بهره‌وری حداکثری از منابع و انرژی با پیوند اقتصاد مدور و بازیافت

به گزارش سرویس ترجمه خبرگزاری ایمنا، اقتصاد مدور و بازیافت هر دو راهکاری برای حذف زباله از محیط زیست هستند اما شیوه عملکرد آنها شبیه هم نیست. با اینکه معنای سه واژه «کاهش ضایعات، استفاده مجدد، بازیافت» بر همه آشکار است اما اغلب مردم فقط بر «بازیافت» تمرکز می‌کنند. این درست است که بازیافت مواد بهتر از دور انداختن آنهاست و زمین را از انبوه مواد دورریختنی نجات می‌دهد، اما بهتر است به عنوان آخرین راهکار استفاده شود. برای رسیدن به اهداف اقلیمی، باید یک گام فراتر رفته و بر دو کلمه دیگر یعنی «کاهش ضایعات» و «استفاده مجدد» تاکید کرد و این اساس اقتصاد مدور است.

تفاوت بازیافت و اقتصاد مدور

بازیافت، یک مسیر خطی را دنبال می‌کند، به این ترتیب که منابع استخراج می‌شوند، محصولات ساخته می‌شوند، مصرف می‌شوند و پس از مدتی دور انداخته می‌شوند و در این مرحله وارد فرایند بازیافت می‌شوند. از آنجایی که بازیافت در مرحله نهایی شروع می‌شود، هیچ تلاشی برای تولید محصولات با هدف افزایش کارایی یا قابلیت استفاده مجدد انجام نمی‌شوند واینکه طی فرایند بازیافت، از ارزش اصلی محصول کاسته می‌شود. به عنوان مثال، بیشتر بطری‌های پلاستیکی از رزینی به نام پلی اتیلن ترفتالات (PET) ساخته می‌شوند که یکی از با ارزش‌ترین انواع پلاستیک است و بازیافت آن بسیار مشکل است؛ برای تبدیل یک بطری PET استفاده شده به یک بطری جدید، نیاز به افزودن مقداری پلاستیک جدید است و به همین دلیل در بیشتر مواقع به‌جای تبدیل این بطری‌ها به بطری‌های جدید، آنها را به مصنوعات چوبی یا الیاف تبدیل می‌کنند. بنابراین، بر خلاف آنچه در لوگوی بازیافت دیده می‌شود که بیانگر استفاده نامحدود از منابع است، پس از هر بار بازیافت، از کیفیت مواد کم می‌شود تا اینکه در نهایت ارزش خود را از دست بدهد و دور ریخته شود و این نشانگر یک مسیر یک‌طرفه است. بر اساس گزارش اخیر سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، از سال ۲۰۰۰، مقدار پلاستیک مصرف‌شده در سراسر جهان تقریباً دو برابر شده و در سال ۲۰۱۹ به ۴۶۰ میلیون تن رسید که از این مقدار کمتر از ۱۰ درصد آن بازیافت شد.

اقتصاد مدور با بازیافت تفاوت دارد و از همان ابتدا محصولات برای چندین بار استفاده و دچار تغییر می‌شوند تا هر چه بیشتر از رسیدن به مرحله بازیافت اجتناب شود. اساس اقتصاد مدور بر اجتناب از رسیدن به مرحله بازیافت است و در حال حاضر تنها استراتژی واقع‌بینانه برای محافظت از محیط زیست است. به عنوان نمونه‌هایی از اقتصاد مدور که در حال حاضر مورد استفاده قرار می‌گیرند می‌توان به جایگزینی خودروی شخصی با خودروی اشتراکی و تولید بطری زیست‌تجزیه‌پذیر (قابل تجزیه توسط میکروارگانیزم‌ها) اشاره کرد. در راهکارهای مدور، بار مسئولیت بر عهده تولیدکننده است و آنها را تشویق می‌کند تا محصولاتی طراحی کنند که طول عمر بیشتر دارند، کیفیت بهتر دارند یا یا از موادی ساخته شوند که قابلیت استفاده مجدد دارند.

استفاده مجدد مفهوم جدیدی نیست، اما ارائه این موضوع که بازیافت و مدیریت پسماند راهی برای غلبه بر تغییرات آب‌وهوایی است از اهمیت آن کاسته بود. درحالی‌که اقتصاد مدور در حال توسعه است، اما هنوز از جایگاه واقعی خود فاصله زیادی دارد و طبق گزارشات در سال ۲۰۲۳ تنها ۷.۲ درصد از اقتصاد جهانی به شیوه مدور اداره شده است.

بر اساس نقشه نوآوری، کاربردهای اقتصاد مدور در سال ۲۰۲۴ در ۱۰ بخش مختلف صنعت شامل مواد شیمیایی، غذا و نوشیدنی، منسوجات و مد، حمل‌ونقل، کشاورزی، ساخت‌وتولید، بسته‌بندی، ساختمان‌سازی، انرژی تجدیدپذیر و الکترونیک قابل مشاهده است. در ادامه، نمونه راهکارهای اقتصاد مدور و اجرای آن در صنایع و بخش‌های مختلف بررسی می‌شود.

