به گزارش خبرگزاری ایمنا، علی شجاعی‌اصفهانی در سی‌وسومین نشست از سلسله نشست‌های بازآفرینی شهری با موضوع «باستان‌شناسی شهری و باستان‌شناسی شهرداری» که به همت محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، به‌عنوان رئیس دبیرخانه انتقال تجربیات بازآفرینی منطقه دو کشور برگزار شد، اظهار کرد: این نشست نشان از تغییر رویکردی است که به طور خاص سازمان نوسازی بهسازی شهرداری اصفهان در پیش گرفته است که قطعاً مسیر سخت و پردردسری است و تا رسیدن به نتیجه مطلوب راه طولانی در پیش است و من امیدوارم با قدرت ادامه پیدا کند و از نتایج آن همه بهره‌مند شویم.
وی افزود: عنوان نشست‌ها، مجموعه نشست‌های بازآفرینی شهری پایدار است و برای رسیدن به این هدف و مسئله شهر پایدار ما نمی‌توانیم از انجام مطالعات باستان‌شناسی در شهری چشم پوشی کنیم که در این زمینه کاری زیادی انجام نداده‌ایم و از کشورهای پیشرو بسیار عقب هستیم.
باستان‌شناسی، بازشناسی رفتار فرهنگی است
عضو هیئت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اصفهان بیان کرد: مطالعات باستان‌شناسی به صورت بالقوه این امکان را دارند که در پیشبرد اهداف آبادانی و پایداری سرزمین نقش داشته باشند. یعنی همان اهدافی که شهرداری‌ها به دنبال آن هستند و این موضوع نشان دهنده یکی از اشتراکاتی است که بین دانش باستان‌شناسی و فعالیت‌های اجرایی که در شهرداری‌ها انجام می‌شود؛ وجود دارد.
وی افزود: در یک تعریف ساده باستان‌شناسی را بازشناسی رفتار فرهنگی از آغاز زندگی بشر تا به امروز می‌دانیم و روی این واژه تاکید می‌کنیم؛ چراکه عنوان باستان‌شناسی و واژه باستان در عبارت باستان‌شناسی معمولاً افرادی را که در این حوزه‌ها وارد نشدند و اطلاعاتی در این رابطه ندارند؛ گمراه می‌کند. مطالعاتی که از بدو حضور انسان انجام می‌شود دو زیر شاخه اصلی دارد یا مرتبط است با محیط زیست انسان و یا مرتبط است با همنوعان و به این ترتیب می‌بینیم که باستان‌شناسی تمامی جنبه‌های زندگی انسان را در یک بازده طولانی در بر می‌گیرد.
شجاعی اصفهانی ادامه داد: موضوعاتی که در باستان‌شناسی مطرح می‌شود عبارتند از استقرا، معیشت، دامپروری، کشاورزی، صنعت، ارتباطات و حمل و نقل، کوچ و مهاجرت، تولید و تجارت، آبیاری و آبرسانی، معماری و شهرسازی و همه اینها جزو مسائلی هستند که انسان از بدو حضورش تا به امروز با آنها مواجه است.
شهر، یکی از مهمترین مؤلفه‌های فهم گذشته است
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان تصریح کرد: باستان‌شناسان در بخش‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و سیاسی برحسب علاقه‌ای که دارند وارد می‌شوند و تلاش می‌کنند تا پاسخ‌هایی برای سوالات خود بیابند؛ در این میان شهر یکی از مهمترین مؤلفه‌های فهم گذشته از نظر باستان‌شناسان است و شاید موضوعاتی مانند کشاورزی، دامپروری و کوچ در نگاه اول ارتباطی با مسئله شهر نداشته باشد؛ اما همه اینها در خدمت شکل گیری ایجاد شهرهایی پایدار هستند. همانطور که در شهرهای ایران به خوبی این موضوع قابل بررسی است.
