به گزارش خبرنگار ایمنا، تالاب‌های ایران بسیار پراکنده و گوناگون است که در میان آن‌ها، تالاب گاوخونی در سال ۱۳۵۲ در فهرست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر قرار گرفت و از این منظر رسیدگی دائمی به شرایط آن اهمیت جهانی دارد، اما تصاویر ماهواره‌ای از اوایل دهه ۸۰ روند کم آبی این تالاب اکولوژیک را نمایان می‌کند، تا جایی که در نبود تأمین حقابه سالانه ۱۷۶ میلیون مترمکعبی، این تالاب ۹۹ درصد وسعت خود را از دست داده و در حال حاضر حدود یک درصد از مساحت آن حفظ شده است.
تالاب گاوخونی از بزرگترین و مهم‌ترین تالاب‌های ایران است که در طول تاریخ علاوه بر ایجاد فضای فرح‌بخش در شرق اصفهان، مامنی برای پرندگان مهاجر و جانوران آبی و منبع درآمد و آسایش ساکنان این منطقه بوده، در طول تاریخ نام «گاوخونی» و «زاینده‌رود» به موازات هم مطرح بوده و طومار معروف شیخ‌بهایی و تقسیمات آب زاینده‌رود که از برجسته‌ترین نمونه‌های میراث فرهنگی این مرز و بوم است، نشان از اهمیت حیاتی این رودخانه از دید مردم در طول تاریخ دارد.
رودخانه زاینده‌رود به طول بیش از ۳۸۰ کیلومتر بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران از کوه‌های زاگرس مرکزی به‌ویژه زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود ۲۰۰ کیلومتر پیش می‌رود و در نهایت به تالاب بین‌المللی گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد. تالاب گاوخونی منطقه‌ای به وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع در ۱۶۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان در ۳۰ کیلومتری شهرستان ورزنه و ۱۴۰ کیلومتری اصفهان بوده و بخش بزرگی از آن در اصفهان و مابقی در یزد است که در دهه ۵۰ در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و نام آن در فهرست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت. در این بین در خرداد سال گذشته که شهر ورزنه به‌عنوان شهر تالابی جهان در سایت کنوانسیون رامسر انتخاب و ثبت شد، این امر گواه اهمیت احیای تالاب گاوخونی است.
از منظر کارشناسان زیست‌محیطی، این تالاب در گذشته پناهگاهی برای پرندگان مهاجر و زیستگاه گونه‌های مختلف بود، اما از سال ۱۳۷۸ کم آب شد و روند خشک شدن آن به‌صورت تدریجی و مستمر ادامه داشت این تالاب بیش از یک دهه به جز یک مورد آن هم کوتاه‌مدت در سال ۹۵، آب را به خود ندیده است. در این میان با تمام غفلت‌ها و بی‌مهری‌ها برای احیای تالاب گاوخونی و صدای خفته یکی از نخستین تالاب‌های کشور که به علت معادلات نادرست سال‌ها در انتظار رسیدن آب به بستر خشک خود لحظه شماری می‌کرد باز هم باید باران را تنها چتر نجات گاوخونی دانست.
در سال‌های اخیر همواره شاهد بازگشایی محدود و مقطعی جریان آب رودخانه زاینده‌رود بوده‌ایم. این بازگشایی مقطعی زمانی که در سال گذشته‌ها با بارش‌های نسبتاً مطلوب بهاری و سیلاب در ورزنه همراه شد، لب تشنه تالاب بین‌المللی گاوخونی را اندکی تر کرد، اما رسیدن این اندک آب به تالاب برای احیای آن کافی نبود. در این میان حتی با وجود بارش‌های موسمی در مرداد سال گذشته و هدایت سیلاب‌ها محلی از کوه سیاه، شرق تالاب و شهرستان خوروبیابانک و ورزنه برای اندکی افزایش رطوبت و کاهش ریزگردها و گردوخاک به سمت تالاب گاوخونی، به دلیل تشنگی طولانی مدت تالاب تنها دو تا سه درصد آن سیراب شد و تمام سیلاب‌ها هم به خورد زمین فرو رفت، به طوری‌که پس از بازگشایی زاینده‌رود از دوازدهم تا بیست‌سوم آذر امسال طی مدت ۱۰ روز حدود شش میلیون مترمکعب آب وارد تالاب بین‌المللی گاوخونی شده است.
