مروری بر احکام سفر در ماه رمضان

به گزارش خبرگزاری ایمنا، دو سال است که ماه رمضان با ایام نوروز هم‌زمان شده و بر همین اساس برخی با این سوال مواجه می‌شوند که سفر رفتن در این ماه چه حکمی دارد و سفر در این ماه می‌تواند با چه معایبی همراه باشد؛ به طور کلی مسافرت در ماه رمضان اشکال شرعی ندارد و مسافر در صورتی که شرایط لازم برای نگرفتن روزه را داشته باشد، می‌تواند روزه خود را باز کند و ادامه روزه بر او واجب نیست و تنها، روزه قضا بر گردن او است که پس از بازگشت به وطن خود، می‌تواند اقدام بر به جا آوردن قضای آن کند، اما سفر در ماه رمضان نیز شرایط خاص خود را دارد یعنی کسی که به سفر می‌رود، اگر سفر او شرایط زیر را داشته باشد از نظر شرع مسافر است و باید نمازهای چهار رکعتی خود را به صورت شکسته (دو رکعتی) بخواند:

• سفر او از حیث مسافت نباید کمتر از هشت فرسخ (مجموع مسافت طی شده رفت و برگشت) باشد، به عبارت دیگر حداقل باید چهار فرسخ فاصله مبدأ تا مقصد او باشد. (هشت فرسخ در حدود ۴۳ کیلومتر است.)
• از اول مسافرت، قصد پیمودن مسافت هشت فرسخی را داشته باشد
• قبل از رسیدن به حداقل مسافت شرعی (چهار فرسخ) از قصد خود مبنی بر پیمودن مسافت کامل شرعی بر نگردد.
• سفرش در اثنای پیمودن مسافت شرعی، با رسیدن به وطن یا مکانی که قصد اقامت ده‌روزه در آنجا دارد قطع نشود.
• سفرش اشکال شرعی نداشته باشد، مثلاً برای کار حرام سفر نکند.
• مسافر از افرادی که محل زندگی ثابتی ندارند، نباشد؛ مانند کوچ‌نشینان.
• شغل او مسافرت نباشد مانند رانندگان یا شغلش در سفر نباشد مانند کسی که محل زندگی و شغل او دو شهر متفاوت است.
• به حد ترخص برسد یعنی به مقداری از وطن یا مکانی که قصد اقامت ده‌روزه در آن‌جا را دارد، دور شود که اذان شهر را نشنود و دیوارش را نبیند.

احکام روزه مسافر و شرایط صحت روزه در سفر

کسی که در ماه رمضان قصد سفر دارد باید در برنامه‌ریزی سفر خود به موارد ذیل توجه داشته باشد تا روزه‌اش صحیح باشد:

