به گزارش خبرنگار ایمنا، در شرایطی که چرای طبیعی می‌تواند ابزار ارزشمندی برای مدیریت پوشش گیاهی باشد، چرای بی‌رویه دام‌های اهلی می‌تواند به افزایش جمعیت گونه‌های گیاهی مهاجم منجر شود؛ چراکه بیشتر ساختار فیزیکی جوامع گیاهی به واسطه چرای دام تغییر می‌کند، در حقیقت چرای گیاهخواران می‌تواند موجب تغییر ارتفاع و تاج پوششی و تغییر ترکیب گونه‌های موجود به گونه‌های گیاهی دیگر شود، از این رو همه ساله با آغاز فصل چرای دام نگرانی دوستداران محیط‌زیست نسبت به ازدیاد چرای دام و آسیب به مراتع و پوشش‌های گیاهی قوت می‌گیرد، چراکه به گفته کارشناسان و دوستداران محیط زیست سه موضوع ورود و خروج دام، ظرفیت دام و مدت زمان استفاده دام از مراتع در زمان فصل چرای دام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است که اگر بیش از اندازه مورد استفاده قرار گیرد به مراتع آسیب می‌زند.
لازم است بدانیم خاک، هنگامی که دارای پوشش گیاهی است کمتر در معرض فرسایش قرار می‌گیرد، اما در دهه‌های اخیر با افزایش چند برابری جمعیت انسانی، در اثر اجرای طرح‌های توسعه کشاورزی، صنعتی، شهرسازی و رشد تعداد دام وابسته به مراتع، چتر حیات زمین در حال نابودی است و مسئولان باید چاره‌ای برای آن بیندیشند.
پوشش گیاهی در حقیقت مجموعه‌ای است متشکل از گونه‌های گیاهی بوده که برای زمین یک پوشش گسترده فراهم می‌کند و موجب حفاظت سطح خاک می‌شود، به‌طور کلی پوشش‌های گیاهی برای حفاظت کردن از محیط زیست بسیار مهم است و نقش مؤثری در اکوسیستم طبیعی دارد، زیرا گیاهان جریان چرخه‌ای بیولوژیک شیمیایی آب، کربن و نیتروژن را تنظیم می‌کند و همچنین به ایجاد تعادل در انرژی دنیا کمک شایانی خواهد کرد.
علاوه بر این پوشش گیاهی نقش بسیار مهمی در حیات حیوانات دارد، چرا که منبع غذایی جانوران گیاهخوار است، از طرفی دیگر پوشش گیاهی حتی در اقتصاد جهانی نیز تأثیر زیادی دارد، به این دلیل که در سطح جهانی برای تولید سوخت‌های فسیلی از پوشش گیاهی به‌عنوان منابع انرژی، چوب، مواد غذایی و موارد بسیار دیگری استفاده می‌شود، بعضی از گونه‌های گیاهی خواص درمانی داشته و در علم پزشکی از آن استفاده می‌شود.
از طرفی دیگر پوشش گیاهی در کاستن آلودگی هوا که بر اثر آلاینده‌ها ایجاد شده، نقش بسزایی دارد، چرا که درختان می‌توانند دوده‌های مضر هوا را جذب کنند، همچنین در اثر احتراق مواد سوختی سرب وارد اتمسفر می‌شود که امکان دارد این سرب وارد بدن انسان و باعث مسمومیت، کم‌خونی، بیماری‌های تنفسی و اختلالات عصبی شود که گیاهان با جذب این مواد مضر کمک شایانی به کاهش آلودگی هوا می‌کند.