شجاعی‌اصفهانی افزود: ایران نزدیک به ۶ هزار سال سابقه شهرنشینی دارد یعنی از چند هزار سال پیش تاکنون پهنه‌ها و مناطق شهری ایران با مسائلی مواجه بودند و دغدغه‌هایی وجود داشته که امروزه نیز شهرهای ما با آنها مواجه هستند. اگر بخواهیم به سمت حیات پایدار پیش برویم چاره‌ای جز این نداریم که از تجربیات چندین هزار ساله و بسیار درخشان گذشتگانمان استفاده کنیم.
وی تصریح کرد: نقش مطالعات باستان‌شناسی در ایران برای ما بسیار پررنگ است البته وقتی از ایران صحبت می‌کنیم منظور ما ایران سیاسی امروز نیست؛ بلکه محدوده بسیار وسیع‌تری را در برمی گیرد که با اصلاح امروزی اروپاییان یعنی خاورمیانه و یا اصطلاحی که توسط شوروی به نام آسیای مرکزی به کار برده شد؛ تقریباً می‌تواند همپوشانی پیدا کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان اضافه کرد: محدوده جغرافیایی و تاریخی که در مطالعات تخصصی به نام فلات ایران می‌شناسیم که با محدوده امپراطور ساسانی برابری می‌کند و ما می‌دانیم که بسیاری از اولین‌ها مانند فرایندهای مربوط به شناسایی و ذوب فلزات، اهلی کردن حیوانات و گیاهان، ساخت شهرها و روستاها و نخستین ادیان جهانی در این محدوده شکل گرفته است؛ مواردی که نقش بسیار پررنگی برای بهبود شرایط زیست انسان ایفا کرده است و نشان از اهمیت بالای مطالعات باستان‌شناسی دارد.
وی با بیان اینکه شهرهای ایران از ویژگی‌های متنوع و متعدد طبیعی، اقلیمی و فرهنگی برخوردار و دارای سابقه زیست بسیار کهن و مستمر هستند، گفت: شهرهایی با حیاتی پایدار که سابقه زیست چند هزار ساله دارند و توانسته‌اند نقش تأثیرگذاری را در عرصه‌های منطقه‌ای و فرامنطقه ای ایفا کنند. به این ترتیب شناخت و مطالعه این شهرها می‌تواند در چشم انداز تحولات ملی و منطقه‌ای بسیار راهگشا باشد و به صورت بالقوه برای شرایط امروز ما نسخه‌های قابل درمانی بپیچد، اما این موضوع تا بالفعل شدن راه طولانی در پیش دارد.
ایجاد ساختارهای پایداری برای حفظ آبادانی و شادابی در شهرها
شجاعی ادامه داد: شواهد باستان‌شناسی که در طول این چند سده اخیر عمدتاً توسط محققان غربی به دست آمده نشان از تعادل انسان با اقلیم در ایران دارد و بیان کنند این موضوع است که پیشینیان ما جهت ساختارهای پایدار در شهر و حفظ آبادانی و شادابی در شهر تلاش می‌کردند و میراث فرهنگی بازمانده به درستی موید این مسائل است.
وی گفت: ایران چه در دوره‌های پیش از اسلام و چه در دوران اسلامی که به عنوان مرکز ثقل و قلب تپنده جهان اسلام عمل می‌کرد، همواره مسئله تعامل با سرزمین، اقلیم و محیط زیست متنوع مد نظر بوده است و به واسطه تجربه زیادی که پیشینیان در این زمینه به دست آورده بودند توانستند بهترین انتخاب‌های تأثیرگذار را داشته باشند.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان تصریح کرد: انتخاب‌هایی که نه تنها در حوزه فرهنگی ایرانی کارساز بود که به کشورها و مناطق دیگر نیز صادر شده است و از این ایده‌ها برای ساخت و ساز و توسعه الگو گرفتند. بنابراین ثروتی که امروزه به نام میراث و هویت فرهنگی در طول چند هزار سال می‌شناسیم از این بابت بسیار حائز اهمیت است و این از دلیلی است که غربی‌ها صدها سال است که آنها را بررسی و مطالعه می‌کنند و هزاران هزار دلار پول هزینه می‌کنند تا شناخت بیشتری از این میراث به دست آورند.
