به گزارش خبرگزاری ایمنا، طی دهه‌های گذشته خسارات ناشی از بلایای طبیعی در جهان به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. در عین حال در جوامع مدیریت بلایا و میزان آگاهی برای اقدامات جامع به جای امدادرسانی پس از وقوع رو به رشد بوده است، همچنین تجارب گذشته نشان داده است وقوع بلایای کوچک و متوسط می‌تواند پیش درآمد بلایای عظیم‌تر باشد از این‌رو تجزیه و تحلیل‌ها نشان‌دهنده لزوم راه‌اندازی سامانه‌ای برای ردگیری الگوهای نوظهور خطرپذیری است که این سامانه‌ای به عنوان بانک داده‌های زمین و مرجع نظام‌مند بلایا با دقت حداکثری می‌تواند اولین گام مفید محسوب شود.
تعداد بلایای طبیعی کشور ایران در قرن گذشته شامل خشکسالی، سیل، آب و هوای نامتعادل، درجه حرارت بالا، رانش زمین، حرکت توده‌ای زمین، آتش‌سوزی، آتشفشان و زلزله در نمودار زیر نشان داده شده است. (پایگاه داده بین‌المللی بلایای طبیعی، به نقل از الدر و الدر، ۲۰۲۳)
به نظر می‌رسد در چند دهه اخیر افزایش آمار این بلایا ناشی از فشارهای جامعه صنعتی است که تخریب‌های زیادی را نسبت به طبیعت و جامعه به‌وجود آورده‌اند.
تعداد جان‌باختگان ناشی از بلایای طبیعی کشور ایران در قرن گذشته شامل خشکسالی، سیل، آب و هوای نامتعادل، درجه حرارت بالا، رانش زمین، حرکت توده‌ای زمین، آتش‌سوزی، آتشفشان و زلزله در شکل زیر نشان داده شده است. (پایگاه داده بین‌المللی بلایای طبیعی [۱]، ۲۰۲۳)
تعداد خسارات ناشی از بلایای طبیعی ایران در قرن گذشته شامل خشکسالی، سیل، آب و هوای نامتعادل، درجه حرارت بالا، رانش زمین، حرکت توده‌ای زمین، آتش‌سوزی، آتشفشان و زلزله در شکل زیر نشان داده شده است. (پایگاه داده بین‌المللی بلایای طبیعی [۱]، ۲۰۲۳)
توجه به آمارهای موجود، ضرورت مدیریت بلایای طبیعی را به‌میان می‌آورد. فناوری‌های جدید فرصت‌های زیادی را برای ایجاد سیستم‌های مدیریت بحران و بلایای طبیعی به‌شکل هوشمندتر، امن‌تر، به‌روزتر و اثربخش‌تر فراهم کرده است.
امروزه هوش مصنوعی، اینترنت (اینترنت اشیا)، بزرگ‌داده‌ها، ربات‌ها، بلاکچین، همچنین شبکه‌های اجتماعی ظرفیت‌هایی برای آمادگی، تولید، انتقال و خوانش داده‌های اضطراری و فوری برای تصمیم‌گیری بهتر در زمان بحران به‌وجود آورده‌اند. (تورس، ۲۰۱۸)
کاربردهای هوش مصنوعی در مدیریت بحران
برخی از کاربردهای هوش مصنوعی در مدیریت بلایای طبیعی شامل ارزیابی بلایای طبیعی، شبیه‌سازی، تخمین خسارت احتمالی ناشی از بلایای طبیعی، تجزیه و تحلیل رسانه‌های اجتماعی، تماس‌های اضطراری، پیش‌بینی بلایای طبیعی و هشدار اولیه به مردم است.
نرم‌افزار باز «هوش مصنوعی برای واکنش به بحران» برای پردازش حجم بالایی از توئیت‌هایی که زمان بحران تولید شده استفاده می‌شود این نرم‌افزار توئیت‌ها را بر اساس هشتگ و کلیدواژه جمع می‌کند و از هوش مصنوعی برای طبقه‌بندی موضوعی آن‌ها استفاده می‌کند. (آی‌تی‌یو، ۲۰۱۹)
«اینترنت اشیا» و مدیریت بلایای طبیعی
استفاده از اینترنت اشیا می‌تواند برای پیش بینی و یا هشدار پیش از وقوع رویداد و به حداقل رساندن خطرات احتمالی باشد؛ اینترنت اشیا می‌تواند برای افزایش جمع‌آوری داده از محیط فیزیکی و برقراری ارتباط سریع این داده‌ها با بخش‌های مختلف شهر استفاده شود. (ستو، ۲۰۱۸؛ تورس، ۲۰۱۸)
در این رویکرد، سنسورهای اینترنت اشیا در زیرساخت‌های شهر قرار می‌گیرند و در نتیجه امکان نظارت بر داده‌های به‌دست آمده از این سنسورها از جاده‌ها، پل‌ها، ساختمان‌ها و حمل‌ونقل عمومی فراهم می‌شود.
