به گزارش خبرنگار ایمنا، معنی کلمه فرسایش سائیده شدن سطح زمین است، در این فرآیند سطح خاک دچار فرسودگی و نابودی شده و سپس توسط عوامل طبیعی چون باد یا آب جابه‌جا می‌شود و از یک منطقه به منطقه‌ای دیگر انتقال می‌یابد، به عبارتی دیگر در نتیجه هوازدگی سنگ‌ها و تجزیه آن، خاک دچار فرسایش شده و سپس با تغییرات آب و هوایی منتقل می‌شود، این فرآیند بیشتر در مناطق سیل زده یا خشک و نیمه خشک اتفاق می‌افتد، در نتیجه این فرآیند که نقطه مقابل رسوب است، لذا خاک زمین حاصلخیز بودن خود را از دست داده و به زمین خشک و بایر تبدیل خواهد شد که نمی‌تواند محل مناسبی برای کشاورزی باشد.
خاک در کشور ما در مقایسه با سایر کشورها بسیار سخت ساخته می‌شود و اولین تهدید آن، فرسایش است، فرسایش خاک حاصل مدیریت نامناسب منابع آب، بهره‌وری خاک، تغییرات اقلیم و خشکسالی است که به علت اثرات درازمدت روی حاصلخیزی خاک و کشاورزی پایدار تأثیرات نامتناسبی گذاشته و می‌گذارد، چراکه عواملی همچون رشد شهرنشینی، ساخت و سازها و تغییرکاربری‌های بی‌رویه، افزایش زباله‌های شهری و صنعتی، جذب شدن بعضی مواد شیمیایی در خاک، حفاری‌های معادن، چرای بی‌رویه دام‌ها، استفاده از سموم و آفت‌کش‌ها و مصرف بیش از حد کودهای شیمیایی منجر به فرسایش و آلودگی و تخریب خاک و زمین‌های حاصلخیز می‌شود.
اگر پوشش گیاهی سطح زمین حذف شود اول از همه سطح خاک توسط بارش نابود خواهد شد، اگر باران به سطح خاک برخورد کند خاک‌دانه‌ها جابه‌جا می‌شود و فرسایش خاک اتفاق می‌افتد و از آنجایی که فرسوده شدن خاک باعث از بین رفتن حیات بشری می‌شود، بنابراین چنانچه حیات گیاهی به درستی مدیریت نشود؛ سیلاب، خشکسالی، فرسایش آبی و بادی خاک، کاهش تولید محصولات کشاورزی، کم شدن ذخایر سدها، طوفان‌های شن اتفاق خواهد افتاد، در نهایت نبود پوشش گیاهی فشارهای شدید و بدی را به جامعه وارد می‌کند و حتی بر درآمد، اشتغال و سبک زندگی نیز تأثیرگذار است.
فعالان محیط زیست معتقدند؛ عنصر خاک یا تجدیدپذیر نیست یا اینکه روندی چند هزار ساله دارد، چرا که برای تولید یک سانتی‌متر خاک در زمین، حدود ۵۰۰ سال زمان لازم است، اما برای تخریب دو میلیارد تن خاک حاصلخیز در کشور فقط یک‌سال وقت لازم است، آنچه تخریب خاک را هولناک می‌کند، رابطه آن با امنیت غذایی است.
طبق تحقیقات علمی گزارش شده در سطح جهانی خسارت مستقیم و غیرمستقیم فرسایش خاک ۲۸ دلار به ازای هر تن خاک تخمین زده شده است، آمار منتشر شده توسط محققان داخلی نشان می‌دهد که میزان فرسایش بین دو تا چهار میلیارد تن در سال است، با فرض حداقلی یک میلیارد تن فرسایش در سال میزان خسارت سالانه فرسایش خاک، عددی حدود ۲۸ میلیارد دلار تخمین زده می‌شود.