حوزه فرهنگی ایران از لحاظ باستان‌شناسی حرف برای گفتن دارد
این استاد دانشگاه بیان کرد: برای مثال ایران در حوزه معماری، موفق به خلق ساختارهایی شد که نه تنها در نوع خودش منحصر به فرد بوده بلکه امروزه هم پس از گذشت صدها سال همچنان بدون رقیب است. الگوهایی که مرزها را درنوردیدند و در خارج از مرزهای ایران نیز جایگاه خود را پیدا کردند. این موضوع بسیار مهم است که چالش‌هایی که شهرهای امروز ما با آن دست به گریبان هستند در گذشته هم به شکل دیگری وجود داشته است؛ اما نیاکان ما به واسطه تجربه زیستی طولانی و شناخت درست سرزمین توانسته بودند این مشکلات را به نحو احسن حل کنند؛ ما امروز این تجربه‌ها را فراموش کرده‌ایم و به همین خاطر درگیر مشکلات متعددی در حوزه شهرها شده‌ایم که برای حل آن چاره‌ای جز این نداریم که ببینیم پیشینیان ما چگونه در برابر این مسائل عمل می‌کردند.
باستان‌شناسی یک دانش فانتزی نیست
شجاعی گفت: «باستان‌شناسی یک دانش فانتزی نیست» و صرفاً این نیست که کاوشگران در دل کوه و تپه‌ها آثاری پیدا کنند و به موزه‌ها ببرند و افرادی برای تفریح از این آثار دیدن کنند؛ بلکه باستان‌شناسی به صورت بالقوه می‌تواند طرح درستی از آینده در اختیار ما قرار دهد. طرحی مبتنی بر دانش چند هزارساله که به خصوص برای حوزه فرهنگ ایران به واسطه غنای دانشی که درباره آن صحبت کردیم حائز اهمیت است. نسخه‌ای کارآمد که نشان از اهمیت بالای دانش باستان‌شناسی دارد.
استاد دانشگاه هنر اصفهان همچنین بیان کرد: از زمان شکل گیری دانش باستان‌شناسی در غرب زیرشاخه‌ها و تخصص‌های زیادی از آن شکل گرفته است که یکی از آنها با نام باستان‌شناسی شهری فعالیت‌های گسترده‌ای را در شهرهای اروپایی انجام می‌دهد.
پررنگ شدن مسئله باستان‌شناسی شهری در نیمه دوم قرن ۱۹
وی ادامه داد: پس از وقایعی که منجر به توجه به پیشینه شهرهای فرانسه شد در کشور انگلستان می‌توان به طور خاص از افرادی چون چارلز روچ اسمیت و یا جان کمپ نام برد که از تخریب لایه‌های باستان‌شناسی در شهرهای اروپا ابراز نگرانی می‌کنند. عدم امکان فعالیت باستان‌شناسی، افزایش جمعیت شهرهای اروپا و صنعتی شدن آنها، بی توجهی مردم شهرها برای شناخت گذشته، محو اندک شواهد باستان‌شناسی شهر توسط پیمانکاران و متولیان اقدامات عمرانی و با مجوزهای دولتی از مواردی است که این افراد را به تلاش برای شناخته لایه‌های پنهان شهرها در زیر لایه‌های کنونی واداشت؛ این مسائل در غرب به نیمه قرن ۱۹ میلادی یعنی در حدود ۲۰۰ سال پیش برمی گردد و چنین فعالیت‌هایی منجر به توجه به لایه‌های کهن شهرها شد. اما متأسفانه در شهرهای ایران این موضوع دنبال نشده است و از این بابت بسیار عقب هستیم.