به باور کارشناسان محیط‌زیست خشکی این تالاب نه تنها بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری به‌ویژه پرندگان مهاجر به‌طور جدی اثرگذار است، بلکه حیات بسیاری از دوزیستان این زیست بوم را نیز تهدید می‌کند و خشک شدن این تالاب می‌تواند آن را به یکی از بسترهای خطرناک تولید گرد و غبارهای سمی و نمکی در شعاع ۵۰۰ کیلومتری خود در مرکز ایران تبدیل کند. حقابه قانونی محیط زیست، زاینده‌رود و تالاب گاوخونی ۳۱۳ میلیون مترمکعب آب در سال است که سهم گاوخونی ۱۷۶ میلیون مترمکعب در سال‌های خشکی زاینده رود تعیین شده و تأمین این میزان حقابه می‌تواند کارکرد اکولوژیک آن را حفظ کند، این در حالی است که تا دو دهه پیش، تالاب گاوخونی سالانه با حدود یک تا دو میلیارد مترمکعب آب زاینده‌رود سیراب می‌شد، اما دلیل اصلی خشکیدگی تالاب گاوخونی و تبدیل آن به معضلی بزرگ برای مردم اصفهان و استان‌های همجوار چیست؟ کدام وزارتخانه، ارگان و سازمانی مسئول تأمین حقابه قانونی گاوخونی است؟
گاوخونی از حقابه زاینده‌رود محروم شد / وضعیت تالاب گاوخونی نگران کننده است
بر این اساس، احمد وحیدی، وزیر کشور در بازدیدی که بیست‌وهشتم اردیبهشت امسال از تالاب گاوخونی داشت، با بیان اینکه وزارت نیرو مسئول تأمین حقابه گاوخونی است، تاکید کرده است؛ احیای این تالاب دارای اهمیت زیست محیطی بوده و جزو برنامه‌های دولت است که امیدواریم با راهکارهای مناسب و امکان پذیر احیای تالاب تحقق یابد.
لازم است به این نکته اشاره کنیم که با توجه به اهمیت حیاتی تالاب‌گاوخونی طی برگزاری جلسه‌ای در سوم آبان سال جاری به مدت بیش از چهار ساعت در دفتر احمد وحیدی وزیر کشور و با حضور معاونان وزارتخانه، سیدرضا مرتضوی استاندار اصفهان؛ وزیر کشور وضعیت آب، تالاب بین‌المللی گاوخونی و فرونشست اصفهان را نگران کننده خواند و بر چاره‌جویی درباره‌ی آن تاکید کرد.
وضعیت تالاب بین‌المللی گاوخونی را بحرانی است
در همین راستا؛ مجتبی ذوالجودی، معاون محیط‌زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست، وضعیت تالاب بین‌المللی گاوخونی را بحرانی می‌داند و اظهار کرده است؛ به دلیل اینکه چند دهه است مدیریت منابع آب بخوبی انجام ندادیم و از بالادست باید حقابه آن تأمین می‌شده و این وظیفه قانونی است. از بالادست حوضه زاینده رود بازدید کردم؛ در بالادست این حوضه باغ ایجاد کردند با مصرف بالای آب و متأسفانه کشت برنج اتفاق می‌افتد که در این خصوص با وزارت جهاد کشاورزی جلساتی داشتیم.
