به گزارش خبرنگار ایمنا، محسن جاوری در بیست‌وهفتمین سلسله نشست‌های بازآفرینی شهری که به همت مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان و به ریاست دبیرخانه انتقال تجربیات بازآفرینی منطقه دو کشور، به‌صورت برخط با موضوع «لایه‌های باستانی در شهرهای تاریخی و بررسی موردی لایه‌های تاریخی شهر اصفهان» برگزار شد، اظهار کرد: «کاوش‌های بافت تاریخی شهر اصفهان و برخی شهرها» عنوان بیست‌وهفتمین نشست از سلسله نشست‌های بازآفرینی شهری است که به ابتکار «دبیرخانه انتقال تجربیات بازآفرینی منطقه دو کشور» برگزار شد.
ریاست این دبیرخانه به محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان، سپرده شده است و یکی از فعالیت‌های دبیرخانه، برگزاری مرتب سلسله نشست‌های بازآفرینی شهری است که از بهمن‌ماه ۱۴۰۱ آغاز شده است و هر هفته پنجشنبه‌ها ادامه دارد؛ مخاطب هدف این رویدادها نیز مسئولان و تصمیم‌گیران حوزه بازآفرینی شهری شاغل در فرمانداری‌ها، شهرداری‌ها و استانداری‌های استان‌های اصفهان، فارس، قم و یزد هستند.
آغاز دوره‌ای جدید به نام شهرنشینی
عضو اسبق هیئت علمی پژوهشکده باستان‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه کاشان افزود: موضوع این جلسه صحبت در مورد شهرهایی است که ریشه تاریخی دارند و درباره حساسیت‌ها و مباحث پیرامون آن‌ها صحبت می‌کنیم.
وی ادامه داد: اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد بین ۵۰۰ تا ۶ هزار سال پیش در بخش عمده‌ای از جهان باستان همچون بین‌النهرین، مصر و ایران دوره‌ای جدید به نام شهرنشینی آغاز می‌شود و شهرها ایجاد می‌شوند، اما توجه به وضعیت اقلیمی و امکانات موجود به‌ویژه آب و هوای مناسب برای شکل‌گیری و بنیان‌گذاری شهرها از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ این در حالی است که بعضی از شهرها به صورت خودجوش در طول تاریخ ایجاد شده‌اند و کسی مسبب شکل‌گیری آن‌ها نبوده است.
جاوری با بیان اینکه در ادوار تاریخی و اسلامی افراد و اشخاص موجب شکل‌گیری، رشد و توسعه شهرهایی همچون تیسفون و داغ‌گرد در دوره ساسانی و بغداد و سامرا در دوره اسلامی شده‌اند، گفت: انسان به لحاظ توسعه عوامل جغرافیایی و اقلیمی در ایجاد این شهرها نقش بسیار مهم و تأثیرگذاری دارد.
وی ادامه داد: محیط جغرافیایی در بعضی شهرهای امروزی و بدون سابقه، تأثیرگذار است، اما کاوش‌های باستان‌شناسی در شهرهای تاریخی قدیمی مانند اصفهان با قدمت ۶ هزار سال، یزد، تهران و تبریز نشان می‌دهد که نسل‌های مختلف یکی پس از دیگری در لایه‌ها و طبقاتی که در شهرها روی هم ایجاد شده است، زندگی کرده‌اند، از این‌رو علاوه بر بافت‌های تاریخی موجود در شهرها بخش‌هایی وجود دارد که زیر بافت تاریخی ایجاد شده است که این لایه‌ها باید در نوسازی و بهسازی مد نظر قرار گیرند، چراکه سوابق موجود در این لایه‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار است.
