به گزارش خبرگزاری ایمنا از همدان، تنها شهر شعاعی ایران با توجه به سابقه تاریخی نخستین حکومت ایران زمین با فرمانروایی و حکمرانی مادها، شگفتی‌های زیادی از تاریخ ایران زیبا را با خود به همراه دارد، همدان از گذشته، عالمان و بزرگان زیادی همچون بوعلی سینا، باباطاهر، غبار همدانی، میرزاده عشقی و سیدجمال‌الدین اسدآبادی را در خود جای داده است و در عصر حاضر، شهدا، دانشمندان، فقها و جهادگران برجسته‌ای همچون پروفسور توفیق موسیوند، سردار شهید حسین همدانی، دانشمند شهید مصطفی احمدی روشن و شهید محراب آیت الله مدنی نقش مؤثری در عصر حاضر داشته‌اند.
تاریخ و فرهنگ غنی همدان و مردم میهمان‌نواز آن در تلفیق با طبیعت زیبا و بکر این شهر تلفیقی منحصربه‌فرد را موجب شده است؛ با توجه به عبور رشته کوه زاگرس از این شهر و قرارگیری کوه الوند، همدان به‌لحاظ آب‌وهوایی و طبیعت، جزو بی‌نظیرترین شهرهای ایران محسوب می‌شود؛ آب‌وهوای خنک در میانه فصل تابستان و در اوج گرمای دیگر مناطق، در کمتر شهری از ایران یافت می‌شود.
طبیعت همدان، تلفیقی از تاریخ و فرهنگ است؛ قرارگیری کتیبه‌ها در کنار آبشار زیبای گنج‌نامه یکی از نمونه‌هایی است که خاص بودن همدان را به رخ می‌کشد، بزرگترین غار آبی جهان یعنی، غار علی صدر، پیست اسکی، آرامگاه‌های بزرگانی همچون بوعلی سینا، مجسمه شیر سنگی و گنبد علویان، همه و همه از برجستگی‌های مهم شهر همدان محسوب می‌شود.
عبور جاده ابریشم و رونق اقتصادی همدان
با تمام این ویژگی‌ها، همدان در بیشتر حکومت‌ها جزو پایتخت‌های ایران محسوب می‌شده است و جاده ابریشم با گذر از این شهر، رونق اقتصادی خوبی به این شهر بخشیده بود. جاده ابریشم شبکه مسیرهای زمینی و دریایی است که قدمت آن به ۲۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد؛ این جاده، کانال تجارت میان امپراتوری‌های باستانی چین، هند، ایران و روم و راهی برای گفت‌وگو، تبادل هنر، ایده‌ها، فناوری و معرفی ادیان مختلف بوده است.
جاده ابریشم از طرفی شرق، غرب و جنوب آسیا را به هم و از طرف دیگر به شمال آفریقا و شرق اروپا پیوند می‌داده و تجارت در جاده ابریشم، نقش مهمی در توسعه تمدن‌های چین، پادشاهی کره، ژاپن، شبه قاره هند، پادشاهی پارس (ایران)، اروپا، شمال شرقی آفریقا و عربستان و روابط سیاسی و اقتصادی میان تمدن‌های آن دوران داشته است.
به‌دلیل عبور کاروان‌ها از جاده ابریشم و با توجه به اینکه همدان در مسیر غرب کشور برای عبور زائران برای رسیدن به کربلا است، کاروان‌سراهای قدیمی زیادی در همدان وجود دارد.
کاروان‌سرای فرسفج و تاج‌آباد آماده پذیرایی از گردشگران نوروزی
کاروان‌سرای فرسفج و تاج‌آباد استان همدان مربوط به دوران صفویه و قاجار، از بی‌نظیرترین کاروان‌سراها در ایران و جهان است که در حال حاضر در قالب پرونده کاروان‌سراهای تاریخی ایران، در کنار ۵۲ کاروان‌سرای دیگر به‌عنوان نخستین آثار تاریخی استان همدان در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است.