آن‌گونه که وحید جعفریان مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اعلام کرده است؛ در حال حاضر ۳۰ میلیون هکتار از عرصه‌های بیابانی کشور تحت تأثیر فرسایش خاک است، از این میزان ۱۴ میلیون هکتار به عنوان مناطق بحرانی خسارت‌زا به منابع زیست انسانی کشور خسارت وارد می‌کند، عرصه‌های بیابانی در سال حدود ۶۰۰ میلیون دلار به کشور در بخش‌های مختلف خسارت وارد می‌کند و این میزان خسارت براساس مطالعات سازمان منابع طبیعی و بخش‌های دانشگاهی و تحقیقاتی به دست آمده است.
در همین راستا؛ سیدمجتبی خیام نکویی، رئیس سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی اظهار کرده است که طبق آمارها ایران رتبه اول یا دوم فرسایش خاک در جهان را دارد، لذا برای دستیابی به امنیت غذایی پایدار باید به مفهوم واقعی از منابع طبیعی، جنگل‌ها و مراتع که پشتوانه این مهم است، حفاظت کنیم.
بر این اساس حمید نوری، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی کشور نیز هشتم آبان‌ماه جاری گفته است؛ مطابق آخرین ارزیابی صورت گرفته میزان تبخیر آب در کشور سه برابر و میزان فرسایش پنج برابر میانگین جهانی است، یعنی هر ساله دو میلیارد تن خاک در کشور فرسایش می‌یابد، از این رو در سال‌های اخیر تاکید بر اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری با هدف تأمین امنیت زیستی، غذایی و انرژی کشور بوده است.
تحقق کاهش ۹ تن در هکتار فرسایش خاکی با عملیات آبخیزداری
در چنین شرایطی؛ حسن وحید، معاون آبخیزداری، مراتع و امور بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور معتقد است؛ اقدامات آبخیزداری در کشور موجب افزایش ۱.۵ تا سه برابری دبی قنوات، کاهش فرسایش ۹ تن در هکتار خاک، کنترل رسوب حدود چهار مترمکعب در هکتار و استحصال ۵۳۰ مترمکعبی آب می‌شود، طبق آمارها ۱۲۵ میلیون هکتار از اراضی کشور تحت تأثیر فرسایش آبی و خاکی نیازمند اجرای فعالیت‌های آبخیزداری است که در شش کلان حوزه، ۳۰ حوزه اصلی و یک‌هزار و ۱۲۱ حوزه فرعی است، این عملیات تاکنون در سطح ۳۲ میلیون هکتار انجام شده و بیش از ۹۰ میلیون هکتار باید فعالیت‌های آبخیزداری انجام شود، زیرا حوزه‌های آبخیزداری می‌تواند سکونتگاه‌های ما را تحت تأثیر مثبت قرار دهد، اکنون نزدیک به ۴۰ میلیون هکتار حوزه‌های آبخیز مشرف به شهرها، روستاها و محل‌های سکونتگاهی، ۲۸ میلیون هکتار حوزه آبخیز بحرانی و ۲۵ میلیون هکتار حوزه آبخیز مرزی در کشور وجود دارد.
همچنین مطابق آخرین آمار مرکز پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، متوسط فرسایش خاک کشور ۱۵.۴ تن در هکتار است که در برخی مناطق فرسایش خاک شش تا هشت تن و در برخی مناطق همچون حاشیه خلیج فارس بین ۷۰ تا ۸۰ تن در هکتار گزارش شده است.
بر این اساس کارشناسان حوزه منابع طبیعی و جهاد کشاورزی اذعان دارند؛ اجرای طرح‌های آبخیزداری نقش مهمی در جلوگیری از سیلاب، فرسایش خاک و بروز خسارت در اراضی کشاورزی و محصولات کشاورزی دارد، چرا که آبخیزداری فرایند شناخت، برنامه‌ریزی و تنظیم مجموعه اقدامات در ارتباط با حفظ و احیا منابع پایه و بهره‌برداری معقول از منابع طبیعی در یک حوضه آبخیز، بدون وارد آمدن اثرات زیان بار در محیط طبیعی است که از اثرات جانبی آن حفظ آب و خاک و افزایش رطوبت خاک است که به تقویت پوشش گیاهی طبیعی جنگلی یا کشاورزی و در نتیجه بهبود وضعیت معیشتی مردم محلی و بهبود وضعیت آبخیزداری و آبخوان‌داری کمک می‌کند و بسیار مقرون به صرفه است.