حفظ قدمت تاریخی شهر اصفهان
عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه کاشان تصریح کرد: قدمت شهر تاریخی اصفهان با ۶ هزار سال سابقه باید حفظ شود و متخصصان مختلف، شهرسازان و معماران رویکرد صحیح‌تری برای بازآفرینی آن دریافت کنند. وی با بیان اینکه میدان عتیق در شکل‌گیری شهر اصفهان و شهرسازی نقش بسزایی دارد، گفت: این میدان در دوره سلجوقی با بافت شهری محله‌هایی مانند جوباره، جماله، اشگوان و یوان شکل گرفته، البته این محدوده‌ها از دوره پیش از اسلامی بوده اما در دوره اسلامی رشد و توسعه پیدا کرده است.
جاوری اضافه کرد: میدان عتیق، به عنوان یکی از پروژه‌های بازآفرینی در شهر اصفهان مد نظر قرار گرفت و از سال ۱۳۸۰ با برگزاری جلسه‌های متعدد با مسئولان شهرداری و میراث فرهنگی و ساعت‌ها مذاکره لزوم یک بازنگری برای بازآفرینی در این بخش از شهر اصفهان پیش‌بینی و چندین نقطه مختلف مانند میدان زغال و ترانشه‌های خیابان مجلسی نقطه هدف شد؛ در این راستا میدان زغال به عنوان یکی از مجموعه‌های این پروژه، اطلاعات جالبی به ما ارائه داد و به دلیل اینکه کف میدان در وضعیت موجود ۵.۵ متر از کف میدان عتیق پایین‌تر بود، پس از اینکه کاوش‌نگاری آغاز شد، متوجه شدیم که کف مسجد جامع نیز نسبت به کفی که هم‌زمان به صدر اسلام تعلق دارد و در لایه زیرین این میدان قرار گرفته است، نزدیک به ۸.۵ متر اختلاف سطح دارد.
وی ادامه داد: ما به زبان، راحت این موضوع را بیان می‌کنیم، اما بسیار حیرت‌انگیز است؛ انباشت لایه‌ها حاصل زندگی انسان بوده که دوره به دوره تکرار شده است؛ لایه‌ها و رنگ‌های متعدد در میدان زغال، بقایای معماری، وجود چاه در کف و شکل‌گیری لایه‌های باستانی بسیار حیرت‌انگیز بوده و چند هزار قطعه سفال‌های متنوع از دوره‌های مختلف به‌ویژه صدر اسلام و قرن چهارم هجری در این کاوش به دست آمده است، حال باید دید که چگونه لایه‌های شهری اصفهان بر روی هم تلنبار شده و هویت یک شهر را تشکیل داده است.
یافتن یک واحد کارگاهی عصاری متعلق به دوره قاجار در کاوش‌های باستانی میدان عتیق
عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه کاشان گفت: سازه‌های مختلفی در میدان عتیق وجود داشت جایی که دقیقاً مرکز پروژه بود و ما با انجام کاوش باید راهی را انتخاب می‌کردیم که از یک‌سو توسعه شهر مد نظر باشد و از سوی دیگر احیای میدان عتیق به عنوان یک پروژه بسیار بزرگ در شهر اصفهان در دستور کار قرار گیرد، این در حالی است که احیای میدان عتیق به‌طور قطع این بخش از شهر را متنوع می‌کرد.
وی افزود: میدان دوره معاصر هم در این بخش از شهر پس از اینکه خیابان‌های عبدالرزاق، مجلسی و هاتف احداث شده، هیچ تداخلی نداشته است و در این محدوده به یک واحد کارگاهی عصاری متعلق به دوره قاجار برخورد کردیم و تعداد بسیاری ظروف سالم و دست‌نخورده مربوط به قالب‌گیری قند و نگهداری روغن دیده شد که بخش عمده‌ای از این ظرف‌ها در کنار کارگاه سالم بودند.
جاوری ادامه داد: در این دوره، کارگاه عصاری و روغن‌کشی به کارگاه تولید قند تبدیل شده بود و این کارگاه با تمام داده‌ها بدون هیچ‌گونه تداخل یا مزاحمتی به‌طور کامل مدفون شده و ظرف‌ها و کوزه‌های روغن، سالم بود مانند اینکه این بخش از شهر اصفهان فریز و منجمد شده و به مرور جزئی از شهر شده باشد.