• کسی که در ماه رمضان سفر می‌کند در مواردی که نمازش شکسته می‌شود، نباید روزه بگیرد.
• مسافر باید سفر خود را در ماه رمضان بعدازظهر شروع کند، یعنی بعد از ظهر از مبدا خود (وطن- جایی که قصد اقامت ده‌روزه در آنجا را دارد) خارج شود.
• اگر مسافر قبل از ظهر مسافرت خود را شروع کند، روزه‌اش باطل است، ولی قبل از رسیدن به حد ترخص نمی‌تواند افطار کند و اگر قبل از رسیدن به حد ترخص افطار کرد، کفاره افطار عمدی روزه ماه رمضان بر او واجب می‌شود. کفاره افطار عمدی روزه ماه رمضان عبارت است از:
  غذا دادن به شصت فقیر یا دو ماه (شصت روز) روزه گرفتن که باید یک ماه تمام آن و حداقل یک روز از ماه دوم آن پی‌درپی باشد و اگر بقیه ماه دوم پی‌درپی نباشد، اشکال ندارد.
• مسافر باید سفرش در ماه رمضان پیش از ظهر تمام شود، یعنی پیش از ظهر به مقصد خود (وطن- جایی که قصد اقامت ده روزه در آنجا را دارد) برسد.
• اگر مسافر بعد از ظهر به مقصد خود برسد، چنانچه ظهر در جایی که نمازش کامل است، نبوده باشد، روزه‌اش باطل است.
• اگر مسافر پیش از ظهر به مقصد خود برسد، چنانچه مبطلی از مبطلات روزه را انجام نداده باشد، روزه خود را به اتمام می‌رساند و روزه‌اش صحیح است.
• اگر مسافر پیش از ظهر به مقصد رسیده، ولی در اثنای سفرش در آن روز مبطلی انجام داده باشد، روزه‌اش باطل است، ولی فقط قضای آن را باید بگیرد و کفاره ندارد.
• تنها حالتی که مسافر شرعی می‌تواند در سفرش روزه بگیرد این است که روزه در سفر را نذر کرده باشد.
• اگر غیر از روزه ماه رمضان روزه معین دیگری بر انسان واجب باشد، اگر آن وجوب از جهت حقّ الناس باشد (مثل اینکه اجیر شده باشد که روز معینی را روزه بگیرد) نمی‌تواند در آن روز مسافرت کند.
• اگر نذر کند روزه بگیرد و روز آن را معین نکند، نمی‌تواند آن را در سفر به جا آورد، ولی چنانچه نذر کند که روز معینی را در سفر روزه بگیرد، باید آن را در سفر به جا آورد و نیز اگر نذر کند روز معینی را چه مسافر باشد یا نباشد روزه بگیرد، باید آن روز را اگر چه مسافر باشد روزه بگیرد.
• کسی که نمی‌داند روزه مسافر باطل است، اگر در سفر روزه بگیرد و در بین روز مسئله را بفهمد، روزه‌اش باطل می‌شود و اگر تا مغرب نفهمد روزه‌اش صحیح است.
• اگر فراموش کند که مسافر است یا فراموش کند که روزه مسافر باطل می‌باشد و در سفر روزه بگیرد، روزه‌ی او باطل است.
• مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد، ولی اگر برای فرار از روزه باشد، مکروه است.
• اگر مسافر پیش از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که می‌خواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده، باید آن روز را روزه بگیرد، و اگر انجام داده روزه آن روز بر او واجب نیست.
• اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که می‌خواهد ده روز در آنجا بماند، نباید آن روز را روزه بگیرد.

برای آشنایی بیشتر با احکام سفر در ماه رمضان در ادامه مروری بر فتوای ۴ تن از مراجع تقلید نیز خواهیم داشت:

امام خمینی (ره)

• مسافری که باید نمازهای چهار رکعتی را در سفر دو رکعت‏‎ بخواند، نباید روزه بگیرد و مسافری که نمازش را تمام می‌خواند مثل کسی که‏‎ ‎‏شغلش مسافرت یا سفر او سفر معصیت است، باید در سفر روزه بگیرد.‏
• ‏‏مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد. ولی اگر برای فرار از روزه‏‎ ‎‏باشد مکروه است.‏
• ‏‏اگر غیر از روزه رمضان روزه معین دیگری بر انسان واجب باشد‏‎ ‎‏بنابر احتیاط واجب نباید در آن روز مسافرت کند. و اگر در سفر باشد باید قصد کند‏‎ ‎‏که ده روز در جایی بماند و آن روز را روزه بگیرد ولی اگر نذر کرده باشد روز معینی را‏‎ ‎‏روزه بگیرد می‌تواند در آن روز مسافرت نماید.‏
• ‏‏اگر نذر کند روزه بگیرد و روز آن را معین نکند، نمی‌تواند آن را در‏‎ ‎‏سفر به جا آورد. ولی چنانچه نذر کند که روز معینی را در سفر روزه بگیرد باید آن را‏‬ ‏در سفر به جا آورد. و نیز اگر نذر کند روز معینی را چه مسافر باشد یا نباشد، روزه‏‎ ‎‏بگیرد باید آن روز را اگرچه مسافر باشد روزه بگیرد.‏
• ‏‏مسافر می‌تواند برای خواستن حاجت سه روز در مدینه طیبه‏‎ روزه مستحبی بگیرد.‏
• ‏‏کسی که نمی‌داند روزه مسافر باطل است اگر در سفر روزه بگیرد‏‎ ‎‏و در بین روز مسئله را بفهمد روزه‌اش باطل می‌شود. و اگر تا مغرب نفهمد روزه‌اش ‎‏صحیح است.‏
• ‏‏اگر فراموش کند که مسافر است، یا فراموش کند که روزه مسافر‏‎ ‎‏باطل می‌باشد و در سفر روزه بگیرد روزه او باطل است.‏
• ‏‏اگر روزه دار بعد از ظهر مسافرت نماید، باید روزه خود را تمام‏‎ ‎‏کند و اگر پیش از ظهر مسافرت کند، وقتی به حد ترخص برسد یعنی به جایی برسد‏‎ ‎‏که دیوار شهر را نبیند و صدای اذان آن را نشنود، باید روزه خود را باطل کند و اگر‏‎ ‎‏پیش از آن روزه را باطل کند بنابر احتیاط، کفاره نیز بر او واجب است.‏
• ‏‏اگر مسافر پیش از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که‏‎ می‌خواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده، ‏‎ باید آن روز را روزه بگیرد و اگر انجام داده، روزه آن روز بر او واجب نیست.‏
• ‏‏ ‏‏ اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که‏‎ می‌خواهد ده روز در آنجا بماند، نباید آن روز را روزه بگیرد.‏
• ‏‏مسافر و کسی که از روزه گرفتن عذر دارد، مکروه است در روز‏‎ ‎‏ماه رمضان جماع نماید و در خوردن و آشامیدن کاملاً خود را سیر کند.‏