وی با تاکید بر اینکه بیشترین هدر رفت آب در کشاورزی اتفاق می‌افتد، ابراز داشته است: صنایع نیز در این حوضه باید با برنامه‌ریزی از جمله بازچرخانی پساب‌ها مصارف خود را از حوضه زاینده‌رود کاهش دهند که تحقق این‌ها نیازمند برنامه‌ریزی بلند مدت است زیرا اتفاقی که اکنون برای تالاب افتاده است حاصل دو دهه است و طی یک سال- دو سال حل نمی‌شود.
وزارت نیرو موظف به تأمین حقابه گاوخونی است
بر این اساس؛ آرزو اشرفی‌زاده، مدیرکل دفتر حفاظت و احیای تالاب‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور نیز با بیان اینکه در سال‌های اخیر هیچ آبی به تالاب گاوخونی نرسیده است، اظهار کرده است: در سال ۱۳۹۸ نیز که بارندگی‌های شدید داشتیم و بیش از ۲ هزار میلیمتر در کوهرنگ بارندگی شد، باز هم به گاوخونی آب قابل توجهی داده نشد. طبق قانون سازمان محیط‌زیست مکلف به تعیین نیاز آبی تالاب‌ها و وزارت نیرو موظف به تأمین آب برای آنهاست، با پیگیری‌هایی که انجام دادیم، نیاز آب محیط‌زیستی تالاب گاوخونی را بارها طی مکاتبات متعدد به وزارت نیرو اعلام کردیم و وزارت نیرو مکلف است که برنامه تخصیص خود را بر مبنای شرایط اقلیمی تعیین کرده و حقابه به گاوخونی تخصیص دهد.
۶ میلیون مترمکعب آب وارد تالاب گاوخونی شد
احمدرضا لاهیجان‌زاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان اظهار کرد: پس از بازگشایی رودخانه زاینده‌رود از دوازدهم تا بیست‌سوم آذر طی مدت ۱۰ روز تنها حدود شش میلیون مترمکعب آب وارد تالاب بین‌المللی گاوخونی شده است، در حالی که انتظار داشتیم حجم بالای ۲۰ میلیون مترمکعب آب در تالاب ورود پیدا کند، اما این امر محقق نشد، به هر صورت گامی رو به جلو است.
وی با بیان اینکه حقابه تالاب گاوخونی در شرایط نرمال ۱۷۶ میلیون مترمکعب در سال است، می‌گوید: براساس برآوردها، اگر حجمی حدود ۲۲ میلیون مترمکعب آب وارد گاوخونی شود پهنه تالاب تر خواهد شد، چرا که این امر در نوبت اول کمک می‌کند که در رهاسازی‌های بعدی شاهد بهبود شرایط آبگیری تالاب باشیم، زیرا در رهاسازی نوبت اول، شرایط جذب آب بالا است، به طوری‌که و در رهاسازی اخیر رودخانه زاینده‌رود؛ ۱۰۰ کیلومتر پایین دست زاینده‌رود خشک بود و تنها سبب سیراب شدن اولیه رودخانه شد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان افزود: اگر بتوانیم امسال آن رطوبت لازم را به تالاب دهیم در رهاسازی‌های بعدی سرعت پخش شدن آب در پهنه تالاب بالا می‌رود، زیرا طی ۱۷ - ۱۸ سال اخیر آبی وارد گاوخونی نشده است.
وی با بیان اینکه آذر امسال برخلاف پیش‌بینی‌ها بارندگی مطلوبی نداشتیم و این امر برنامه‌ریزی برای رهاسازی حقابه تالاب را دچار وقفه می‌کند، اضافه کرد: بر اساس پیش‌بینی‌های روی کاغذ برای تالاب‌گاوخونی؛ رهاسازی آب طی دو نوبت در فصل زمستان و اوایل فروردین برنامه‌ریزی شده است، اما در حال حاضر پیش‌بینی سازمان هواشناسی مبنی بر بارش‌های فرانرمال در آبان و آذر امسال ننه تنها محقق نشد به غیر از بارندگی‌های اخیر، از این‌رو مطابق پیش‌بینی‌ها احتمال دارد طی ۱۰ روز نخست دی‌ماه، بارندگی نداشته باشیم و این موضوع برای رهاسازی حقابه تالاب بسیار تعیین کننده است.