وی خاطرنشان کرد: از این محدوده نزدیک به ۵ هزار قطعه سفال متعلق به دوره‌های مختلف به‌ویژه قرون سوم و هفتم هجری به دست آمد و سفال‌های دوره صفوی در بخش فوقانی پروژه یافته شد که مرمت شدند.
جاوری اضافه کرد: مقداری از سکه‌های دوره صفویه و قاجار نیز در این محدوده بر اثر کاوش پیدا شده است؛ یک نمونه شیء سنگی بسیار جالب توجه با نقوش زیبا یافتیم که از ۳۵ باستان‌شناس صاحب‌نظر پرسیدیم که چیست و یکی از آن‌ها گفت مربوط به ساخت تسبیح سنگی است.
وی با بیان اینکه این نوع سنگ هم اکنون در موزه عتیق نگهداری می‌شود، گفت: تعدادی مهر سفالی و فلزی و قالب‌های قند در اندازه‌های متوسط، کوچک و بزرگ هم پیدا و برای مرمت به دانشگاه هنر فرستاده شده است، همچنین ظرف‌های مخصوص نگهداری روغن و سفال‌ها و ترانشه‌هایی از قرون میانی اسلامی که تنوع بسیار زیادی را نشان می‌داد در این مجموعه یافت شد.
عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه کاشان ادامه داد: ترانشه‌های دیگری در عمق نزدیک به ۳ متر در امتداد خیابان مجلسی حفر کردیم و به لایه‌هایی رسیدیم که ۳۰۰ تا ۳۵۰ متر از مسجد جامع فاصله داشت و این بخشی از شهر بود.
وی تصریح کرد: اینجا زندگی روزمره و تداوم در یک شهر موج می‌زد و لایه‌های مختلف انبار شده به یکدیگر به قرون صدر اسلام مرتبط می‌شد؛ کف میدان تا مسجد جامع نزدیک به ۱۲ متر عمق دارد و در این بخش کف‌سازی با سنگ و آجر مشاهده می‌شود، همچنین بر اثر کاوش نقطه‌ای در پارکینگ به بقایایی از معماری و دیوارهای مختلف و چندین اتاق برخورد کردیم.
جاوری با اشاره به اینکه یکی دیگر از موضوعات باستان‌شناسی که در شهر اصفهان باید مد نظر قرار گیرد، این است که هر شهری دارای حساسیت‌های خاص خودش است که برای بازآفرینی آن باید با مطالعات دقیقی وارد عمل شد، گفت: در غرب این کلان‌شهر محوطه گورتان با قدمت هزاره چهارم پیش از میلاد وجود دارد که طی کاوش و بر اثر حفر کانال فاضلاب به لایه‌های مهمی برخورد کردیم و د سال ۱۳۷۶ چندین ظرف سالم و تعدادی پیکان فلزی و قطعات سفالی از زیر زمین خارج کردیم که هم‌اکنون در موزه چهلستون قرار دارد.
یافتن آبراهه‌هایی در ۲ سوی پل خواجو بر اثر کاوش‌های باستانی
وی تصریح کرد: همان‌طور که می‌دانید پیش از انقلاب و تا سال ۱۳۶۱ روی پل خواجو عبور و مرور اتومبیل‌ها مجاز بود، اما در سال‌های اخیر جلوگیری از تردد خودرو روی پل‌ها یک اقدام مثبت بود؛ پل خواجوی اصفهان در سال ۱۳۸۲ به‌شدت دچار رطوبت شد و باید علت رطوبت بسیار شدید که موجب ایجاد نشست و ترک‌های عمده در پل شده بود را بررسی می‌کردیم.