هر کدام از گونه‌های حیات وحش به دلیل تغذیه، بقا و تولیدمثل در زیستگاه خود، نیازهای خاصی به گونه‌های گیاهی دارند و این موضوع اهمیت پوشش گیاهی را دو چندان می‌کند، اما در ایران طی دهه‌های اخیر جمعیت انسان‌ها بیشتر از دو برابر شده و به دلیل پیاده‌سازی طرح‌های توسعه کشاورزی، صنعتی و شهرسازی و از طرفی با افزایش چرای دام‌ها، تعداد زیادی از پوشش‌ها گیاهی طبیعی مورد هجوم و حمله قرار گرفته و از بین رفته است، به همین دلیل جانورانی که این محیط‌ها را به‌عنوان زیستگاه خود انتخاب کرده بودند، به اجبار به سمت زیستگاه‌های دوردست مهاجرت کردند.
بر این اساس بسیاری از کارشناسان منابع‌طبیعی و جنگل بر آن تأکید و درباره پیامدهای آن هشدار می‌دهند چرای بی‌رویه و مفرط دام، سبب کاهش جمعیت گونه‌های گیاهی خوش‌خوراک می‌شود، در نتیجه اگر پوشش گیاهی سطح زمین با چرای بی‌رویه دام حذف شود اول از همه سطح خاک توسط بارش نابود خواهد شد، اگر باران به سطح خاک برخورد کند خاک‌دانه‌ها جابه‌جا می‌شود و فرسایش خاک اتفاق می‌افتد و از آنجایی که فرسوده شدن خاک باعث از بین رفتن حیات بشری می‌شود، بنابراین چنانچه حیات گیاهی به درستی مدیریت نشود؛ سیلاب، خشکسالی، فرسایش آبی و بادی خاک، کاهش تولید محصولات کشاورزی، کم شدن ذخایر سدها، طوفان‌های شن اتفاق خواهد افتاد، در نهایت نبود پوشش گیاهی فشارهای شدید و بدی را به جامعه وارد می‌کند و حتی بر درآمد، اشتغال و سبک زندگی نیز تأثیرگذار است.
یکی از معضلات زیست‌محیطی مهم کشور چرای بی‌رویه دام است
آن‌گونه که حسن اکبری؛ معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست اظهار کرده است؛ یکی از معضلات زیست‌محیطی مهم کشور چرای بی‌رویه دام است، زیرا در بسیاری از زیستگاه‌ها شاهد گله‌های دام به صورت مازاد هستیم و از همین رو رایزنی‌هایی با سازمان منابع طبیعی و وزارت جهاد کشاورزی در حال انجام است تا برنامه‌هایی جدی برای جلوگیری از ورود دام مازاد به مراتع اجرا شود، به منظور جلوگیری از ورود دام مازاد به زیستگاه‌ها، در سامانه جامع محیط‌زیست، بخش وضعیت مراتع موجود در مناطق حفاظت‌شده و ظرفیت چرای دام در هر مرتع اضافه شده است.
وی پیرامون اینکه ادارات کل استانی محیط‌زیست موظف شده‌اند افرادی که حقوق عرفی دارند را مشخص و تعداد دام‌های مجاز و نقشه مربوط به هر سامانه عرفی را در این بخش از سامانه جامع محیط‌زیست ثبت کنند و در فصل چرا نیز وضعیت حضور گله‌های دام در سامانه‌های عرفی را پایش و نتایج آن را به ثبت کنند، اعلام کرد؛ ادارات کل استانی موظف شده‌اند که در فصل چرای دام، وضعیت مراتع را مورد پایش قرار دهند تا اگر چرای مازادی صورت می‌گیرد، به متخلفان اخطار دهند و در صورت نیاز به دادگاه معرفی کنند؛ البته این موضوع تنها مربوط به مناطق چهارگانه تحت حفاظت محیط‌زیست است و در خارج از این مناطق که حدود ۸۹ درصد از مناطق کشور است، برای جلوگیری از چرای دام مازاد، می‌توان موضوعات را از وزارت جهاد کشاورزی مطالبه کرد تا به وظایف قانونی در حوزه دام و مرتع عمل کند.