نام دو کاروان‌سرای استان همدان فرسفج و تاج‌آباد در میان آثار جهانی می‌درخشد و خبر خوب این است که این دو کاروان‌سرا، نخستین آثار تاریخی استان همدان محسوب می‌شود که در فهرست ثبت جهانی قرار گرفته و بیش از ۷۰۰ کاروان‌سرا در ایران ثبت ملی شده است، کاروان‌سراها یکی از مهم‌ترین اشکال معماری ایرانی است که سبب توسعه مسیرها و نیازهای مرتبط با خواسته‌ها و مقتضیات سفر شده است.
کاروان‌سرای فرسفج و تاج‌آباد، هیچ‌یک نقشه تکراری ندارد؛ بنابراین مشهود است که کاروان‌سراها نتیجه خلاقیت و نبوغ معماران ایرانی در طول تاریخ است، همچنین کاروان‌سراهای ایرانی به‌طور مستقیم درگیر تحولات اجتماعی و فرهنگی بوده است، به‌نحوی که تأثیر آن را در ادبیات، شعر، نقاشی، مینیاتور، موسیقی و معماری می‌توان دید.
از نظر مقایسه، تفاوت کاروان‌سراهای ایرانی با چند نوع دیگر از کاروان‌سراهای موجود در خارج ایران در شکل و نقشه است، چراکه به نظر می‌رسد نوع دیگر کاروان‌سراها از نمونه‌های اولیه ایرانی آمده است، گذری بر دو کاروان‌سرای استان همدان فرسفج و تاج‌آباد که در فهرست میراث جهانی قرار گرفته است، خواهیم داشت.
کاروان‌سرای شاه عباسی فرسفج
کاروان‌سرای شاه عباسی فرسفج یکی از ابنیه‌های تاریخی و ارزشمند شهرستان تویسرکان استان همدان متعلق به دوران صفویه است که در میان طبیعت روح‌افزای دشت قلقلرود و شهر فرسفج خودنمایی می‌کند.
در دوران حکومت شاه عباس صفوی به‌منظور ایجاد امنیت و ارائه تسهیلات و خدمات رفاهی مرتبط با سفر و توسعه تجارت در بیشتر نقاط کشور، جاده‌هایی ساخته و در مسیر آن‌ها کاروان‌سراهایی احداث شده بود که به فاصله یک منزلی، فاصله‌ای که کاروانیان می‌توانستند از صبح تا شامگاه با چهارپایان طی کنند تا شب را در کاروان‌سرای بعدی استراحت کنند، از یکدیگر قرار داشت.
یکی از این کاروان‌سراها، کاروان‌سرای شاه عباسی فرسفج در شهرستان تویسرکان است که در ۲۰ کیلومتری مسیر تویسرکان به کنگاور، در حاشیه این جاده و در مجاورت شهر فعلی فرسفج واقع شده است.
این کاروان‌سرا در واقع محل استراحت مسافران و کاروان‌هایی بوده که به‌قصد تجارت، زیارت و سیاحت به غرب کشور و عتبات عالیات عراق سفر می‌کردند؛ در کاروان‌سرای شاه عباسی فرسفج، امکاناتی برای استقرار چهارپایان و بارها و بخش‌هایی نیز برای استراحت و خواب کاروانیان اختصاص داده شده بود و پس از پشت سرگذاشتن شب، صبح روز بعد دوباره به حرکت خود ادامه می‌دادند.
ساختمان این کاروان‌سرا در فاصله سال‌های ۱۰۰۶ تا ۱۰۳۸ و به سبک معماری دوره صفویه بوده و مساحت آن حدود ۴۰۰۰ متر مربع است. مهم‌ترین ویژگی کاروان‌سرای تاریخی فرسفج، وجود برج‌و باروها در چهار گوشه آن است که بنابه ملاحظات امنیتی احداث شده بود.