همچنین در زمان وقوع بلایای طبیعی، گاهی تیم‌های امداد نمی‌توانند به محل حادثه‌دیده دسترسی داشته باشند یا راه دسترسی به آن محل مسدود شده باشد. در چنین شرایطی، توانایی تیم را برای پیگیری خسارت و اطلاع رسانی عمومی و پاسخگویی در زمان مناسب کاهش می‌دهد. در صورتی که اگر دیوایس‌های اینترنت اشیا در این مناطق وجود داشته باشند، امکان ارسال داده‌های حیاتی از قبیل درجه آب و هوا، شرایط آب و هوایی و غیره وجود دارد که بر اساس چنین داده‌هایی دولت‌ها و سازمان‌ها و تیم‌های امداد می‌توانند تصمیمات آگاهانه‌تری اتخاذ کنند. (تورس، ۲۰۱۸)
هرچند بلایای طبیعی ذاتاً غیرقابل پیش‌بینی هستند، اما پیامدهای آن را می‌توان با مداخله زودهنگام و آمادگی مؤثر کاهش داد و در این زمینه، هوش مصنوعی با توانایی پردازش حجم وسیعی از داده‌ها، تجزیه و تحلیل الگوها و پیش بینی لحظه‌ای، می‌تواند تغییراتی بزرگ ایجاد کند.
هوش مصنوعی به ویژه یادگیری ماشینی نقش مهمی در پیش بینی رویدادهای شدید، ایجاد نقشه‌های خطر، تشخیص رویداد در زمان واقعی و کمک به تصمیم‌گیری دارد، اما نبوغ واقعی هوش مصنوعی در سازگاری آن نهفته است و با تکامل شرایط، مدل‌های هوش مصنوعی پیش‌بینی‌های خود را تنظیم می‌کنند.
علاوه بر این، پردازش زبان طبیعی (NLP)، یکی دیگر از شاخه‌های هوش مصنوعی، اکنون رسانه‌های اجتماعی را در زمان وقوع بلایای طبیعی اسکن می‌کند. (پردازش زبان طبیعی به کامپیوترها این امکان را می‌دهد تا متن و کلمه‌های گفتاری را به همان شیوه‌ای درک کنند که انسان می‌تواند بفهمد.)
درواقع زمان برنامه‌ریزی برای شرایط اضطراری، هوش مصنوعی فقط یک ابزار نیست و در عمل یک عضو تیم محسوب می‌شود که با شبیه‌سازی‌های مناسب و ارائه یک استراتژی مناسب به امداد و نجات سرعت می‌بخشد.
در همین راستا علی‌خان نصراصفهانی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان و کارشناس زمین‌شناسی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در طول تاریخ به دلیل ویژگی‌های مورفولوژی خاص در ایران و کوهپایه‌ای بودن این کشور همچنین دست‌اندازی‌ها و تجاوز به حریم کوه‌ها، دشت‌ها و آبرفت‌ها احتمال زمین‌لغزه به‌طور دائمی وجود دارد و در قسمت‌های شمالی کشور زمین‌لغزه‌ها باعث جابه‌جایی بخش‌هایی از زمین شده‌اند، بنابراین یکی دیگر از بلایای طبیعی تهدیدکننده در ایران زمین‌لغزه است.
وی با توجه با اینکه جریانات هوا و اقلیمی کشور ایران همراه با شرایط خشکسالی و نداشتن پوشش گیاهی موجب افزایش احتمال سیلاب‌ها شده است، می‌افزاید: موضوع سیل، باران‌های شدید و احتمال جاری شدن سیلاب‌ها به دلیل شرایط اقلیمی و زمین‌شناسی ایران احتمال وقوع زیادی با وجود شرایط نابهنجار سیل و آبند دارد؛ به همین دلیل باید بحث زه‌کشی ها را جدی بگیریم و بیشتر از اینکه جلوی سیل را بگیریم، مهم‌تر است که بتوانیم آن را هدایت کنیم.