علیرضا رحمتی، معاون مدیرکل و رئیس اداره حفاظت محیط زیست شهر تهران با اشاره به تبعات چرای بی‌رویه دام در البرز مرکزی، فرسایش‌پذیری بالای خاک را از جمله پیامدهای چرای بی‌رویه دام می‌داند و معتقد است؛ البرز مرکزی اکوسیستمی است که باعث حفاظت و پایداری شهرها و روستاهای منطقه می‌شود، ظرفیت چرای دام در البرز مرکزی که از سمت کرج وارد منطقه می‌شوند، سه هزار تا چهار هزار رأس دام است؛ اما حدود ۲۰ تا ۲۵ هزار رأس دام از این مناطق استفاده می‌کنند، این موضوع باعث فشار مضاعف بر منابع آب و خاک منطقه خواهد شد، چراکه پوشش گیاهی در فصل بهار در حال رشد است و می‌خواهد به گل‌دهی و بذرافشانی برسد، اما با چرای بی‌رویه از بین می‌روند، در نتیجه ظرفیت فرسایش‌پذیری خاک بالا می‌رود و با بارانی اندک سیلاب روانه خواهد شد.
تبعات چرای دام بر جان زاگرس
از سوی دیگر زاگرس یکی از اقلیم‌های با ارزش و مهم زیست‌محیطی کشور است که با تخریب‌های گسترده‌ای در سال‌های اخیر روبه‌رو بوده است، از جمله این عوامل می‌توان به وجود ۳۶ میلیون دام در منطقه اشاره کرد، در این راستا هادی کیادلیری، رئیس دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه آزاد درباره این موضوع می‌گوید که تنها وجود ۱۶ میلیون دام در این منطقه مجاز است و وزارت جهاد کشاورزی و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری برای رفع این مشکل باید برنامه‌ریزی کنند، متولی اصلی، وزارت جهاد کشاورزی است و این وزارتخانه باید راهبری کند اما سوال ما این است که آیا وزارت جهاد کشاورزی برای مردم محلیِ نیازمند به اشتغال می‌تواند کاری انجام دهد و جلوی چرای ۳۶ میلیون دام را بگیرد؟
همچنین درباره وضعیت اکوسیستم جنگل‌های زاگرس و نقش سازمان منابع طبیعی در رفع مشکلات این جنگل‌ها مرتضی ابراهیمی رستاقی، عضو پیشین شورای‌عالی جنگل، مرتع و آبخیزداری کشور اظهار می‌کند که خرابی اکوسیستم زاگرس به حدی رسیده که از یک سازمان متولی مدیریت اکوسیستم زاگرس کاری ساخته نیست و بحران زاگرس باید به‌عنوان یک فاجعه ملی مورد توجه کل دولت قرار گیرد. سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری باید مشکل چرای بی‌رویه دام و مشکل زراعت در این اکوسیستم را در راستای احیای زاگرس حل کند، اما این سازمان اگر بخواهد هم به‌تنهایی نمی‌تواند کاری انجام دهد و سازمان‌های دیگر نیز باید به کمک آن بیایند.
وی همچنین از استفاده سه طبقه و چندمنظوره از عرصه طبیعی واحد زاگرس برای چرای دام، زراعت و سوخت‌رسانی فسیلی انتقاد می‌کند و معتقد است: حدود ۲۰ هزار هکتار از جنگل‌های زاگرس مورد زراعت قرار می‌گیرند و این فشاری است که به این جنگل‌ها وارد و باعث بروز انواع مشکلات شده است.
نابودی پوشش گیاهی مراتع با افزایش ۴ برابری چرای دام
اسماعیل کهرم، کارشناس محیط زیست و بوم‌شناس در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با اشاره به نابودی مراتع در پی ازدیاد سه تا چهار برابری چرای دام در کشور، می‌گوید: این میزان دام موجود سبب نابودی پوشش گیاهی در مراتع، رشد بیابان‌زایی و افزایش ریزگردهای داخلی می‌شود.