احداث کاروان‌سرای شاه‌عباسی شهر فرسفج را طبق شواهد منسوب به دوره صفویه می‌دانند که با هدف اسکان سفرهای بین راهی مسافران احداث شده و ابعاد بیرونی ۶۵ در ۶۵، وجود یک حیاط مرکزی و چهار اصطبل برای چهارپایان از ویژگی‌های کاروان‌سرا است.
این‌کاروان‌سرا دارای بالاترین مقاومت به‌لحاظ آجر است که گویای ساخت و فراوری محصول خشت خام و پخته است، دقت در ساخت‌وساز به‌لحاظ مقاومت در دوره صفویه زیاد بوده و به همین دلیل بیشترین آثار در کشور مربوط به این دوره است.
در حیاط مرکزی کاروان‌سرا در هر ضلع پنج حجره داریم که حجره وسطی ایوان و به نوعی چهار ایوانی محسوب می‌شود و سه ایوان از این ایوان‌ها شاه‌نشین است، در پشت لایه این حجره‌ها نیز اصطبل‌ها قرار دارد.
از ویژگی‌های کاروان‌سراهای دوره صفویه این بوده که قبل از احداث زیرساخت‌های مورد نیاز که کلیدی‌ترین آن آب بوده است را شناسایی و سپس بنا را ایجاد می‌کردند، این موضوع در کاروان‌سرای فرسفج نیز دیده می‌شود.
کاروان‌سرای تاج‌آباد
کاروان‌سرای تاج‌آباد دارای معماری فاخر است و نسبت به بقعه‌های مشابه وسعت بیشتری دارد و در نوع معماری از کمیاب‌ترین کاروان‌سراها است؛ این کاروان‌سرا در روستای تاج‌آباد سفلی قرار دارد، این روستا در غرب استان همدان و شهرستان بهار است و نزدیک به جاده همدان به کرمانشاه احداث شده است.
این کاروان‌سرا در بخش مرکزی روستا و بر سر راه زائران کربلا قرار دارد و طراحی مدور و معماری زیبای آن، منحصربه‌فرد است، در وسط حیاط دو چاه است و اصطبل‌ها در پشت کاروان‌سرا، اتاق‌ها و حجره‌ها در جلو و مشرف به صحن حیاط مرکزی است.
در قسمت شرقی درهای ورودی قرار دارد و دو طاق‌نمای تزئینی با درهای چوبی نیز به حیاط محوطه باز می‌شود. ۲۶ حجره در قسمت جلو دیده می‌شود و کف حیاط از سنگ‌فرش پوشیده شده است. قوس‌های استفاده شده در این بنا جناغی است و در داخل حجره‌ها و اصطبل‌ها طاقچه‌های متعددی دیده می‌شود.
کاروان‌سرای تاج‌آباد از لوکس‌ترین اقامت‌گاه‌ها در زمان خودش است. سه نوع آجر قرمز و ملات ساروج که ترکیب رس و آهک است، جلوه منحصربه‌فردی به دیوارهای آن داده است. ساخت این کاروان‌سرا به اواخر دوره صفویه و اوایل قاجار بازمی‌گردد و معروف به کاروان‌سرای شاه عباسی است.
بانو جهان قاجار و میرزا علی‌نقی از خیرینی هستند که در ساخت این بنا نقش داشتند. تاج‌آباد در دوران صفوی از مهم‌ترین کاروان‌سراهای غرب ایران بوده و در گذشته برای استراحت مسافران و خرید و فروش اجناس به‌کار می‌رفته است. جدا از بخش رباط که مخصوص نگه‌داری احشام بوده است، کاروان‌سرایی زیارتی نیز به‌حساب می‌آید که زائران کربلا از آن استفاده می‌کردند.