شجاعی بیان کرد: در غرب کم کم مطالعات باستان‌شناسی شهری جایگاه و نقش خودش را پیدا کرد و پررنگ شد. جالب است بدانید که اولین ثبت و ضبط‌های لایه‌های زیرین شهری نه توسط باستان‌شناسانبلکه توسط پیمانکاران شهری و افرادی که مشغول توسعه و ساخت و ساز در شهر بودند ثبت و ضبط شده است.
وی اظهار کرد: به طور مثال در کشور انگلستان و شهر لندن ایجاد شبکه فاضلاب باعث شده است بسیاری از این آثار آشکار شوند و نگرانی‌ها از همان موقع شکل گرفته که این آثار باید شناسایی و به درستی مطالعه شود. در شهر اسلو پیرو مطالعات صورت گرفته در این دو سده اخیر بخشی از شهر در از دوران قرون میانه با حمایت شهرداری مورد شناسایی و باز نمایی قرار گرفته است؛ در نهایت باران بمب‌هایی که آلمان‌ها بر سر شهرهای اروپایی ریختند و تخریب‌هایی آن، توجه به لایه‌های تاریخی شهرها که شواهد آن آشکار شده بود را به یک ضرورت تبدیل کرد و مشخص شد تمام شهرها به ویژه شهرهای شاخص علاوه بر پوسته ظاهری، در زیر آن شواهدی با اهمیتی از دنیای قدیم، موجود است.
چقدر از تجارب جهانی برای توسعه و رشد شهرها استفاده می‌کنیم؟
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان افزود: در دهه ۶۰ میلادی ضرورت حضور باستان‌شناسان هنگام بازسازی شهرها پررنگ شد. از این دوره تا به امروز این جنبه از باستان‌شناسی با قدرت و دانش روز پیش می‌رود و از ثمرات آن تمام شهرهای اروپا و ساکنان آنها بهره مند می‌شوند.
وی ادامه داد: اهمیت گذشته شهرها و لایه‌های باستانی و انجام مطالعات باستان‌شناسی در شهرها تا حدی است که در بسیاری از جوامع جهانی به آن تاکید شده و می‌توان این موضوع را دنبال کرد. یعنی اسناد بین المللی کشورها را ملزم به انجام مطالعات باستان‌شناسی کرده‌اند و مسائلی مانند بافت‌های شهری، شهرهای تاریخی و منظر تاریخی شهرها، فراتر از عباراتی چون مراکز تاریخی و بافت تاریخی، به همراه توجه به اقلیم شکل دهنده آن همواره مد نظر آنها بوده است.
شجاعی ادامه داد: به این ترتیب در غرب مشخص شد نه تنها بافت یا مجموعه تاریخی مهم است، بلکه کل شهر به مثابه یک اثر تاریخی باید مطالعه، بررسی و حفاظت شود و در کنار آن عوامل تاریخی و محیطی مهمی که در مکان یابی آن شهر نقش داشتند باید مد نظر قرار گیرند و جایگاه خودشان را در توسعه‌های ناگزیر پیدا کنند. متأسفانه عبارت بافت تاریخی که در مدیریت شهرهای ما استفاده می‌شود، صدمات بسیاری زیادی به آنها وارد کرده است. اینکه در حال حاضر چقدر از این تجارب جهانی برای توسعه و رشد شهرها استفاده می‌کنیم؟! موضوعی است که مدیران شهری باید به آن فکر کنند!
وی تصریح کرد: ما با شهرهای کهنی روبه‌رو هستیم که همچنان حیات در آنها استمرار دارد. اما امروز با تخریب‌ها و اقداماتی که بدون توجه به مسائل میراث فرهنگی، چه در شکل آثار پابرجا و چه در شکل آثار مدفون در زیر زمین، در آنها انجام می‌شود.