صنایع شیمیایی در حضور اقتصاد مدور

اقتصاد مدور در بخش مواد شیمیایی، تغییر به سمت مواد زیست‌پایه، قابل بازیافت و غیر سمی را تشویق می‌کند. شیمی سبز از این رویکرد برای تولید مواد استفاده می‌کند تا ردپای کربن را کاهش دهد و مواد خام با قابلیت استفاده مجدد و بازیافت تولید کند. علاوه‌براین، تولیدکنندگان در این حوزه، از مواد خام مبتنی بر زیست به جای مواد مبتنی بر فسیل استفاده می‌کنند که به‌راحتی بازیافت یا کمپوست می‌شوند. همزیستی صنعتی نمونه دیگری از نمایش اقتصاد مدور در صنایع شیمیایی است که در آن پسماند یک حوزه به عنوان ورودی حوزه یا صنعت دیگر استفاده می‌شود، به عنوان مثال، گرمای حاصل از فرآیندهای شیمیایی، سیستم‌های تولید برق را تغذیه می‌کند.

یک استارتاپ هلندی فناوری بازیافت مبتنی بر حلال را برای پلاستیک‌های حوزه مهندسی ارائه می‌دهد زیرا بازیافت این پلاستیک‌ها به دلیل ترکیبات پیچیده و وجود افزودنی‌های قدیمی دشوار است. فناوری این شرکت مرتبط با اقتصاد مدور است و مواد حاصل از بازیافت یک محصول، برای تولید همان نوع محصول استفاده می‌شود. این امر باعث کاهش ضایعات، کاهش تقاضا برای مواد اولیه و ارتقای پایداری می‌شود. علاوه‌براین، فناوری بازیافت مبتنی بر حلال این استارتاپ مکمل زیرساخت‌های بازیافت مکانیکی موجود است و روش‌هایی برای تصفیه پسماندهای پیچیده ارائه می‌دهد.

رویکرد اقتصاد مدور در صنعت بسته‌بندی

با توجه به اجرای طرح‌های ممنوعیت استفاده از پلاستیک‌های یک‌بار مصرف در بسیاری از کشورها، صنعت بسته‌بندی برای ارائه راهکارهای پایدار به سمت مواد خام گیاهی روی آورده است. در این روش، مواد زیست‌پایه جایگزین مواد پلاستیکی سنتی می‌شود که همزمان با دارا بودن ویژگی‌های مفید پلاستیک‌های سنتی مانند دوام و انعطاف‌پذیری، مزایای زیست‌محیطی قابل‌توجهی از جمله قابلیت استفاده مجدد و زیست‌تجزیه‌پذیری را ارائه می‌دهند. جدا از بسته‌های زیست‌پایه، سایر بسته‌بندی‌های سازگار با محیط زیست و قابل بازیافت نیز نمونه‌های برجسته‌ای از رویکردهای اقتصاد مدور در بخش بسته‌بندی هستند که ردپای کربن را در این صنعت کاهش می‌دهند.

یک شرکت انگلیسی از منابع تجدیدپذیر مانند نشاسته ذرت برای تولید پلیمرهای زیستی که قابل کمپوست هستند و جایگزین پلاستیک‌های مبتنی بر فسیل می‌شوند، برای تولید ظروف بسته‌بندی استفاده می‌کند. این شرکت علاوه بر ظروف، کیسه، کاور پلاستیکی، نوار چسب و دیگر محصولات قابل تبدیل به کمپوست را تولید می‌کند. این محصولات برای کاربردهایی از جمله نانوایی و سبزیجات گرفته تا پوشاک، لوازم الکترونیکی مناسب هستند. این بسته‌بندی‌های بادوام، مقاوم در برابر سوراخ شدن و نفوذ آب هستند، قابلیت چاپ دارند و جایگزین مناسبی برای بسته بندی‌های پلاستیکی معمولی هستند.

کاربرد اقتصاد مدور در صنعت مد و منسوجات

استفاده از مواد قابل بازیافت یا تجدیدپذیر، از جمله الیاف آلی و مواد مصنوعی بازیابی شده از پسماندها، نیاز به استفاده از مواد خام را در تولید پوشاک کاهش می‌دهد. طراحی برای چرخه عمر طولانی تضمین می‌کند که پوشاک برای مدت بیشتری قابل استفاده هستند و در نتیجه تعداد دفعات خرید کاهش می‌یابد. به علاوه، رویکرد مدور، خدمات تعمیر و نگهداری و همچنین فروش مجدد و اجاره لباس را رواج داده و استفاده از پوشاک را برای مدت طولانی‌تری ممکن ساخته است تا تقاضا برای تولید را کاهش دهد. با استفاده از فناوری‌های جدید، بازیافت منسوجات و استفاده از مواد بازیابی شده در تولید لباس‌های جدید امکان‌پذیر می‌شود که گامی فراتر از بازیافت به شیوه معمول است و به دنبال حفظ ارزش کامل مواد اولیه از طریق بازیافت شیمیایی است. علاوه‌براین، برندها در حال بررسی مدل‌های کسب‌وکار نوآورانه مانند برنامه‌های بازپس‌گیری برای ترویج استفاده مجدد هستند.