با وجود شرایط مورفولوژی در ایران باید آمادگی لازم را برای بحران‌ها کسب کنیم
وی با بیان اینکه باد نیز می‌تواند جزو بلایای طبیعی باشد تبیین می‌کند: ایران حوادثی مثل گردبادهای شدید در آمریکا ندارد، اما وزش باد در قسمت‌های مختلفی از کشور به‌خصوص همراه با بلند شدن گرد و خاک و ریزگردها می‌تواند بسیار خطرناک باشد، همچنین در قسمت‌هایی از ایران به دلیل شرایط بازخواست هدایتی جریان هوا در بازه‌های زمانی خاص آسیب‌های جدی متحمل شده‌ایم. این پوشش حرکتی ریزگردها و وزش باد در بخش‌های زیادی از ایران مخصوصاً سمت خوزستان، سیستان و بلوچستان و قسمت‌های مختلف وجود دارد که مشهورترین آن‌ها بادهای زابل است که کمتر کسی وصف آن را نشنیده است و می‌تواند منجر به حوادث خطرناکی باشد.
این کارشناس زمین‌شناسی تصریح می‌کند: در مبحث بلایای طبیعی موضوع آتشفشان‌ها در ایران احتمال وقوع کمتری به سایر حوادث است و این سرزمین از نظر آتشفشان‌ها در یک دوره خاموشی به سر می‌رود و با این اطلاعات باید مدیریت مجزایی در طراحی شهرها، راه‌های دسترسی، کنترل شرایط بحرانی داشته باشیم؛ ایران از نظر بلایای طبیعی رتبه قابل توجهی داشته است و بسیاری از شهرهای ما در شرایط بسیار خطرناک قرار دارند و به‌تازگی نیز فرونشست ناگهانی زمین و فروچاله‌ها شکل خاص و فنی خود را نشان داده است و در آینده می‌تواند آسیب‌هایی نه تنها به تأسیسات شهری، بلکه به تأسیسات استراتژیک نیز برساند با این داشتن چنین داده‌هایی باید آمادگی لازم را در جهت کنترل شرایط کسب کنیم.
وی با اشاره به اینکه هوش مصنوعی به عنوان یک علم جدید کاربردهای زیادی در علوم دیگر داشته و بسیاری از تکنولوژی‌ها به سمت سیستم‌های ماشینی برای تحلیل داده‌ها رفته است شرح می‌دهد: نتیجه پیشرفت‌ها در عصر حاضر استفاده از هوش مصنوعی در سیستم‌های ردیابی است و دامنه فراگیری آن بسیار افزایش یافته ، همچنین زمینه‌های IT و تکنولوژی به صورت جهشی ارتقا یافته و جهانیان را به سمتی از دانش و تکنولوژی برده است که بتوانیم کم‌کم شبیه‌سازی فهم و شعور انسانی را در دستگاه‌های ماشینی داشته باشیم که علم امروز این فناوری را هوش مصنوعی می‌نامد.
هوش مصنوعی بر علیه بلایای طبیعی
نصراصفهانی در راستای استفاده هوش مصنوعی بر علیه بلایای طبیعی تصریح می‌کند: در مناطقی که چندین گسل فعال و نیمه‌فعال و خاموش وجود دارد با لرزش‌های کوچک، تغییرات زمین، ارتفاع توپوگرافی، بالا و پایین رفتن سطح زمین روبه‌رو هستیم که به‌طور مستمر توسط سنجنده‌ها اندازه‌گیری می‌شوند، در شرایط حساس خروج گازهای غیرعادی، شرایط آب و هوایی، میزان عناصر و ترکیبات هوا و رطوبت خاک سطح آب‌های زیرزمینی کنترل شده و داده‌های زیادی اندازه‌گیری می‌شود که در مجموع شاید ارتباطی به هم نداشته باشد، اما با دسته‌بندی، تحلیل و مقایسه در زمان طولانی توسط سیستم‌های داده و هوش مصنوعی مدل‌سازی و شبیه‌سازی می‌شوند.
به نظر من هوش مصنوعی نه تنها می‌تواند تصمیمات بهتری اتخاذ کند بلکه تلاش بیشتری در راستای امنیت انسان دارد
وی می‌افزاید: منطقه‌ای که به‌طور مرتب داده‌ها را جمع‌آوری می‌کند با ارسال به سیستم‌های داده یا بانک اطلاعات، داده‌ها را به الگوریتم‌های مربوط به مدل‌سازی تبدیل می‌کند و با چند مدل مختلف می‌توان در نزدیک‌ترین شرایط، مکان و زمان مشابه انطباق داشته باشند. در نتیجه پیش‌بینی یک اتفاق ناگوار، اخطار و پیشنهادها را برای کمتر شدن خسارات از هوش مصنوعی و پردازش داده‌ها در اختیار داشته باشیم، همچنین این سیستم‌ها در ارائه راهکار و انتخاب بهترین گزینه در کمترین زمان و بهینه‌ترین شرایط به کمک انسان می‌آیند.