باستان‌شناسی شهرداری، زمینه را برای انجام مطالعات شهری فراهم می‌کند
شجاعی تصریح کرد: در غرب باستان‌شناسی شهرداری در کنار ضرورت اجتناب ناپذیر توسعه و عمران شهری، راهکارهای عملی برای شناخت و حفاظت از لایه‌های باستانی را بر عهده دارد. باستان‌شناسی شهرداری به واسطه قوانین و آئین نامه‌ها زمینه را برای انجام باستان‌شناسی شهری فراهم می‌کند. باستان‌شناسی شهرداری به درک وقایع و فعالیت‌های انسانی که در محدوده‌های سیاسی امروزی شهرها رخ داده است؛ توجه می‌کنند یعنی تمام پهنه شهر را برای شناخت تاریخ آن شهر در نظر می‌گیرند و نه فقط صرفاً محدوده‌ای از شهر که عنوان بافت تاریخی برای آن مطرح شده است.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان گفت: در این حوزه شهرها از دوران ماقبل تاریخ تاکنون با روش‌های باستان‌شناسی شهری بررسی می‌شوند و با ایجاد یک فضای تعاملی بین شهر و مردم، آنها را به مسائل باستان‌شناسی علاقه مند می‌کنند و از نیروی مردم برای انجام هر چه بهتر این مطالعات کمک می‌گیرند.
وی ادامه داد: این موارد نشان می‌دهد که تا چه حد شهرداری‌ها خودشان را موظف می‌دانند که اطلاعات مربوط به گذشته شهرها را ثبت و ضبط کنند و مردم محلی را با مسئله باستان‌شناسی شهری درگیر کنند. با این اقدامات انجام مطالعات باستان‌شناسی شهری منسجم و نهادینه شده است. ما نیز اگر بخواهیم مسیر درستی را پیش برویم چاره‌ای جز توجه به این مسائل در مدیریت شهرهای خود نداریم.
شجاعی تصریح کرد: عبارت باستان‌شناسی شهرداری معادل واژه به واژه Municipal Archaeology است که ترجمه خوبی نیست و می‌تواند موجب بدفهمی شود که لازم است معادلی مناسب برای آن انتخاب شود تا حق مطلب ادا شود.
جای خالی موزه‌های تخصصی شهر و سایت موزه در شهرهای ایران
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان بیان کرد: آثاری که طی صدها سال در اروپا جمع آوری شده‌اند نیاز به مکان‌هایی برای نمایش دارند و پیرو آن موزه‌های تخصصی شهر در این شهرها شکل گرفته است. اما ما در شهرهای خود از داشتن چنین موزه‌هایی محروم هستیم. با انجام کاوش‌های باستان‌شناسی فضاهای کاوش شده در بسیاری از موارد به فضاهای باز سایت موزه تبدیل می‌شوند که همانند موزه‌های شهر با شرایط پویا، امکان بازدید مردم و مطالعات تخصصی علاقمندان را فراهم می‌کنند و اینگونه جاذبه‌های دیدنی شهرها افزایش پیدا می‌کند و توجه همگانی به این مسئله آشکار می‌شود.
وی افزود: این موضوع نیز از دیگر مواردی است که جای خالی آن در شهرهای ایران بسیار دیده می‌شود. مطالعات باستان‌شناسی در شهر وین تاریخ شهر را به ۸ هزار سال قبل رسانیده است. این شهر یک موزه تخصصی با ۱۶۵ هزار داده باستان‌شناسی از شهر وین دارد که با جمایت شهرداری ساخته شده است.
شجاعی گفت: مطالعات باستان‌شناسی شهرداری با ایجاد حس مالکیت در مردم باعث افزایش تقاضا در عموم مردم برای انجام مطالعات باستان‌شناسی می‌شود. این پروژه‌ها امکانی را فراهم می‌کند که مردم در روند تولید اطلاعات سهیم باشند و آگاهی آنها افزایش پیدا کند که نتیجه آن حس تملک و تعلق به شهر است. این موضوع که ما چه مقدار توانسته‌ایم مردم را به شهر و گذشته آن علاقه مند کنیم و به طور خاص فضایی را به وجود آوریم که مطالعات باستان‌شناسی رشد کند نیاز به یک آسیب شناسی دارد.