وی اظهار می‌کند: پوشش گیاهی موجود در مراتع می‌تواند غذای مناسبی برای دام باشد، اما با بایر شدن زمین‌ها و بی‌حاصلی خاک از گیاهان، باد و طوفان ریزگردها را به سمت شهرها سوق خواهد داد و سلامتی مردم به دلیل هجوم ریزگردها و آلاینده‌ها در معرض خطر قرار می‌گیرد.
این کارشناس محیط‌زیست با تاکید بر اینکه فرسایش خاک قدرت زایندگی و رویش را از آن می‌گیرد و خاک فرسایش یافته می‌میرد، می‌افزاید: قسمت اعظم فرسایش خاک بر اثر پدیده جنگل‌زدایی ایجاد می‌شود، جنگل‌ها را قطع می‌کنیم، لذا خاک از پوشش گیاهی جنگل عریان می‌شود و از بین می‌رود. این پدیده‌ها به صورت متوالی یکی پس از دیگری اتفاق می‌افتد.
وی با اشاره به اینکه لازم است پوشش گیاهی خاک در ایران افزایش یابد، تصریح می‌کند: اگر پوشش گیاهی مناسب باشد، فرسایش خاک صورت نمی‌گیرد. در حال حاضر علوفه‌ای که توسط باران و برف رشد می‌کند توسط چهارپایان خورده می‌شود، این چهارپایان خاک را خالی از پوشش گیاهی می‌کنند و زمینه‌ساز فرسایش می‌شوند. تنها راه کوتاه‌مدت برای کاهش فرسایش خاک این است که باید به خاک زمان استراحت داد تا تقویت شود.
نبود پوشش گیاهی و پیش‌روی گردوغبار در شهرها
کهرم می‌افزاید: زیر جنگل‌ها آب انباری عظیم وجود دارد که با نابودی پوشش گیاهی جنگل‌ها علاوه بر از بین رفتن این منبع با ارزش و عظیم، خاک و حیات‌وحش کشور نیز نابود خواهد شد، باید هرچه سریع‌تر جلوی تخریب این جنگل‌ها گرفته شود. اگر مسئولان و دستگاه‌های ذی‌ربط تصمیم بگیرند، با پوشش‌های گیاهی جنگل‌ها کاری نداشته باشند، طبیعت به روزهای خوب خود بازخواهد گشت.
وی پیرامون اینکه با قطع درختان و ساخت‌وسازهای غیرقانونی در ارتفاعات بالای ۱۴۰۰ متر باعث نابودی جنگل‌ها می‌شویم، گردوغبار به دلیل نبود پوشش گیاهی به راحتی وارد شهرها می‌شود، می‌گوید: این ارتفاعات باید رها شود تا رستنی‌ها پیش برود و جلوی ریزگردها را بگیرد، دست‌درازی انسان به طبیعت منشأ داخلی ریزگردها است که به‌طور کلی در بروز پدیده‌های طوفان گردوخاک در کشور سهم مؤثری دارد.
این کارشناس محیط‌زیست خاطرنشان می‌کند: زمانی که جنگل‌ها را از بین می‌بریم، جاده و سد درست می‌کنیم و مسیر رودخانه و دریاچه‌ها را خشک می‌کنیم، مثل این است که خانه‌ای را خراب کنیم و تنها با یک سقف و ستون بخواهیم مدیریت بحران کنیم، زیر جنگل‌ها آب‌انباری عظیم وجود دارد که با نابودی آنها علاوه بر نابودی این منبع با ارزش و عظیم، خاک و حیات‌وحش کشور نیز نابود خواهد شد.
