گرم اقیانوس آرام را به غرب سوق می‌دهند، ضعیف می‌شوند. این شرایط، امکان حرکت آب گرم به سوی شرق و پراکنده شدن آن در بخش وسیعی از اقیانوس را فراهم می‌کند. به این ترتیب رطوبت هوا در این بخش‌ها بیشتر می‌شود که چرخه‌های معمول جوی در اطراف جهان را تغییر می‌دهد.

خسارات بی‌سابقه ناشی از بلایای طبیعی در ۲۰۲۳

آمار یک شرکت بیمه آلمانی نشان می‌دهد که مجموع خسارات ناشی از فاجعه‌های طبیعی در سال گذشته میلادی در جهان حدود ۲۵۰ میلیارد دلار بوده است.

گرمایش زمین دلیل اصلی افزایش حوادث آب و هوایی است. فاجعه‌های طبیعی در سال قبل از آن نیز در جهان خسارات زیادی به جا گذاشت. شرکت بیمه اتکایی مونیخ ری «MunichRe» اعلام کرد، مجموع خسارات فاجعه‌های طبیعی در جهان در سال ۲۰۲۳ حدود ۲۵۰ میلیارد دلار و تقریباً هم‌سطح سال قبل از آن بوده است.

اما مونیخ ری گفته است در ۲۰۲۳ برخلاف سال‌های گذشته «فاجعه‌های بسیار بزرگ در کشورهای صنعتی» منجر به افزایش خسارات نشده است، بلکه حوادث شدید آب و هوایی در دیگر مناطق منجر به این میزان زیاد خسارات شده است.

ارنست راوخ، مدیر پژوهشگران اقلیمی شرکت بیمه مونیخ ری گفته است: گرمایش فزاینده زمین باعث افزایش حوادث شدید آب و هوایی و خسارت‌های احتمالی آن می‌شود. در گرمای بالاتر، آب بیشتری بخار می‌شود و افزایش رطوبت در اتمسفر زمین انرژی بالقوه برای طوفان‌های بیشتر ایجاد می‌کند.

پیامدهای تغییرات اقلیم ایران در سال گذشته

تغییر اقلیم در بسیاری از کشورها پیامدها و آثار زیانباری داشته است که ایران نیز از آن‌ها مستثنی نیست، به طوری که بررسی‌های آماری در ۳۰ سال گذشته، بیانگر وقوع تغییرات اقلیمی شدید در ایران است که این مسئله با توجه به میزان تغییرات اقلیمی جهانی، نگران‌کننده و هشداردهنده بوده و بر ضرورت تحقیق و سرمایه‌گذاری گسترده برای یافتن راهکارهای کاهش سرعت تغییرات اقلیمی در کشور می‌افزاید.

بررسی‌ها نشان می‌دهد تغییرات الگوی بارندگی از برف به باران یا برف به همراه یخبندان شدید، هرچند در تقویت منابع آبی ایران تأثیرگذار است، اما این تغییرات شدید بیش از آن‌که جنبه مثبتی در زندگی داشته باشد، بیشتر زنگ خطر و هشداری جدی برای کلیت آب و هوایی خاورمیانه و به ویژه ایران است.

تغییرات اقلیمی که باید در هزاران یا میلیون‌ها سال رخ می‌داد، در فاصله کمتر از سه دهه، وضعیت اقلیمی ایران را دگرگون کرده که آثار این دگرگونی، سبک زندگی اجتماعی ایرانیان را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد. هرچند با شروع سال آبی جدید، بارش‌های به نسبت خوبی را در ایران شاهد بودیم، اما این پدیده به این معنا نیست که منابع آبی ایران تقویت شده است و امسال از خطر خشکسالی عبور کردیم، بلکه این هشدارها زنگ خطری برای همه ابعاد زندگی اجتماعی است.

از مهم‌ترین آثار منفی تغییر اقلیم در ایران طی سال گذشته می‌توان به افزایش وقوع بلایای جوی و اقلیمی مانند سیل، خشکسالی، طوفان‌های گرد و خاک، موج‌های گرمایی، موج‌های سرمایی و کاهش منابع ذخایر برف اشاره کرد، به‌طوری که اکنون ایران وارد چهارمین سال متوالی خشکسالی شده است که اثر آن را می‌توان در کاهش ذخایر آبی پشت سدها، افزایش رخداد طوفان‌های گردوخاک در کشور و کاهش کیفیت هوا در بسیاری از شهرهای کشور مشاهده کرد.

