گره در گره‌های فرش دستباف ایرانی

به گزارش خبرگزاری ایمنا، رج چندم بودم؟ نقشه را بیاور، باید ابریشم آبی بخریم تمام شده است؛ شش ساله بود که این جملات در گوشش تکرار می‌شد، پای دار قالی، مادرش می‌بافت و او در عالم کودکی دعا می‌کرد که هرچه زودتر قالی از دار پایین بیاید و روی آن بالا و پایین بپرد.

اکنون اما خبری از قالی‌های دستباف نیست، حتی قالی‌های خانه ماد بزرگ را هم به انبار برده‌اند و چند دست فرش ماشینی جایگزین آن شده است، گذشته‌ها در محله آن‌ها که یکی از مناطق اصفهان است از هر ۱۰ خانه حتماً در یک خانه دار قالی وجود داشت، برای مصرف خانگی، برای سرگرمی یا حتی کسب درآمد؛ اما امروز دیگر خبری از دار قالی نیست و فرش دستباف را فقط می‌توان در گذرهای بازار اصفهان در میدان امام دید.

می‌گویند تحریمش کرده‌اند و همین تحریم‌ها چرخ هنر صنعت فرش، شناسنامه ایران را از کار انداخته است. چند سالی هست که نمی‌توان فرش‌های دستباف ایرانی را به اروپا صادر کرد و طبیعی است وقتی فرش به فروش نرود دیگر داری آویخته نمی‌شود که فرش جدید تولید شود.

علی شهبازی یکی از قدیمی‌های فرش دستباف است، او چند سالی است رئیس اتحادیه تعاونی‌های فرش دستباف روستایی استان اصفهان است و دغدغه این هنر صنعت را بارها مطرح کرده است، او سال ۹۸ در گفت‌وگویی با ایمنا، تصریح کرد که فرش دستباف را تا ۱۵ سال آینده فقط در موزه‌ها می‌بینیم و من که در آن زمان خبرنگار تازه‌کاری بودم این خبر را منتشر کردم تا نگرانی از نابودی این هنر صنعت را در جامعه و بین مسئولان نشر دهم.

اکنون چهار سال از آن زمان گذشته است و این بار در نمایشگاه فرش دستباف گفت و گویی با آقای شهبازی داریم، او می‌گوید: در حوزه تولید فرش دستباف مشکلات زیادی داریم که بخش زیادی از آن به مواد اولیه بر می‌گردد عمده مواد اولیه وارداتی است و با ارز آزاد وارد کشور می‌شود، پشم داخلی هم چندان مدیریت نشده و نمی‌توانیم روی آن حساب کنیم، ۶۰ درصد مواد اولیه فرش در کل کشور وارداتی است، برای فرش اصفهان نیز ابریشم کاملاً وارداتی است.

شهبازی اضافه می‌کند: تعداد بافنده‌ها بسیار کم شده و بافنده جوان ۴۰ سال به پایین نداریم، نتوانستیم این میراث را حفظ کنیم، حتی نتوانستیم تولید بافنده داشته باشیم و اکنون تولید فرش دستباف کاهش قابل توجهی داشته است. اینکه بافنده‌های جوان سمت تولید فرش دستباف نمی‌آیند یک موضوع فرهنگی است، در این حوزه نیازمند آموزش و تبلیغات هستیم، اگر بافنده‌ها به عنوان یک هنرمند معرفی شوند استقبال بیشتری خواهیم داشت، اما اکنون به بافنده‌های فرش به عنوان یک کارگر نگاه می‌شود و همین موضوع موجب شده است که جوانان به این شغل ورود نکنند.

این مسئول تاکید می‌کند اگر این روند ادامه پیدا کند و از این بخش حمایت نشود، نسل‌های آینده فرش را فقط در موزه‌ها خواهند دید. جایگاه مدیریتی فرش اکنون بسیار ضعیف است و ساختار مناسبی ندارد.

به گفته شهبازی ۸۰ درصد تولیدات فرش دستباف صادراتی است و نگاه ما به فرش جهانی است، اکنون تولیدکنندگان ذائقه کشورهای هدف را شناخته‌اند و برای آن تولید می‌کنند، اگر موانع صادرات برداشته شود، مشکل فرش حل می‌شود.

وی تصریح می‌کند: فرش را پس از نفت و طلا در ۱۰ سال اخیر تحریم کرده‌اند و با تحریم‌های داخلی هم مواجهیم، پیمان‌سپاری ارزی فرش هنوز برداشته نشده است، درست است که مواد اولیه فرش وارداتی است، اما ارز دولتی به آن اختصاص نیافته است که متعهد به پیمان‌سپاری ارزی باشد.

از دوای درد فرش دستباف پرسیدم که می‌گوید: برای کالاهای تحریمی باید برنامه ویژه داشته باشیم، یکی از گره‌های فرش ساختار مدیریتی فرش است، اکنون مرکز ملی فرش از پیش ضعیف‌تر شده و زیر نظر وزارت صمت است، همین موضوع موجب شده است امکان بازگشایی مسائل حوزه فرش وجود نداشته باشد، نباید وقتی کالایی تحریم می‌شود خودمان هم گره‌ای بر گره‌های آن اضافه کنیم، بیمه بافندگان و تسهیلات نیز دارای مشکلاتی است که نمی‌تواند به حوزه تولید و بافندگان قدرت بدهد.