وی خاطرنشان کرد: باستان‌شناسی شهرداری شرایطی را با رویکرد پیشگیرانه فراهم می‌آورد که قبل از انجام فعالیت‌های عمرانی چه توسط بخش دولتی و یا توسط بخش خصوصی مطالعات باستان‌شناسی شهری انجام و در نهایت بهترین پیشنهاد برای آن محدوده ارائه شود.
شجاعی گفت: در موزه شهر نیویورک ۷۵۰ هزار شیء مرتبط با شهر نگهداری می‌شود و ۲۰۰ هزار شیء به صورت آنلاین قابل جست‌وجو است و امروزه جای چنین موزه‌هایی در شهرهای ایران خالی است.
این دانش‌آموخته دکتری تخصصی باستان‌شناسی گرایش دوران اسلامی بیان کرد: استمرار در انجام مطالعات موضوع مهمی است تا ما را به نتایج قابل قبول برساند. مدیران شهری به واسطه ابزارهای قانونی خاصی که دارند می‌توانند شرایط را برای انجام مستمر این مطالعات فراهم کنند. تجربه‌ای که شهرهای اروپایی پشت سر گذاشتند و می‌بینیم که چقدر توانسته‌اند برای شهرهایشان مفید باشد و این تجارب می‌تواند بومی سازی شده و الگویی برای شهرهای ما باشد.
وی افزود: به عنوان مثال شهر اصفهان به عنوان یکی از شهرهای مهم در فلات ایران و در جهان اسلام مطرح است اما هیچ برنامه مشخصی در رابطه با باستان‌شناسی شهری و باستان‌شناسی شهرداری دیده نمی‌شود. متأسفانه محدوده‌ای که به عنوان بافت تاریخی برای آن مصوب شده است محدوده کوچکی است که مسجد جامع تا میدان نقش جهان و خیابان چهارباغ را در برمی گیرد؛ یعنی از تمام این شهر که حدود آن از زمان پیدایشش مشخص است فقط چند درصد آن را به عنوان محدوده بافت تاریخی در نظر گرفته‌ایم. محدوده‌ای که صرفاً آثار اندکی از دوره قاجار، صفویه و دوره‌های قبل تر دارد و صرفاً بر اساس شواهد موجود این محدوده را مشخص کردیم و در تلاش هستیم همین محدوده را هم محدودتر کنیم.
استاد دانشگاه هنر اصفهان تصریح کرد: هیچ دغدغه‌ای برای کاوش لایه‌های زیرین این شهر وجود ندارد و شناخت زیادی از لایه‌های باستانی آن نداریم؛ آثار موجود در دوره سلجوقی اصفهان به عنوان یکی از شهرهای مطرح جهان آن روزگار به ۱۰ عدد نمی‌رسد. اگر دوره‌های قبل تر را بررسی کنیم این موضوع پررنگ‌تر است و ما شاهد پابرجایی پیدا نمی‌کنیم.
او با مثال از محدوده شهر اصفهان در قبل از سلام اعلام کرد: هیچ بخشی از آن مطالعه نشده و سازمان‌های شهری و مالکان با توسعه محل منجر به محو لایه‌های زیرین شهر شده‌اند.
عضو هیأت علمی دانشگاه هنر اصفهان ادامه داد: انجام مطالعات باستان‌شناسی یک اولویت مهم و ضروری در شهرهاست که پیش از انجام هر پروژه‌ای باید اجرا شود و مدیران شهری در صورتی که به دنبال شهرهای پایدار و نفع همگانی هستند باید به این مسئله به طور جدی توجه کنند. متأسفانه ما پرونده خوبی در این زمینه نداریم و شواهد فرهنگی زیادی را از دست داده‌ایم و از کشورهای پیشرو بسیار عقب مانده‌ایم و با سرعت تغییرات شهرها، فرصت زیادی نیز برای اصلاح روند موجود نداریم.
امیدوارم آنچه در رابطه با ضرورت مطالعات باستان‌شناسی در پهنه شهرگفته شد به این سخنرانی محدود نشود و شاهد اقدامات عملی در این رابطه باشیم.
نظر شما