بی‌شک اثرات تغییر اقلیم به سبب گسترش فعالیت‌های بشر و افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای در سال‌های پیش رو افزایش خواهد یافت، بنابراین توجه به این موضوع و تلاش برای مواجهه علمی با آن ضروری است، به نحوی که طبق آمار و داده‌های انتشارات اتحادیه اروپا برای تحقیقات جوی جهانی، چین، ایالات متحده و هند سه کشور بزرگ تولید کننده کربن در سطح جهان هستند که در این میان ایران در رتبه ششم قرار دارد.

بر این اساس به گفته دانشمندان دمای سیاره زمین، یک درجه گرم‌تر شده و از ۱۳ درجه به ۱۴ درجه رسیده است، این افزایش گرما در همه مناطق دنیا یکسان نیست و در بعضی نقاط شاید سه تا چهار درجه گرم باشد، به طور مثال قاره اروپا حدود ۲.۵ درجه گرم‌تر شده، مناطق قطبی سه تا پنج درجه افزایش دما داشته و سرزمین‌های خاورمیانه از جمله ایران دو تا ۲.۵ درجه گرم شده است، نواحی آمریکای لاتین کمترین گرمایش را به نسبت سایر سرزمین‌ها داشته‌اند.

گرم‌ترین آذر ۳۳ سال اخیر کشور ثبت شد

رکورد گرم‌ترین سال کره زمین در سال ۲۰۲۳ زده شد، به طوری که بیشترین افزایش دمای کره زمین در عرض‌های ۲۰ تا ۶۰ درجه رخ داده است که کشور ایران نیز در همین محدوده قرار دارد و سال گذشته گرم‌ترین آذر ۳۳ سال اخیر کشور ثبت شد که بر اساس آمارها دمای بعضی از ایستگاه‌های هواشناسی کشور نظیر پارس آباد در شمال غربی‌ترین منطقه کشور به حدود ۲۰ درجه سلسیوس رسید که این یک رکورد بسیار عجیب برای کشور به شمار می‌رود. طبق اعلام سازمان هواشناسی کشور، در میانه دی سال ۱۴۰۲؛ تهران گرم‌ترین دمای خود در پنج سال گذشته را تجربه کرد که یک رکورد محسوب شد.

گرمایش زمین منجر به ذوب یخ‌های قطبی و محدودیت صفحات یخی گرینلند به عنوان مهم‌ترین منبع یخی دنیا شده است، چرا که این صفحات به نسبت شرایط اولیه حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد کاهش پیدا کرده‌اند، از این‌رو احد وظیفه رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور اعتقاد دارد که در این مدت مناطق یخچالی و کوهستانی مانند منطقه یخچالی دماوند در ایران همچنین مناطق یخچالی در قاره‌های اروپا و آسیا به‌شدت سیر نزولی داشته است، همین اندازه بدانید که یخ‌های کوه آلپ اروپا طی ۳۰ سال گذشته حدود ۳۰ متر ضخامت خود را از دست داده است، همچنین در مناطق یخی رشته کوه هیمالیا که بلندترین مناطق دنیا در آن قرار دارد، نزدیک به ۳۴ متر از ضخامت یخ‌ها از بین رفته است.

از سوی دیگر ذوب شدن یخ‌ها، سبب افزایش سطح آب دریاها می‌شود و به‌تدریج کشورهای جزیره‌ای یا سواحل را زیر آب می‌برد، ضمن اینکه گرمایش به خودی خود حجم آب را بیشتر می‌کند، زیرا گرما موجب انبساط می‌شود و حجم آب دریاها زیاد می‌شود، بنابراین در بعضی مناطق به تأسیسات دریایی بندری آسیب وارد می‌شود، زیرا موجب زیر آب رفتن این نواحی خواهد شد.