آیت‌الله خامنه‌ای

• کسی که در ماه رمضان مسافرت می‌کند در هر مورد که نماز را باید شکسته بخواند نباید روزه بگیرد، و در هر مورد که باید نماز چهار رکعتی (تمام) بخواند، مانند مسافری که ده روز در یک محل قصد ماندن می‌کند یا اینکه مسافرت شغل اوست واجب است روزه را نیز به جا بیاورد.(مگر در مواردی که استثنا شده است).
• هرگاه روزه‌دار بعد از ظهر مسافرت نماید باید روزه‌ی خود را تمام کند، اما اگر پیش از ظهر مسافرت نماید روزه‌اش باطل است، ولی قبل از آنکه به حد ترخص برسد نمی‌تواند روزه را افطار کند و اگر پیش از آن افطار کند بنابر احتیاط کفاره (افطار عمدی روزه ماه رمضان) بر او واجب است. البته اگر از حکم مسئله غافل بوده کفاره ندارد.
• هرگاه مسافر پیش از ظهر وارد وطن شود یا به جایی برسد که قصد ده روز توقف دارد، چنانچه کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده باشد باید روزه بگیرد و اگر انجام داده باید بعداً قضا کند، ولی اگر بعد از ظهر وارد شود نمی‌تواند روزه بگیرد.
• مسافرت در ماه رمضان هر چند برای فرار از روزه باشد جایز است. البته بهتر است به سفر نرود مگر اینکه سفر برای کار نیکو یا لازمی باشد.
• مسافری که تصمیم به اعتکاف در مسجد الحرام دارد اگر قصد اقامت ده روز در مکه مکرمه نماید و یا نذر کرده باشد که در سفر روزه بگیرد بر او واجب است بعد از اینکه دو روز روزه گرفت، اعتکاف خود را با روزه روز سوم کامل کند، ولی اگر قصد اقامت و یا نذر روزه در سفر نکرده باشد، روزه‌ی او در سفر صحیح نیست و با عدم صحتِ روزه، اعتکاف هم صحیح نیست.

آیت‌الله مکارم شیرازی

• مسافری که باید نمازهای چهار رکعتی را در سفر، دو رکعت بخواند، نمی‌تواند در آن سفر روزه بگیرد ولی باید قضای آن را بجا آورد، و مسافری که نمازش را تمام می‌خواندمثل کسی که شغل او سفر است، باید در سفر روزه بگیرد.
• اگر روزه دار بعد از ظهر مسافرت کند، باید روزه خود را تمام کند و صحیح است.
• اگر روزه دار پیش از ظهر مسافرت کند، وقتی به «حدّ ترخّص» برس; یعنی به جایی برسد که صدای اذان شهر را نشنود و اهل آنجا او را نبینند، باید روزه خود را رها کند و اگر پیش از آن روزه را باطل کند، علاوه بر قضا، بنابر احتیاط واجب، کفّاره هم دارد.
• مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد، ولی اگر برای فرار از روزه باشد مکروه است.
• اگر مسافر، پیش از ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که می‌خواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه تا آن وقت، کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده است، باید آن روز را روزه بگیرد و اگر انجام داده، باید بعداً قضای آن را بجا آورد.
• اگر مسافر بعد از ظهر به وطنش یا به جایی که می‌خواهد ده روز بماند برسد، نباید آن روز را روزه بگیرد، و بعداً قضای آن را بجا می‌آورد.