بحران فرسایش خاک با جاده‌سازی در معادن
در همین راستا؛ تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با بیان اینکه خاک یکی از عناصر ارزشمند طبیعت است می‌گوید: با توجه به اقلیم هر منطقه‌ای وقتی خاکی را نابود یا تخریب می‌کنیم، تولید لایه خاک به زمانی در مقیاس زمین‌شناسی نیاز دارد تا آن خاک دوباره احیا شود، در مناطق آب و هوای خشک و کشور ما که در کمربند خشکی قرار گرفته، به چندصد هزار تا چند میلیون سال زمان نیاز است تا یک سانتی‌متر یا چند سانتی‌متر خاک بدون هیچ‌گونه فعالیت انسانی در زمین زایش شود.
وی با اشاره به اینکه در ایران برخلاف مناطقی مانند حاره‌ای استوایی و دیگر مناطق گرمسیری که فعالیت فرآوری خاک به لحاظ طبیعی سرعت بیشتری دارد، می‌افزاید: اگر منابع خاکی را به واسطه استخراج، تولید ماده معدنی و باطله‌برداری فعالیت‌های معدن‌کاری نابود کنیم، زایش خاک با توجه به شرایط سرعت اندک تولید آن در کشور ما غیرقابل بازگشت است، زیرا در اثر معدن‌کاری، پروفیل خاک که لایه زنده‌ای از محیط‌زیست است و در هر سانتی‌متر مکعب آن بسته به نوع آب‌وهوا و اقلیم هر منطقه هزاران تا میلیون‌ها موجود زنده ذره‌بینی دارد، نابود خواهد شد.
معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور اظهار می‌کند: در مباحث محاوره‌ای و عامیانه برای خاک ارزشی قائل نیستیم، در حالی که تمام فعالیت‌های انسانی از تولید محصولات کشاورزی و منابع غذایی از بستر خاک آغاز می‌شود، بنابراین به منظور حیات و زندگی باید در حفاظت از این لایه خاک اقدامات زیست‌محیطی اساسی انجام شود.
وی درباره نقش معادن در فرسایش و تخریب خاک، می‌گوید: هنگامی که بر اثر فعالیت‌های معدن‌کاری یا تأسیسات در محدوده معادن با اقدامات جاده‌سازی و راه‌سازی سبب تخریب و تغییر خاک می‌شویم منابع خاکی در این مناطق به‌طور صددرصد از بین نمی‌رود، بلکه دچار فرسایش شده و تخریب اتفاق می‌افتد.
فتحی با بیان اینکه در فعالیت‌های معدنی بخشی از خاک به طور کامل نابود و بخش دیگر دچار فرسایش خاکی و قسمتی هم گرفتار آلودگی می‌شود، اظهار می‌کند: با نابودی کامل خاک با پدیده غیرقابل برگشت تولید خاک روبه‌رو هستیم، اما در تخریب بخشی از منابع خاک بر اثر فرسایش‌ها که قابل احیا هستند، فرایندها هزینه‌بر و زمان‌بر است، اما تخلیه فاضلاب‌ها و باطله‌کاری یا پساب‌های سمی معادن، بخش تاثیرپذیری از خاک را در معرض آلودگی قرار می‌دهند.
وی پیرامون اینکه معدن‌کاری تا چه میزانی می‌تواند موجب رخ دادن پدیده ریزگرد شود، می‌افزاید: پدیده ریزگردها بر اثر میزان ذخایر مواد معدنی، روش‌های استخراج معدن‌کاری به‌ویژه در مناطق روباز و افزایش بالای مقیاس و عرصه‌های تحت‌تأثیر فعالیت‌های معدنی می‌تواند سبب تشکیل کانون‌های عظیم و نیز تخریب و آلودگی خاک شود.
معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه اجرای طرح‌های آبخیزداری نقش مهمی در جلوگیری از سیلاب، فرسایش خاک دارد، خاطرنشان می‌کند: درمجموع اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری می‌تواند برای توسعه پوشش گیاهی، کنترل فرسایش خاک، ارتقای کیفیت محیط‌زیست منطقه‌ای و طبیعت مثبت و تأثیرگذار است.
تشدید فرسایش خاک با نابودی پوشش گیاهی
داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با بیان اینکه مهمترین چالش‌ها فرسایش خاک و فرونشست زمین است که به هیچ‌وجه برگشت‌پذیر نیستند، می‌گوید: کشور ما به دلیل برداشت بیش از حد آب‌های زیرزمینی با موضوع فرسایش خاک و فرونشست زمین روبه‌رو است، ممکن است که با کنترل منابع انتشار بتوانیم آلودگی هوا را برگردانیم و روند آن را اصلاح کنیم، اما زمانی که فرسایش خاک و فرونشست اتفاق می‌افتد دیگر قابل بازگشت نخواهد بود.
وی با اشاره به فرسایش خاک در بالادست رودخانه‌ها و تالاب‌های کشور اظهار می‌کند: رودخانه‌ها به مثابه خونی که در رگ‌های ما جاری است و از آن آزمایش می‌گیرند تا شرایط بدن را چک کنند، هستند و به عنوان یک شاخص اصلی برای ارزیابی عملکرد در اکوسیستم‌های بالادست به خوبی می‌توانند ایرادات را نشان دهد، زمانی که رودخانه‌های کشور همگی گل‌آلود و خشک شدند و کمتر رودخانه زلالی می‌بینیم، نشان می‌دهد که در بالادست، فرسایش خاک شدیدی اتفاق افتاده، پوشش گیاهی درحال نابودی است و شاهد زوال تنوع زیستی هستیم.
سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، تغییرات توزیع الگوی زمانی و مکانی بارندگی‌ها را یکی از اثرات تغییر اقلیم بر محیط‌زیست می‌داند و می‌افزاید: سیلاب‌های اخیر یکی از نمونه‌های بارز دگرگونی زمان و مکان بارش‌ها است؛ در مناطقی که دچار خشکسالی شده است و پوشش گیاهی مناسب ندارد، به دلیل کاهش قدرت جذب منابع خاکی، سیلاب‌ها خسارت‌های جبران‌ناپذیری در آن مناطق ایجاد کرده است.
وی ادامه می‌دهد: بارش باران در زمان خشکسالی نعمت است که باید با اقدامات لازم، سیلاب‌ها را در مسیرها پخش کنیم تا علاوه بر اینکه مانع بروز خسارت می‌شویم، بتوانیم از این حجم آب بهترین استفاده را ببریم؛ با این کار می‌توانیم اراضی کشاورزی را از آب کافی سیراب کنیم، این در حالی است که این فرصت‌ها به علت بی‌برنامگی به تهدید تبدیل می‌شود.
گل‌علیزاده تصریح می‌کند: با وقوع سیلاب‌ها سطح فوقانی خاک با برخورداری از پوشش مرغوب کشاورزی از بین می‌رود و اراضی کشاورزی و مراتع از نظر ظاهری فقیر می‌شود و در سال‌های آینده با پوشش گیاهی اندک، تنوع زیستی و جانوری در زیستگاه‌های حیات‌وحش از لحاظ جمعیت و گوناگونی تحت تأثیر قرار می‌گیرد که ایران نیز جزو کشورهایی است که بسیار تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار دارد، بروز سیل، خشکسالی، آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع، به نوعی اثرات تغییر اقلیم است.