کاروان‌سرایی با قدمتی ۲۰۰۰ ساله از دوره ساسانی تا اواخر قاجار
حجت‌الله مرادخانی مدرس دانشگاه و فعال حوزه میراث فرهنگی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا در همدان اظهار می‌کند: از معیارهای ده‌گانه ثبت جهانی که شش معیار فرهنگی و چهار معیار ثبت آثار طبیعی است، پرونده کاروان‌سراهای ایرانی توانست با احراز معیارهای شماره دو و سه به ثبت جهانی برسد؛ بر اساس معیار شماره دو، یک اثر نشان‌دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی خاص به‌لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری برنامه‌ریزی شهری و طراحی چشم‌انداز است، بر اساس این معیار کاروان‌سراهای ایرانی به وضوح این موضوعات را نشان می‌دهند.
وی می‌افزاید: این کاروان‌سراها در بازه زمانی حدود ۲۰۰۰ ساله از دوره ساسانی تا اواخر قاجار را شامل می‌شود و در منطقه فرهنگی ایران بوده است، همچنین از نظر سبک‌شناسی معماری و فناوری‌های مرتبط با معماری و ساخت سازه از منظر فرهنگی منحصربه‌فرد هستند.
این پژوهشگر تصریح می‌کند: یک اثر گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده و از میان رفته است؛ کاروان‌سراهای ایرانی در مسیر راه‌ها و توسعه ارتباطات انسانی، اقتصادی و هموارسازی امکان سفر و جهانگردی بوده است و از این حیث یک سنت فرهنگی ایرانی محسوب می‌شود که تکریم توسعه روابط میان انسان‌ها، توسعه روابط بین کشورها، توسعه روابط بین‌الملل مبتنی‌بر صلح و دوستی و مؤلفه‌های فرهنگی است که از این نظر تحسین جهانیان را به‌همراه داشته است.
مرادخانی اضافه می‌کند: چنانچه به واسطه سبز بودن صنعت گردشگری، تحقق توسعه پایدار مبتنی‌بر کسب‌وکارهای گردشگری، خلاقانه و فرهنگی که رویکرد غالب در دنیا است، برنامه‌ریزی اصولی صورت گیرد و آگاهانه عمل کنیم، فرصتی بی‌بدیل برای ما مهیا می‌شود.
وی خاطرنشان کرد: دو کاروان‌سرای فرسفج و تاج‌آباد هر دو از نظر بازه زمانی و سبک‌شناسی معماری متعلق به دوره صفوی هستند و در راستای توسعه مناسبات بین شهری، بین فرهنگی و حتی تجارت بین‌الملل ساخته شده‌اند، قرارگیری این دو کاروان‌سرا در استان همدان نشان می‌دهد همدان یک زنجیره بسیار مهم و غیرقابل انکار در تعاملات اقتصادی، سیاسی و مذهبی دوران مختلف بوده و یکی از خاستگاه‌های تمدنی مهم فلات ایران و ایران فرهنگی است.
همدان بیش از ۱۸۰۰ اثر تاریخی، فرهنگی و طبیعی دارد که تعداد ۱۰۰۴ اثر از این آثار در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، و علی‌رغم اینکه بعضی آثار تاریخی و باستانی در استان در دنیا بی‌نظیر بوده و قابلیت جهانی شدن دارد، تاکنون هیچ‌یک از آثار تاریخی این استان به جهانی شدن نرسیده بود، تا اینکه دو کاروان‌سرای فرسفج و تاج‌آباد استان همدان همراه با ۵۲ کاروان‌سرای دیگر در کشور در قالب مجموعه کاروان‌سراها در فهرست جهانی قرار گرفت که البته پرونده هگمتانه و مرکز تاریخی همدان در حال حاضر یکی از پرونده‌های مطرح برای ثبت جهانی است و ارزیاب یونسکو بازدید خود را در این باره انجام داده و قرار است در اجلاس بعدی یونسکو این موضوع مورد بررسی قرار بگیرد.
نظر شما