آیت‌الله سیستانی

• مسافری که باید نمازهای چهار رکعتی را در سفر دو رکعت بخواند، نباید روزه بگیرد - چه روزه واجب باشد و چه روزه مستحب - و از این حکم، موارد زیر استثنا می‌شود:

الف. کسی که از قربانی واجب در حجّ تمتّع ناتوان است، واجب است به جای آن ده روز، روزه بگیرد که باید سه روز اوّل آن را در بین همان سفر حج روزه بگیرد، هرچند مسافر باشد و هفت روز باقیمانده را پس از برگشتن به وطن به‌جا آورد. توضیح احکام آن، در کتاب «مناسک حج» ذکر شده است.

ب. کسی که در مناسک حجّ تمتّع در وقوف عرفات، قبل از غروب آفتاب، از سرزمین عرفات خارج شود و دوباره به عرفات برنگردد، باید یک شتر کفّاره بدهد و اگر نتواند این کفّاره را بدهد، باید هجده روز روزه بگیرد و می‌تواند این هجده روز را در همان حال سفر در مکّه و یا در راه برگشتن و یا بعد از بازگشت به وطن به‌جا آورد. تفصیل احکام آن، در کتاب «مناسک حج» ذکر شده است.

ج. کسی که روزه مستحبّی روز معیّنی را نذر کرده که آن را در سفر یا آنکه چه در سفر باشد یا در سفر نباشد، به‌جا آورد. توضیح آن، در مبحث «احکام روزه مستحبّی» ذکر می‌شود.

د. مسافری که می‌خواهد در مدینه منوّره برای طلب حاجت سه روز روزه بگیرد. توضیح آن، در مبحث «احکام روزه مستحبّی» ذکر می‌شود.