۶۲۳ مورد آتش‌سوزی در ۴ ماه نخست سال گذشته

ویرانی دست کم چهار هزار هکتار از طبیعت کشور؛ این جمله اگرچه همه ماجرا نیست، اما تا اندازه‌ای سال سوزناک طبیعت ایران را به تصویر می‌کشد، مقایسه این آمار با شرایط مشابه پارسال اما تصویر دقیق‌تری می‌سازد؛ آمار آتش‌سوزی در سال ۱۴۰۱ در ۴ ماه نخست ۲۷۴ فقره در وسعت ۸۹۶ هکتار بوده است، به طوری که در این چهار ماه در فقرات آتش‌سوزی ۱۲۷ درصد و در وسعت ۳۵۳ درصد افزایش حریق را به نسبت سال گذشته شاهد بودیم، از سوی دیگر آتشی که به جنگل‌های مریوان زد و با وسعت ۴۵۰ هکتار از جنگل‌های روستاهای مرزی این شهرستان ۱۰ روز ادامه پیدا کرد، آتشی که دست کم ۹ نفر را مصدوم کرد.

در فصل گرم و خشک همواره پتانسیل آتش‌سوزی به سبب وجود مواد قابل اشتعال وجود دارد، غیر از موارد عمدی که گاهی خود به خود و با گرمایش محیط و گاهی با جرقه ناشی از رعدوبرق آتش‌سوزی آغاز می‌شود، بر اساس آمارهای هواشناسی سال گذشته در جنگل‌های زاگرس بارندگی خوب بوده است و به نسبت رطوبت بالاتری نسبت به سال قبل دارد، بنابراین احتمال رخداد نسبت به سال قبل کمتر بود؛ در مقابل در جنگل‌های شمال بارندگی کمتر از نرمال بوده است و بنابراین در دوره‌های خشک و بدون بارش به سبب کمتر بودن رطوبت خاک و خشکی محیط احتمال آتش‌سوزی وجود داشت.

آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع که در پی تغییرات اقلیمی افزایش یافته، اگرچه گاهی دلیل آن گرمای بیش از حد عنوان می‌شود، اما سهم بالایی از آن به عوامل انسانی مرتبط است، از این رو فرهنگ‌سازی همگانی در حفاظت از اکوسیستم طبیعی برای پیشگیری از نابودی مراتع و جنگل‌ها امری ضروری است که باید مورد توجه قرار گیرد، به‌طوری که در آخرین ماه فصل پاییز، گرمای هوا و سهل‌انگاری برخی افراد باز هم آتش به جان جنگل‌های هیرکانی انداخت و بخشی از جنگل‌های نمک‌آبرود چالوس طعمه حریق شد.

۱۴۰۲ خشک‌ترین سال ۵۰ سال اخیر

بر این اساس تغییرات دما و بارندگی‌ها نشان‌دهنده تغییرات اقلیم است که مطابق با روند ۶۰ سال گذشته میانگین سالانه بارش‌ها در کشور ما کاهش و وضعیت گرمای دما افزایش داشته است و ایستگاه‌های سنجش، دمای بالاتری را نشان می‌دهند و از طرفی بارندگی هم کمتر شده است، با اینکه انتظار می‌رفت پاییز و زمستان پربارشی داشته باشیم و حتی بارش‌ها فراتر از حد نرمال پیش‌بینی شده بود، اما بر مبنای آمار ثبت شده طی دی سال گذشته با فعالیت سامانه بارشی در کشور تعداد ۲۷ استان در زمره مناطق کم‌بارش قرار گرفتند که کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری در صدر آن قرار داشت.

مدیریت آبفای کشور اعلام کرد سال ۱۴۰۲ خشک‌ترین سال در ۵۰ سال اخیر است. ما وضعیت آب شرب کشور را بر اساس میزان پرشدگی آن‌ها بررسی کردیم، سدهای تهران و خراسان رضوی بدترین وضعیت را تجربه می‌کنند. شرکت مدیریت منابع آب اعلام کرد؛ میزان بارش‌ها در پاییز امسال حتی نسبت به سال گذشته حدود شش درصد هم کاهش داشته و این هشداری است برای وقوع بحران خشکسالی.

با وجود اینکه بر اساس انتظارات بارش‌های سال زراعی زودتر آغاز شد و میزان آن‌ها نیز تا اینجا بیشتر از نرمال بوده است، اما کم‌بارشی انباشته و خشکسالی‌های متوالی گذشته با یک سال بارش نرمال جبران نمی‌شود، همچنان بخش وسیعی از کشور تحت‌تأثیر درجات مختلف خشکسالی است که ضرورت مدیریت منابع آب را بیش از پیش می‌کند.