یک استارتاپ تولیدی آمریکایی در حال پیاده‌سازی مد بدون زباله است. خدمات اشتراکی این استارتاپ به مشتریان این فرصت را می‌دهد که لباس‌های خود را تعمیر، بازسازی، رنگ‌آمیزی و بازطراحی کنند و با این کار به لباس‌های قدیمی جان تازه‌ای داده و نیاز به خرید لباس‌های جدید را کاهش دهند. این شرکت همچنین یک سرویس بازیافت ارائه می‌دهد که در آن مشتریان لباس‌های تمیز و منسوجات خانگی را که دیگر نمی‌خواهند برای شرکت ارسال می‌کنند و از این طریق مقدار زباله‌های نساجی که به محل دفن زباله ختم می‌شود کاهش می‌یابد. در کنار همه این موارد، این شرکت از بسته‌بندی بدون زباله و رنگ‌های طبیعی برای بهبود وضعیت پایداری استفاده می‌کند.

کشاورزی و اقتصاد مدور

حوزه کشاورزی از رویکرد اقتصاد مدور در شیوه‌های کشاورزی احیاکننده و رویکردهای تبدیل زباله به منبع سود می‌برد. تکنیک‌های کشاورزی احیاکننده، سلامت خاک را بهبود می‌بخشد، تنوع زیستی را افزایش می‌دهد و انتشار کربن را کاهش می‌دهد که همه این موارد باعث افزایش بهره‌وری و انعطاف‌پذیری زمین در طول زمان می‌شود. یکی دیگر از کاربردهای اقتصاد مدور در این حوزه روش کشت متناوب است. تناوب کشت محصولات زراعی متناسب با فصل، سلامت خاک را حفظ و آفات را به‌طور طبیعی مدیریت می‌کند و بهره‌وری و پایداری مزرعه را افزایش می‌دهد.

ادغام دامداری و کشاورزی یکی دیگر از راهکارهای مبتنی بر این روش است به این صورت که مواد جانبی کشاورزی به خوراک دام تبدیل می‌شود و در نتیجه کشت برای تولید خوراک دام را کاهش می‌یابد. علاوه‌براین، ضایعات دامی و بقایای گیاهی به‌جای دور ریخته شدن، کمپوست و به عنوان یک کود غنی از مواد مغذی به خاک بازگردانده می‌شوند. برداشت آب باران و استفاده از آن برای آبیاری نیز یکی دیگر از نمودهای اقتصاد مدور در حوزه کشاورزی است که منجر به ارتقای بهره‌وری آب می‌شود. مدل‌های کسب‌وکار جدید، مستقیماً کشاورزان را با مصرف‌کنندگان ارتباط می‌دهد، ضایعات مواد غذایی را در زنجیره تأمین کاهش می‌دهد و مصرف‌کنندگان را به منابع غذایی نزدیک‌تر می‌کند.

یک استارت‌آپ فرانسوی، بقایای ارگانیک و ضایعات کشاورزی را از کشاورزان محلی جمع‌آوری و به بیوگاز تبدیل می‌کند، سپس آن را تصفیه و به بیومتان ارتقا می‌دهد. بیومتان تولید شده هم برای مصارف خانگی و صنعتی و هم برای بخش حمل‌ونقل قابل استفاده است، بنابراین یا به شبکه گاز سراسری تزریق می‌شود یا به گاز مایع تبدیل می‌شود. این شرکت علاوه بر تولید انرژی، کود زیست‌پایه‌ای را که از تولید بیومتان به دست می‌آید، به کشاورزان می‌فروشد و نیاز آنها به کودهای فسیلی را کاهش می‌دهد و از این طریق انتشار گازهای گلخانه‌ای را کاهش می‌دهد.

در بخش‌های دیگر نیز می‌توان به وضوح از رویکرد مدور بهره برد، مثلاً صنعت غذا و نوشیدنی مدور، کشاورزی پایدار را ترویج می‌کند و بر کاهش ضایعات مواد غذایی و همچنین بسته‌بندی تاکید دارد. این رویکرد در بخش حمل‌ونقل نیز از طریق طرح‌های وسایل نقلیه اشتراکی، وسایل نقلیه الکترونیکی و افزایش طول عمر تجهیزات کارکرد خود را نشان می‌دهد. حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر از بهبود طول عمر باتری و استفاده کارآمد از منابع با راه‌حل‌های اقتصاد مدور سود می‌برد و صنعت ساخت‌وساز با تکیه بر این رویکرد بر مصالح پایدار، طرح‌های کارآمد انرژی و سازه‌هایی با قابلیت جدا شدن و تغییر کاربری متمرکز می‌شود. در نهایت، اقتصاد مدور موجب پذیرش مدل‌های «محصول به‌عنوان خدمات»، «طراحی برای تعمیر» و» «بازیافت زباله‌های الکترونیکی» در حوزه الکترونیک می‌شود.