• مسافری که نمازش را تمام می‌خواند مثل کسی که شغلش مسافرت، یا سفر او سفر معصیت است، می‌تواند در سفر روزه بگیرد؛ بلکه در مورد روزه واجب معیّن مثل روزه ماه مبارک رمضان باید در سفر روزه بگیرد.
• مسافرت در ماه رمضان اشکال ندارد؛ ولی مسافرت برای فرار از روزه، مکروه است؛ چه قبل از گذشتن بیست و سوّم ماه رمضان و چه بعد از آن باشد؛ بلکه به‌طور کلّی سفر در ماه رمضان کراهت دارد، مگر اینکه برای حج یا عمره یا به سبب ضرورتی باشد.
• اگر غیر روزه ماه رمضان، روزه معیّن دیگری بر انسان واجب باشد، چنانچه با اجاره یا مانند آن واجب شده باشد یا روز سوّم از روزهای اعتکاف باشد، نمی‌تواند در آن روز مسافرت کند و اگر در سفر باشد، چنانچه ممکن است باید قصد کند که ده روز در جایی بماند و آن روز را روزه بگیرد و حکم روزه مستحبّی که با نذر بر فرد واجب شده، در مبحث «احکام روزه مستحبّی» ذکر می‌شود.
• کسی که به سبب ندانستن مسئله، در سفر روزه گرفته (روزه واجب یا مستحب) و در بین روز مسئله را فهمیده، روزه‌اش باطل است و اگر بعد از مغرب مسئله را بفهمد، روزه‌ای که گرفته صحیح است و فرقی ندارد که اصل مسئله شرعی نبودن روزه مسافر را نداند یا اینکه اصل آن مسئله را می‌دانسته، ولی به علّت ندانستن بعضی از خصوصیّات احکام مسافر، در سفر روزه گرفته است.
• فردی که می‌داند روزه در سفر، شرعی نیست، اگر به جهت اشتباه در مطابقت دادن حکم مسئله با وضعیّت خویش، خود را مسافر نداند و روزه بگیرد و بعد از مغرب متوجّه اشتباه خویش گردد، روزه‌اش صحیح است؛ مثل فردی که معتقد بوده سفر او تا مقصد معیّن کمتر از هشت فرسخ است و روزه گرفته است و بعد از مغرب متوجّه شود که آن فاصله، هشت فرسخ یا بیشتر بوده است؛ امّا چنانچه در بین روز متوجّه گردد، روزه‌اش باطل است.
• اگر فرد فراموش کند مسافر است یا فراموش کند روزه گرفتن برای مسافر باطل می‌باشد و در سفر روزه بگیرد - حتّی بنابر احتیاط واجب در صورتی که بعد از مغرب متوجّه شود - روزه او باطل می‌باشد.
• اگر روزه‏دار بعد از اذان ظهر مسافرت نماید، بنابر احتیاط واجب، باید روزه خود را تمام کند، خصوصاً اگر از شب نیّت سفر نداشته باشد و در صورتی که به این احتیاط واجب عمل کرده و روزه را تمام کند، قضای آن لازم نیست.
• اگر روزه‌دار قبل از اذان ظهر مسافرت کند، بنابر احتیاط واجب نمی‌تواند آن روز را روزه بگیرد، خصوصاً اگر از شب نیّت سفر داشته باشد؛
• البتّه نباید پیش از رسیدن به حدّ ترخّص، عمداً عملی که روزه را باطل می‌کند انجام دهد، وگرنه با توضیحی که در مسئله «۱۵۶» ذکر شد، کفّاره بر او واجب می‌شود.
• اگر فردی که روزه ماه رمضان گرفته، قبل از اذان ظهر از وطن خود به مسافرت برود، ولی پیش از رسیدن به چهار فرسخ از قصد خود منصرف شده و قبل از اذان ظهر به وطنش برگردد ،[۳] چنانچه کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده، باید نیّت روزه نماید؛ امّا اگر کاری که روزه را باطل می‌کند انجام داده، احتیاط واجب آن است که در بقیّۀ روز از انجام دادن مفطرات خودداری نماید و قضای روزه آن روز بر وی واجب است.
• اگر مسافر در ماه رمضان قبل از اذان ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که می‌خواهد ده روز در آنجا بماند، چنانچه کاری که روزه را باطل می‌کند انجام نداده، بنابر احتیاط واجب، باید آن روز را روزه بگیرد و در این صورت قضا ندارد؛ امّا اگر کاری که روزه را باطل می‌کند انجام داده، روزه آن روز بر او واجب نیست و باید آن را قضا کند.
• اگر مسافر در ماه رمضان بعد از اذان ظهر به وطنش برسد، یا به جایی برسد که می‌خواهد ده روز در آنجا بماند، در صورتی که در سفر یکی از مفطرات را انجام داده، نمی‌تواند روزه بگیرد و باید آن روز را قضا کند؛ اگر مفطر انجام نداده است، واجب نیست آن روز را روزه بگیرد و کافی است بعداً قضای آن را انجام دهد؛ بلکه اگر روزه بگیرد، بنابر احتیاط واجب روزه‌اش باطل است و نمی‌تواند به آن اکتفا نماید.
• ملاک در شروع سفر قبل از اذان ظهر یا بعد از اذان ظهر، «خارج شدن از خود شهر است، نه حدّ ترخّص آن».بنابراین، کسی که قبل از اذان ظهر از وطن خویش خارج شده، ولی بعد از اذان ظهر از حدّ ترخّض وطن خارج می‌شود، در مورد روزه حکم مسافری را دارد که قبل از ظهر مسافرت رفته است. همچنین، در برگشت به وطن نیز، ملاک، رسیدن به «خود شهر» است. بنابراین، اگر فرد، قبل از اذان ظهر به نزدیکی وطنش برسد به گونه‌ای که خانه‌های آخر شهر دیده شود، ولی بعد از اذان ظهر وارد شهرش گردد، در مورد روزه حکم مسافری را دارد که بعد از اذان ظهر به وطن رسیده است.