جاوری اضافه کرد: نقشه سیدرضا خان نشان می‌دهد که در گذشته میدان خواجو، ورودی شهر اصفهان بوده و دروازه‌ای در این بخش وجود داشته که متأسفانه تخریب شده است و طرح‌هایی از پل خواجو متعلق به دوره صفوی در کتاب شاردن آمده است و نشان می‌دهد که در دو سوی پل خواجو آبراهه‌هایی وجود داشته و آب از این بخش‌ها خارج می‌شده است.
وی ادامه داد: دیواره‌های جداکننده‌ای که اراضی و باغ‌های شهر را جدا می‌کرده نیز در عهد صفوی دیده شده است که در روند تحولات شهر اصفهان تخریب شده است و هیچ اثری از آبراهه‌ها نیست، اما بخشی از دیوار و شاه‌راه‌ها وجود دارد؛ ما در این بخش کاوش خود را آغاز کردیم و کف یا رمپ دوره تیموری و دوره صفوی به دست آمد.
وی افزود: این کاوش نشان می‌داد که در دوره صفوی و شاه عباس دوم بخشی از کارهای پل انجام شده و هم‌اکنون می‌توانید روی پل بازآفرینی و بهسازی شده دوره صفویه قدم بزنید و ما چون به دنبال آبراهه بودیم موفق شدیم در عمق سه متری دو آبراهه پیدا و احیا کنیم. جالب است بدانید که از یکی از آبراهه‌ها برای تغسیل اموات هم استفاده می‌شده است.
جاوری گفت: وجود سد یا بند در پل خواجو پیشگیری از طغیان رودخانه را نشان می‌دهد، بقایایی هم در روی پل دیده می‌شد که محل‌هایی برای تخت بندکردن آب وجود دارد؛ در گذشته برای تقلیل فشار آب هنگام جریان رودخانه، دریاچه‌ای در سمت غربی پل و در مقابل کاخ آئینه خانه پدید می‌آمد که منظره‌ای بسیار دیدنی برای زیباسازی شهر به وجود می‌آورد که از تمهیدات دوره صفوی بود اما بر اثر بی‌توجهی و تغییر و تحولاتی که در بخش شمالی پل در چهار دهه قبل اتفاق افتاده هیچ اثری از آبراهه‌ها باقی نمانده و تخریب شدند.
وی ادامه داد: بخش محبوس پل، عامل ایجاد رطوبت شده بود که با تنفس دوباره پل و بازکردن بخشی از قسمت‌ها رطوبت از بین رفت و بهسازی شهری با کمک طراحان، شهرسازان، باستان‌شناسان و معماران انجام شد و با تنفس پل آبراهه‌ها احیا و نزدیک به ۳ متر خاک‌برداری در این کاوش انجام شد، در همین راستا در بخش شمالی پل این حساسیت ایجاد شد و آبراهه‌ها حفظ شدند.
جاوری تصریح کرد: امیدوارم مسئولان شهرداری یکی از این دهانه‌ها را به عنوان نمونه تخته بگذارند که آنچه در دوره صفوی اتفاق افتاده را نشان دهند، چرا که این روند به عنوان یک تکنولوژِی در دوره صفوی محسوب می‌شود و بخشی از میراث فرهنگی ما است؛ در این کاوش‌ها سنگ‌هایی از زیر خاک خارج شد که سنگ‌تراش دوره صفوی روی یکی از آن‌ها تصویر ابزارهای کارش را حک کرده است.