لاهیجان‌زاده خاطرنشان کرد: امید است در فصل زمستان بخشی از این کمبود بارش‌ها جبران شود، زیرا با تحقق بارش‌های مناسب؛ شرکت آب منطقه‌ای اصفهان همکاری مطلوب را شروع کرده و تمام شرایط برای رهاسازی حقابه تالاب گاوخونی مهیا است.
احیای تالاب گاوخونی عزم ملی می‌خواهد
منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با بیان اینکه احیای گاوخونی عزمی ملی می‌خواهد، گفت: تالاب گاوخونی دارای ویژگی‌هایی از نظر گونه‌های نادر است و در صورتی که این تالاب احیا شود، می‌توان سفره‌های آب زیرزمینی را احیا کرد و به رطوبت منطقه و محیط زیست آن به لحاظ اکوسیستم گیاهی و جانوری کمک کرد.
وی با بیان اینکه تالاب گاوخونی در جوار شهرستان ورزنه قرار دارد، اظهار کرد: شهرستان ورزنه استعدادهای ویژه‌ای دارد، بنابراین تالاب گاوخونی نباید به کویر تبدیل شود، در حال حاضر برای رفع مشکل و تنها مسیری که می‌تواند تالاب را احیا کند، مسیر زاینده‌رود است و باید حقابه قانونی و زیست‌محیطی تالاب گاوخونی به آن داده شود، همان‌گونه که دریاچه ارومیه احیا شد، باید برای احیای تالاب گاوخونی نیز عزم و اراده ملی توسط وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست صورت گیرد.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان افزود: لازم است تالاب گاوخونی با هدف اینکه به کانون گردوغبار و شرایط ویژه تبدیل نشود، احیا شود؛ این تالاب به علت وجود گونه‌های گیاهی و جانوری نادر نیز بسیار حائز اهمیت بوده، همچنین در صورتی که تالاب گاوخونی احیا شود، می‌توان سفره‌های آب زیرزمینی را احیا و به رطوبت منطقه و محیط زیست آن به لحاظ اکوسیستم گیاهی و جانوری کمک کرد.
وی ادامه داد: سال‌های قبل ۲۵ هزار پرنده از جمله فلامینگو در تالاب گاوخونی شناسایی شده است، سال جاری نیز با خشک شدن این تالاب حدود ۷۰۰ جانور آبزی و کنارآبزی که به این منطقه مهاجرت کرده بودند، به دلیل خشکی تالاب دیگر در این منطقه نیستند.
شیشه‌فروش تصریح کرد: با توجه به شرایط خاص تالاب و اثرات آن روی پهنه استان و اینکه اگر تالاب احیا شود؛ گردوغبار کاهش پیدا می‌کند و سفره‌های آب زیرزمینی تغذیه می‌شود، درخواست کردیم در هفته محیط زیست احیای تالاب در دستور کار قرار گیرد و وزارت نیرو و محیط زیست به صورت ویژه احیای کامل تالاب را در دستور کار قرار دهند.
وی افزود: سیلاب‌هایی که به تالاب می‌رسد مقطعی بوده و به عمق تالاب فرو می‌رود و چیزی از آن باقی نمی‌ماند، بنابراین هدایت سیلاب به تالاب راه علاجی برای آن نیست.