تأثیر چرای بی‌رویه دام بر وقوع سیلاب‌ها
شاید باورناپذیر باشد که چرای بی‌رویه دام در دشت‌های ایران، موجب نابودی پوشش‌گیاهی شده و به کم‌آبی و خشکسالی دامن زده است، اما باید بدانیم که با شدت گرفتن پیامدهای تغییر اقلیم و بهره‌کشی‌های بی‌حد و حصر از منابع آب و خاک کشور، بی‌دلیل نیست که با سیل‌های ویرانگر با دامنه خسارات بالا مواجه می‌شویم، سیل‌هایی که از شمال تا جنوب کشور را دربر می‌گیرد، لذا این سوال به وجود می‌آید که چه ارتباطی بین سیلاب و چرای بی‌رویه دام وجود دارد؟ که داریوش گل‌علیزاده، سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، تغییرات توزیع الگوی زمانی و مکانی بارندگی‌ها را یکی از اثرات تغییر اقلیم بر محیط‌زیست می‌داند و می‌گوید: سیلاب‌های اخیر یکی از نمونه‌های بارز دگرگونی زمان و مکان بارش‌ها است؛ در مناطقی که دچار خشکسالی شده است و پوشش گیاهی مناسب ندارد، به دلیل کاهش قدرت جذب منابع خاکی، سیلاب‌ها خسارت‌های جبران‌ناپذیری در آن مناطق ایجاد کرده است.
وی ادامه می‌دهد: بارش باران در زمان خشکسالی نعمت است که باید با اقدامات لازم، سیلاب‌ها را در مسیرها پخش کنیم تا علاوه بر اینکه مانع بروز خسارت می‌شویم، بتوانیم از این حجم آب بهترین استفاده را ببریم؛ با این کار می‌توانیم اراضی کشاورزی را از آب کافی سیراب کنیم، این در حالی است که این فرصت‌ها به علت بی‌برنامگی به تهدید تبدیل می‌شود.
سرپرست مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست می‌افزاید: با وقوع سیلاب‌ها سطح فوقانی خاک با برخورداری از پوشش مرغوب کشاورزی از بین می‌رود و اراضی کشاورزی و مراتع از نظر ظاهری فقیر می‌شود و در سال‌های آینده با پوشش گیاهی اندک، تنوع زیستی و جانوری در زیستگاه‌های حیات‌وحش از لحاظ جمعیت و گوناگونی تحت تأثیر قرار می‌گیرد که ایران نیز جزو کشورهایی است که بسیار تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار دارد. بروز سیل، خشکسالی، آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع، به نوعی اثرات تغییر اقلیم است.
وی با بیان اینکه پوشش گیاهی مجموعه‌ای متشکل از گونه‌های گیاهی بوده که برای زمین یک پوشش گسترده فراهم می‌کند و موجب حفاظت سطح خاک می‌شود، اما با چرای بی‌رویه دام این پوشش تخریب خواهد شد، می‌گوید: بعضی از گردوغبارها ناشی از نبود پوشش گیاهی و رهاسازی اراضی کشاورزی و تخریب سرزمین است.
گل‌علیزاده خاطرنشان می‌کند: اگر موقعیت جوی بادها صعودی و خیزش گردوخاک با بادهای افقی همراه باشد، شاهد انتشار و انتقال ذرات گردوغبار با منشأ داخلی و خارجی در بسیاری از نقاط کشور خواهیم بود.
در نهایت؛ دام به‌عنوان یکی از عوامل تخریب پوشش گیاهی مراتع شناخته می‌شود، زیرا تنوع زیستی با ارزش را به شکل غیرقابل جایگزین از بین می‌برد و اثرات جانبی نظیر اختلال در چرخه آب، فرسایش خاک سطحی، رانش زمین، پدیده گردوغبار و زیان‌های مالی را نیز به همراه خواهد داشت، از این رو امروزه که شاهد آسیب به جمعیت‌های بسیاری از انواع گونه‌های جانوری و گیاهی در سطح اکوسیستم‌های طبیعی کشور هستیم به نظر می‌رسد اقلیم را نمی‌توانیم به حالت اولیه بازگردانیم، اما می‌توان تمهیداتی برای آن بیندیشیم تا اثرات زیانبار را کنترل و تعدیل کند.
نظر شما