برخورد ایستگاه متروی میدان امام حسین (ع) به یک لایه تاریخی
وی خاطرنشان کرد: اصفهان یک شهر تاریخی است و اگر بخواهیم در هر نقطه‌ای پروژه‌ای را آغاز کنیم باید به تاریخی بودن آن توجه کنیم؛ احداث مترو در شهر اصفهان یک نیاز اجتناب‌ناپذیر بود اما مترو علاوه بر ایجاد تونل، ایستگاه‌هایی هم داشت که گاهی بعضی از آن‌ها به لایه‌های تاریخی برخورد می‌کرد ولی با جلسات متعدد و نشست‌های کارشناسی اتفاقات خوبی در شهر رقم خورد. با توجه به قدمت تاریخی چهارباغ و دولت‌خانه صفوی ایستگاه متروی میدان امام حسین (ع) به یک لایه تاریخی برخورد کرد و در حال حاضر ستون‌هایی که در این ایستگاه گذاشته شده به دلیل این است که آبراهه‌های دوره صفویه به عنوان یک سند تاریخی حفظ شود.
عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه کاشان گفت: این آبراهه‌ها برای تقسیم آب به سمت مادی‌های فدن، نیاصرم و شاه‌پسند ایجاد شده بودند، همچنین سنگ‌های مزاری متعلق به دوره صفوی از سمت درب کوشک یا سرلت اصفهان به این‌سو منتقل می‌شد و ارزش‌های تاریخی این محل را چند برابر می‌کرد، به همین دلیل برای احداث مترو در این بخش حساسیت ما دو برابر شد.
کاوش‌های چهارباغ اصفهان
وی اظهار کرد: خیابان چهارباغ یک خیابان مهم تاریخی در اصفهان است که در طی دوره صفویه تاکنون اتفاقات مهمی در آن رخ داده است؛ در سال ۱۳۹۸ کاوش دیگری در خیابان چهارباغ انجام شد و اجرای یک کف‌سازی در بخش میانی چهارباغ در دستور کار قرار گرفت و در سال ۱۳۸۳ در چهارباغ کاوشی انجام دادم و بخشی از بافت چهارباغ را به‌دست آوردم؛ کف‌سازی دوره صفویه و تغییرات دوره قاجار و اتفاقاتی که در دوره معاصر افتاده است در این نقطه مشهود بود و در این محدوده بر اثر بی‌توجهی، تخریب‌های ناگواری به وقوع پیوسته است.
جاوری ادامه داد: در سال ۱۳۹۸ در چهارباغ از بخش میانی چهارباغ تا میدان انقلاب کاوشی انجام دادیم، در این کاوش چندین محل و شش کارگاه انتخاب شد و داده‌های جالبی به دست آمد.
وی با بیان اینکه شهر اصفهان یک شهر تاریخی است، اما فعالیت‌های عمده باستان‌شناسی و اقدامی برای لایه‌نگاری در شهر انجام نشده است، گفت: به جز چند مورد محدود مانند میدان عتیق که به‌صورت شخصی انجام دادم، اقداماتی که انجام شده، حساسیت ایجاد کرده است و هر نقطه و مکانی را نمی‌توان حذف کرد که باید برای نوسازی و بهسازی با تأمل کار را دنبال کرد.
عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه کاشان ادامه داد: در چهارباغ پیشنهاد دادیم ویترین‌هایی ساخته شود در ابعاد، اندازه و نورپردازی‌های زیبا تا مردم کشفیات را مشاهده کنند، اما نشد، در چهارباغ نیز چندین حوض وجود داشته است و کف‌سازی دوره قاجار در چهارباغ بازسازی شد، اما تداخلاتی در آن به وجود آمد، اجرای طرح ویترین در چهارباغ خوب نبود و به بازنگری نیاز دارد، همچنین در این کاوش وجود یک سکه نقره متعلق به دوره اموی و قرن دوم هجری از حضور امویان در شهر اصفهان خبر می‌دهد.
وی با بیان اینکه به همت «اوکراشی» این سکه مورد بازپیرایی و مطالعه در دانشگاه هنر اصفهان قرار گرفت، گفت: قطعاتی از کاوش با سفال‌هایی از هزاره چهارم پیش از میلاد به دست آمد که حکایت از سابقه تاریخی شهر اصفهان دارد، علاوه بر آن نزدیک به ۵ هزار قطعه سفال پیدا شد که مورد مطالعه قرار می‌گیرد و در قالب یک کتاب نتیجه کار منتشر می‌شود.