وی با بیان اینکه بعضی از گردوغبارها ناشی از نبود پوشش گیاهی و رهاسازی اراضی کشاورزی و تخریب سرزمین است، می‌گوید: اگر موقعیت جوی بادها صعودی و خیزش گردوخاک با بادهای افقی همراه باشد، شاهد انتشار و انتقال ذرات گردوغبار با منشأ داخلی و خارجی در بسیاری از نقاط کشور خواهیم بود.
راهکار کاهش تشدید پدیده فرسایش خاک
سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره راهکارهای کاهش تشدید پدیده فرسایش خاک در کشور اظهار می‌کند: منابع آبی را باید به نحوی مدیریت کنیم که شرایط نسبی رعایت شود؛ همچنین تغییر در الگوی کشت و بهره‌مندی از گونه‌های مناسب برای کشاورزی و در اراضی با ظرفیت مقاومت استفاده از گونه‌های گیاهی با آب کمتر مورد استفاده قرار گیرد.
وی اضافه می‌کند: با صادرات محصولات آب‌بر، آب پنهان را صادر می‌کنیم، برای توسعه و دستیابی به امنیت و خودکفایی غذایی نیاز به افزایش و تخریب سطح اراضی نداریم که به کانون جدید گردوغبار تبدیل شوند، بلکه می‌توانیم به منظور کاهش اثرات تغییرات اقلیم بر جنگل‌ها، مراتع و محیط‌زیست، بهره‌وری را در پهنه وسیعی گسترده کنیم.
گل‌علیزاده با بیان اینکه بارش باران در زمان خشکسالی نعمت است که باید با اقدامات لازم، سیلاب‌ها را در مسیرها پخش کنیم تا علاوه بر جلوگیری از بروز خسارت بتوانیم از این حجم آب بهترین استفاده را در جلوگیری از فرسایش خاک داشته باشیم، می‌افزاید: با این کار می‌توانیم اراضی کشاورزی را از آب کافی سیراب کنیم، اما این فرصت‌ها به علت بی‌برنامگی به تهدید تبدیل می‌شود.
وی خاطر نشان می‌کند: بر این اساس سازمان حفاظت محیط‌زیست تهیه و تصویب طرح سازگاری با تغییر اقلیم را در برنامه خود دارد تا مطابق آن، هر سازمانی منطبق با این طرح برنامه‌های خود را پیش ببرد، با توجه به اهمیت موضوع باید سند بالادستی داشته باشیم؛ این مسئله باید در بخش‌های مختلف از جمله قانون‌گذاری، طراحی شهری و انتخاب پروژه‌ها به گونه‌ای باشد که تأثیرات تغییر اقلیم دیده شود تا در زمان وقوع آسیب به حداقل برسد.
بی‌گمان به گفته محققان عرصه خاک و زیست محیطی، پدیده فرسایش بادی و آبی، معضلی است که به طور همزمان در تخریب حیات زمین و معضل تشدید فرسایش خاک درگیر آن هستیم، بنابراین برنامه‌ریزی‌های کلان باید به گونه‌ای باشد که با هر دو پدیده مبارزه شود، چرا که بهمن اکبری، رئیس گروه تثبیت فرسایش توده‌ای و زمین لغزش دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری معتقد است؛ در زمان حاضر پنج استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان، گلستان، کردستان و چهار محال و بختیاری درگیر فرسایش خندقی یا آبکَندی خاک هستند، زیرا فرسایش خندقی از شکل‌های بسیار خطرناک فرسایش آبی است که در بعضی موارد باعث ایجاد کانال‌های با طول، عرض و عمق زیاد می‌شود در این رخداد فرسایش با ابعادی وسیع زمین‌های زراعی و مراتع را تخریب می‌کند و به زیرساخت‌ها، مناطق مسکونی، کشاورزی و خیلی مواردی که با بشر در ارتباط هستند، آسیب می‌رساند، لذا وظیفه سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در برابر ایجاد فرسایش خندقی کاهش فرسایش و رسوب با انجام اقدامات اجرایی آبخیزداری شامل اقدامات مدیریتی، مکانیکی بیولوژیک و بیومکانیک در محل آبراه‌ها و دامنه‌های تحت تأثیر فرسایش است.