ضرورت ساماندهی و لایروبی زاینده‌رود در منطقه گاوخونی
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان گفت: لازم است مسیر زاینده‌رود در منطقه تالاب گاوخونی لایروبی و ساماندهی شود، همچنین لایروبی و زهکشی قورتان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، همچنین برای هدایت سیلاب‌ها به تالاب باید سیل‌بندهای اطراف بازگشایی شود که این اقدامات نیازمند تأمین اعتبار توسط وزارت نیرو است تا بتوان رودخانه‌های استان را ساماندهی کرد.
وی اضافه کرد: با توجه به اینکه هرلحظه امکان وقوع سیلاب و خسارت ناشی از سیلاب وجود دارد، درخواست مدیریت بحران استان اصفهان این است که در مرحله پیشگیری اقدامات لازم انجام شود.
شیشه‌فروش با بیان اینکه در حال حاضر مطالعات آبخیزداری در استان اصفهان انجام شده است، خاطرنشان کرد: ۱.۵ میلیون هکتار مطالعات آبخیزداری انجام شده است و نیازمند اعتبارات برای اجرای طرح‌های آبخیزداری هستیم، اگر طرح‌های آبخیزداری بالادست در مناطق سیل‌خیز احداث شود؛ می‌توان سیلاب را کنترل کرد.
وی اضافه کرد: در این راستا نیازمند اعتبار در زمینه آبخیزداری هستیم، ۵۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز است تا در مرحله اول بتوان طرح‌های آبخیزداری را در مناطق سیل‌خیز اجرا کرد، همچنین حریم و بستر رودخانه‌ها و تصرفاتی که در رودخانه‌ها بوده باعث شده است که مسیر رودخانه‌ها بسته شود، از این‌رو آب منطقه‌ای استان اصفهان موظف است بازگشایی، ساماندهی و لایروبی مسیر رودخانه‌ها را در دستور کار قرار دهد، همچنین لازم است با شناسایی سازه‌های خطرپذیر در مسیر رودخانه‌ها نسبت به رفع تصرفات در مسیر رودخانه‌ها اقدام کند و مسیر رودخانه باز شود.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان گفت: یکی از مواردی که باعث سیلاب می‌شود، احداث پل‌های بدون توان عبور آب است، بنابراین تاکید می‌شود، وزارت راه و شهرسازی و اداره راهداری حمل‌ونقل جاده‌ای نسبت به احداث پل‌هایی که در مسیر جاده‌ها است و توان گذر آب را ندارد، اقدام کند تا سیلاب‌هایی که جاری می‌شود از دهانه پل‌ها سرازیر نشود و خسارت به بار نیاورد.
وی ادامه داد: لازم است سازمان برنامه و بودجه به صورت ویژه اعتباراتی برای طرح‌های پیشگیری از سیل از جمله طرح‌های آبخیزداری، اصلاح پل‌ها، ساماندهی مسیل‌ها به استان اصفهان اختصاص دهد.
شیشه‌فروش با بیان اینکه تالاب گاوخونی ثبت جهانی شده است و یکی از تالاب‌های بسیار مهم و دارای ارزش‌های زیست‌محیطی، شن‌زار، نیزار، گونه‌هایی نادر از گیاهان و جانوران و جاذبه‌های طبیعی است، اظهار کرد: با توجه به خشکی زاینده‌رود و به علت نبود جریان آب طی سال‌های مختلف، تابستان سال جاری این تالاب تبدیل به کانون گرد و غبار شد.
۵ استان تحت تأثیر تالاب گاوخونی است
وی با اشاره به اینکه این تالاب وسعت ۴۷ هزار هکتاری دارد، ادامه داد: طی سال‌های اخیر ۹۹ درصد تالاب گاوخونی بدون آب بود و تنها یک درصد آن در تابستان امسال رطوبت داشت، به طوری‌که بخشی از وضعیت شاخص‌های آلودگی به ثبت رسیده، مربوط به کانون‌های گرد و غبار تالاب گاوخونی در مناطق اردستان، شمال استان مرز سمنان بوده است.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به ثبت ۵۳ روز با هوای ناسالم برای اصفهان در طول تابستان سال جاری گفت: بر اساس مطالعات انجام شده، در صورت تبدیل شدن تالاب گاوخونی به کانون گرد و غبار واقعی، پنج استان تحت تأثیر قرار خواهند گرفت و از همین‌رو لزوم و اهمیت وجود رطوبت در این تالاب بیش از پیش احساس می‌شود.