جاوری افزود: کف‌سازی چهارباغ، متعلق به دوره صفویه و قاجار است اما زیر آن لایه قرون میانی و صدر اسلام مشاهده شده است و موفق شدیم در این بخش لایه‌نگاری برای شهر اصفهان انجام دهیم، یک قطعه مربوط به عصر آهن و قطعاتی از تزئینات روی گچ به دست آمد و کف‌سازی و آبراهه‌هایی که از دوره صفویه برای گردش آب احداث شده بود، در یکی از ترانشه‌های دیگر پنج قطعه سنگ در لبه خیابان چهارباغ یافته شد که لازم است حفظ شود.
یافتن یک کوره پخت سفال متعلق به قرن هفتم هجری در آران و بیدگل
عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه کاشان اضافه کرد: بقایای آثار تاریخی در شهر آران و بیدگل نیز یافته و پس از گودبرداری، یک کوره پخت سفال متعلق به قرن هفتم هجری پیدا شده است که ما کمی دیر رسیدیم و بخش عمده این کارگاه در روند خاک‌برداری از بین رفت و نتوانستیم کاری انجام دهیم.
حفظ بقایای تاریخی در سیراف
وی با اشاره به اینکه سیراف یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین بندرهای ایران در دوره ساسانی و تا قرن پنج و ششم و مسجد جامع آن یکی از بناهای تاریخی کشور است، گفت: این مسجد در مجاورت شهر قرار دارد و لایه‌های باستانی در داخل شهر است؛ قدمت مسجد به قرن دوم هجری می‌رسد و یکی از مساجد مهم ایرانی است که با همکاری شهرداری سیراف و میراث فرهنگی، بخشی از زمین‌های اطراف آن را آزادسازی کردند و فقط بافت شهری جدید در مجاورت آن ایجاد شده و روند زندگی در آن ادامه دارد.
حفظ آثار تاریخی در لندن و وین
جاوری اضافه کرد: زمانی که توسعه شهر لندن مد نظر بود درست در قلب شهر، بر اثر کاوش‌ها خیابانی به نام معبد مهراوه مربوط به دوره رومی‌ها پیدا و حفظ شد، همچنین بخش دیگری از این مهراوه در یک فضای سرپوشیده برای بازدید علاقه‌مندان دایر و نورپردازی شده است و اینجاست که تفاوت نگرش در شهرسازی کشورها دیده می‌شود و ما موظف هستیم در هر مکانی قرار می‌گیریم، حساسیت‌های لازم را داشته باشیم.
وی ادامه داد: دو ایستگاه مترو در شهر وین احداث شده است که یکی از آن‌ها به کلیسا برخورد کرده است و بقایایی متعلق به حمله سلطان سلیمان به وین در آن مشاهده می‌شود که این مجموعه در ورودی ایستگاه مترو، همان‌گونه بکر، حفظ شده است تا افرادی که وارد مترو می‌شوند آن را مشاهده کنند.
عضو هیئت علمی دانشکده هنر دانشگاه کاشان با تاکید بر اینکه متولیان این شهرها وجود آثار تاریخی را تزاحم نمی‌دانند، بلکه آن‌ها را فرصت بالقوه‌ای تلقی می‌کنند که به زیبایی شهر می‌افزاید، گفت: امیدوارم در نوع نگاه و نگرش به شهر تاریخی اصفهان هم تمام حساسیت‌ها و جوانب مد نظر قرار گیرد و بر مبنای آن، شهر را با نگاهی تخصصی بسازیم؛ شواهد نشان می‌دهد هر جا متخصصان، شهرسازان و معماران کنار هم قرار گرفتند، کار خوب پیش رفته، اما در نقاطی که بی‌توجهی شده، دودش به چشم آتیه شهر هم رفته است.
نظر شما