در این میان؛ نتایج یک پژوهش درباره بررسی کاربری اراضی و خصوصیات شیمیایی-فیزیکی خاک بر سرعت آستانه فرسایش بادی نشان می‌دهد که بیشترین تأثیر بر سرعت آستانه مربوط به مادە آلی و کربن آلی است که این دو عامل در اثر وجود درختان و بوته‌ها به وجود می‌آید و می‌تواند تأثیر بسزایی در مقدار فرسایش خاک داشته باشد، به طوری که محققان و کارشناسان مهندسی خاک معتقدند؛ فرسایش بادی در سال‌های گذشته، ۵۰ درصد و در شرایط فعلی نزدیک به ۷۰ درصد از مناطق کشور را به طورمستقیم و غیرمستقیم درگیر کرده است و یزد، کرمان، سمنان، خراسان‌جنوبی، تهران، قم، اصفهان، خوزستان و سیستان‌و بلوچستان از استان‌هایی هستند که درگیر فرسایش بادی شده‌اند، زیرا باد به عنوان یک نیروی بزرگ زمین شناسی موجب فرسایش خاک نه از طریق حرکت دادن صخره‌ها، بلکه از راه جابه‌جایی ذرات شن و ماسه در مناطق خشک و نیمه خشک باعث فرسایش زمین و خاک می‌شود، در این مناطق که عاری از پوشش گیاهی هستند، جریان باد می‌تواند ذرات سست و کوچک ماسه‌ها را از سطح تپه‌ها و کوه‌ها منتقل کرده و موجبات از بین بردن خاک آن مناطق را فراهم کند، انتقال ذرات توسط باد تا زمان برخورد به یک سطح و برخورد آنها به هم و تا زمان سرعت داشتن باد ادامه خواهد داشت.
در نهایت؛ خاک یکی از منابع مهم و ارزشمند اجزای طبیعت است و نقش اساسی در حیات انسان از نظر سهم مؤثر در امنیت غذایی، تأمین آب سالم، تنظیم هوا و سایر کارکردهای زیست‌محیطی ایفا می‌کند که بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکان‌پذیر نیست و توسعه پایدار هیچ کشوری بدون توجه به منابع خاک، دست‌یافتنی نخواهد بود، زیرا براساس مراجع مختلف زیست محیطی؛ تشکیل هر سانتی‌متر خاک در شرایط مختلف آب و هوایی از ۱۰۰ تا ۱۰ هزار سال طول می‌کشد، از این‌رو امروزه فرسایش خاک یکی از ۱۰ تهدید اصلی خاک است که به عنوان حذف سریع خاک سطحی از سطح زمین به طور قابل توجهی توسط فعالیت‌های ناپایدار انسانی از طریق کشاورزی فشرده، جنگل‌زدایی، چرای بی‌رویه و تغییر کاربری نامناسب زمین فرسایش بادی، آبی و تغییرات اقلیمی افزایش و تسریع می‌شود و با حذف خاک سطحی بسیار حاصلخیز و فشار بر خاک باقی‌مانده بر سلامت و بهره‌وری خاک تأثیر می‌گذارد، اما آنچه که حائز اهمیت است تدوین برنامه‌های جامع و قوانین مشخص برای پیشگیری، مقابله و حفاظت از فرسایش خاک است، زیرا به چندصد هزار تا چند میلیون سال زمان نیاز است تا یک سانتی‌متر یا چند سانتی‌متر خاک بدون هیچ‌گونه فعالیت انسانی در زمین زایش شود، بنابراین به نظر می‌رسد چالش فرسایش خاک را نمی‌توانیم به حالت اولیه بازگردانیم، اما می‌توان تمهیداتی برای آن بیندیشیم تا اثرات زیانبار آن را کنترل و تعدیل کنیم.
نظر شما