وی اظهار کرد: به‌منظور نجات این تالاب، وزارت نیرو باید حقابه‌های قانونی و زیست‌محیطی را در برنامه و جدول منابع مصارف آب لحاظ کند، زیرا تنها ورودی آب به این تالاب از رودخانه است، تبدیل نشدن این تالاب به کانون فعال گرد و غبار از مهم‌ترین موضوعاتی است که مدیریت بحران استان اصفهان بر آن تاکید دارد.
لزوم فعال شدن ستاد احیای تالاب گاوخونی
شیشه‌فروش با تاکید بر اینکه نگاه به تالاب باید نگاهی ملی باشد، تصریح کرد: مسئولان کشوری، وزارت نیرو، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان منابع طبیعی کشور، به‌منظور نجات این تالاب، اجرای طرح‌های کنترل کانون‌های گرد و غبار، تأمین حقابه‌ها و اجرای طرح‌های زیست‌محیطی، باید همراهی و همکاری داشته باشند.
وی با تاکید بر لزوم فعال شدن ستاد احیای تالاب گاوخونی در وزارت نیرو ادامه داد: در صورت احیا شدن تالاب، سفره‌های زیرزمینی مناطقِ تحت تأثیر، تغذیه می‌شود و از شوری آب، فعال شدن کانون‌های گرد و غبار، بیماری سالک و تغییرات آب و هوایی جلوگیری خواهد شد.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان با بیان اینکه رونق گردشگری، کشاورزی و اقتصاد و احیای گونه‌های منحصربه‌فرد از دیگر نتایج احیای این تالاب خواهد بود، خاطر نشان کرد: این مقدار آب اندک وارد شده به تالاب پاسخگو نیست. احیای زاینده‌رود و تالاب گاوخونی انتظار تمام مردم بوده و لازم است به صورت خاص در این خصوص گام برداشته شود.
سخن آخر…
تالاب گاوخونی به عنوان پیکره بزرگ منحصربه‌فرد در ۱۱۰ کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد که از شمال استان به واحد هیدرولوژیکی کوهپایه و سجزی، از سمت شرق به حوزه کوه سیاه و کویر سیاه، از طرف جنوب به هیدرولوژیک روستای اسفنداران و دستگرد و غرب به واحد هیدرولوژیک جرقویه متصل است که در سال‌های اخیر به دلیل کم‌بارشی و نبود مدیریت مؤثر با ۴۷ هزار هکتار وسعت، یکی از کانون‌های جدی تولید ریزگرد با اثرات زیست‌محیطی است و تشدید ریزگردهای آن می‌تواند تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری استان‌های دیگر را هم در بر گیرد، لذا حفاظت از تالاب با اهداف اولیه تأمین حقابه قانونی آن مطرح است، زیرا خشک شدن تالاب تبعات زیستی بسیاری همچون خیزش گردوغبار و کاهش حجم سفره‌های آب زیرزمینی در منطقه را به همراه خواهد داشت.
لازم به یادآوری است که درصد مساحت استان اصفهان به علت اقلیم خشک و نیمه‌خشک و شرایط کم‌بارش جزو مناطق کویری و بیابانی است، لذا اجرای قانون حفاظت از تالاب‌ها و رودخانه‌های در معرض خطر و طرح حفاظت از اکوسیستم‌های تالابی توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست با تعیین اعتبارات واضح و تخصیص آن‌ها و نیز همکاری وزارت نیرو برای احیای تالاب بین‌المللی گاوخونی در شرق اصفهان ضروری است.
نظر شما