بلایای طبیعی قابل پیشگیری و قابل مدیریت منطقی قبل و بعد از وقوع فاجعه
این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد با تاکید بر اینکه به تکنولوژی‌های نو در راستای پیش‌بینی حوادث نیاز داریم می‌گوید: سیستم‌های پردازشگر با دقت داده‌های ارسال شده را جمع‌آوری و آماده‌سازی می‌کنند و با تبدیل به یک بانک اطلاعات بزرگ داده‌های دسته‌بندی شده را در شرایط بحرانی با تجزیه و تحلیل مناسب در اختیار کارشناسان قرار می‌دهند. این هوش مصنوعی بین میلیون‌ها داده مختلف و تحلیل آن‌ها بهترین راهکار را تعیین می‌کند، در اینجا اهمیت دریافت داده‌ها و تکنولوژی خودش را نشان می‌دهد.
وی با بیان اینکه به دلیل دسترسی به بانک‌های اطلاعاتی سطح جهان برای دورترین نقاط نیز با در اختیار داشتن داده‌های مدل‌سازی شده به وسیله هوش مصنوعی و انطباق می‌تواند با شرایط در دسترس می‌توان اتفاقات را پیش‌بینی و از وقوع یک حادثه وحشتناک جلوگیری کرد، شرح می‌دهد: شاید در ایران یک دهه تا همسو شدن با تکنولوژی جهانی فاصله داشته باشیم، اما اقدامات خوبی انجام شده و استفاده از این شرایط باید به نحوی باشد که انسان به‌طور کامل مسخ هوش مصنوعی نشده است و خود بهترین گزینه را انتخاب کند و در حقیقت باید هم با در نظر گرفتن اشتباهات انسانی و محدودیت‌های انسان به هوش مصنوعی و نظرات آن اعتماد کرد و با اطمینان از درستی راه‌حل ارائه شده توسط سیستم پردازشگر بحران‌های ایجاد شده را مدیریت و کنترل کنیم.
نصراصفهانی خاطر نشان می‌کند: با اطمینان از صحت و دقت داده‌های وارد شده در سیستم بانک اطلاعات می‌توان به تصمیمات هوش مصنوعی اعتماد کرد. به نظر من هوش مصنوعی نه تنها می‌تواند تصمیمات بهتری اتخاذ کند، بلکه تلاش بیشتری در راستای امنیت انسان دارد. در اروپا این تکنولوژی بسیار رایج شده و مرتب در حال دریافت داده از تمام رودخانه‌ها و گسل‌ها و جبهه‌های آب و هوایی است و باعث می‌شود حتی اگر حادثه‌ای اتفاقی افتاد با خسارات حداقلی مدیریت شود.
به گزارش ایمنا، بسیاری از بلایای طبیعی محصول مدیریت نکردن عقلانی زندگی انسان و امور مرتبط با زندگی فردی و اجتماعی انسان‌هاست. ایجاد نکردن رودخانه‌های مناسب یا مسدود کردن مسیر آب‌ها و سیلاب‌ها، استفاده از صنایع با انرژی‌های فسیلی در عرصه تولید و حمل‌ونقل، شیوع زباله‌های هسته‌ای موجب آلودگی گسترده هوا، کاهش لایه ازن، گرم‌شدن غیرمنطقی زمین باعث ظهور انواع بیماری‌های ریوی، قلبی و تنفسی و به‌وجود آمدن انواع بیماری‌های مزمن و سرطانی شده و عرصه گسترده همه‌گیر و جهانی پیدا کرده است.
می‌توان بلاهای طبیعی را در مبدأ کنترل کرد، اما اگر به هر دلیلی بلاها در قالب سیل، زلزله، آتشفشان و یا ویروس‌های کشنده به‌وجود آمد، مدیریت عقلانی متکی‌بر بهره‌مندی بهینه از فناوری‌های جدید می‌تواند نظام‌های تشخیص و اخطار را فعال و مسیرهای نجات و درمان را مدیریت کند.
با این نگاه لازم است مردم و نظام‌های در بازطراحی سیاست‌های مدیریت بلاهای طبیعی در پیوند با فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی، واقعیت گسترده اینترنت همه پدیده‌ها، داده‌های بزرگ و نرم‌افزارهای مرتبط برعهده دارد که حتماً در این مسیر نیازمند اقدامات جدی با همکاری و مشارکت دانشگاه‌ها و نهادهای ذی‌نفع است.
استراتژی‌های مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند به بهبود دقت سیستم‌های هشدار اولیه، بهینه‌سازی تخصیص منابع برای تلاش‌های امدادی و ارائه پیش‌بینی‌های دقیق‌تر از بلایای احتمالی کمک کنند. این استراتژی‌ها همچنین می‌توانند داده‌های جامع‌تری در مورد خطرات و تهدیدات بالقوه ارائه دهند و تصمیم‌گیری آگاهانه‌تری را ممکن سازند.
نظر شما