اما آیا جایگاه فرش دستباف ایرانی در بازار جهانی همچنان پابرجاست؟ با وجود تحریم‌ها در سال‌های گذشته، رقبای شرقی فرصت یافتند که بازارها را از آن خود کنند و این در حالی بود که فرش دستباف ایرانی پشت مرزهای کشور ماند.

شهبازی تصریح می‌کند که چند سالی است روز به روز جایگاه فرش دستباف ایرانی در بازارهای جهانی در حال از دست رفتن است، اما هنوز هم هیچ‌یک از رقبای ما در دنیا نمی‌توانند کیفیت فرش ایرانی را تولید کنند.

به گفته او در بخش کمیت بسیاری از بازارها را به دلیل تحریم‌ها از دست داده‌ایم. دولت باید مدیریت کند و راه را برای فرش باز کند. نیاز جامعه جهانی اکنون توسط رقبایی همچون چین، هند، نپال، افغانستان و پاکستان تأمین می‌شود و اگر گره‌های پیش روی فرش دستباف برداشته شود، می‌توانیم به جایگاه پیشین خود برسیم.

به گفته وی تا چهار سال پیش از این سالانه بیش از دو میلیارد دلار صادرات فرش دستباف انجام می‌شد و اکنون این رقم به کمتر از ۵۰ میلیون دلار رسیده که نشان دهنده از دست رفتن جایگاه ایران در بازار جهانی است.

ساعد عصاچی، دیگر فعال صنعت فرش دستباف و رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف اصفهان نیز به تحریم‌های داخلی و خارجی اشاره می‌کند و از همراهی کشورهای دنیا با آمریکا گلایه می‌کند: هم‌زمان با این تحریم‌ها موانع داخلی نیز داریم، در برابر صادرات باید ارز به بانک مرکزی برگشت داده شود، اما در مورد فرش این کار امکان‌پذیر نیست زیرا فرش به سرعت به فروش نمی‌رسد تا بتوان ارز آن را در مدت زمان کمی به کشور بازگرداند.

وی ادامه می‌دهد: یکی دیگر از مواردی که سد راه هنر صنعت فرش شده است، نبود متولی قدرتمند است، جایگاه مرکز ملی فرش تنزل یافته و همین موضوع ضربه محکمی به صنعت فرش وارد کرده است.

رئیس اتحادیه تولیدکنندگان فرش دستباف اصفهان موانع دریافت تسهیلات توسط تولیدکنندگان را از مهم‌ترین موانع تولید عنوان می‌کند و می‌گوید: اکنون که فروشی نداریم، تولیداتمان به‌روز نخواهد شد و از جامعه جهانی فاصله گرفته‌ایم.

عصاچی اضافه می‌کند: این شغل اکنون پتانسیلی ندارد که جوانان به سمت آن بیایند، تولید زمانی قدرت می‌گیرد که فروش وجود داشته باشد، فقط ۲۰ درصد تولیدات فرش دستباف در کشور به فروش می‌رسد و با توقف صادرات، فروش فرش دستباف کاهش قابل توجهی داشته است که موجب شده است نسل جوان نیز به این حوزه ورود نکنند.

او به آمار و ارقام اشاره می‌کند و می‌گوید: هنوز هم در بازار جهانی تقاضا برای فرش دستباف وجود دارد، اما رقبا این تقاضا را پوشش داده‌اند و جایگاه فرش دستباف ایرانی را پر کرده‌اند. حضور گردشگران در ایران نیز در فروش صنایع دستی و فرش دستباف مؤثر است و گردشگران فعلی هم نمی‌توانند هزینه خرید فرش دستباف را پرداخت کنند، چرا که اکنون تبادل مالی با کشورهای جهان نداریم؛ در عمل گردشگران می‌خواهند فرش خریداری کنند، اما نمی‌توانند هزینه آن را پرداخت کنند.

به سراغ یکی از تولیدکنندگان قدیمی فرش دستباف نیز رفتیم. نصرالله صفدرزاده حقیقی، آخرین فرزند حاج مهدی حقیقی یکی از بزرگان تولیدکننده فرش دستباف اصفهان نیز از تلاش برای نوآوری، حفظ اصالت و استفاده از رنگ‌های گیاهی می‌گوید تا این هنر را زنده نگه دارند، اما نبود تعامل با دنیا موجب شده است که اکنون فرش دستباف ایرانی در دنیا دیده نشود.

او از تلاشی که برای تولید یک فرش دستباف انجام می‌شود می‌گوید: اگر دنیا بداند چه تلاشی برای تولید فرش دستباف شده است، برای آن ارزش قائل خواهد شد، اما اکنون بسیاری از تولیدکنندگان در حال خروج از این هنر صنعت هستند. صنعت فرش نیازمند پشتیبانی دولتمردان است تا از پا نیفتد.

به نظر می‌رسد نبود یک متولی قدرتمند برای فرش دستباف مهم‌ترین گره‌ای است که به‌جز تحریم‌های خارجی بر فرش دستباف خورده است و با رفع این معضل می‌توان کمی به رفع معضلات این حوزه امیدوار بود.

گزارش از: فرشته بابایی، خبرنگار اقتصادی ایمنا