کاروانسرای مقصود عصار؛ از تولد تا مرگ + تاریخچه و عکس

به گزارش خبرنگار ایمنا، طی یادداشتی که مهرداد موسوی‌خوانساری، تاریخ‌شناس در اختیار خبرگزاری ایمنا قرار داده، آمده است:

«در بازه زمانی سال‌های ۱۰۰۰ تا ۱۰۱۱ ه. ق که شهر اصفهان توسط شاه عباس، به پایتختی انتخاب شد، پروژه‌های بزرگ ساخت و ساز در این شهر با محوریت میدان نقش جهان (میدان امام ره) آغاز شد. ساخت دولت‌خانه صفوی حد فاصل میدان و چهارباغ، ساخت محور گردشگرانه چهارباغ به همراه کاخ‌ها و پل باشکوه آن و بالاخره گسترش بازار بزرگ اصفهان در اطراف میدان اصلی شهر. یکی از اجزای مهم بازار، کاروانسراهایی بوده که هم محل اسکان تجار و مسافران شهرهای مختلف بوده و هم محل تولید و توزیع انواع واقسام کالاهای مختلف. یکی از باشکوه‌ترین کاروانسراهای صفوی، کاروانسرای مقصودعصار بود که امروزه تنها محدوده تخریب شده آن باقی مانده است.

یک شاه، یک بازاریاب

شاه عباس بی‌گمان بازاریاب خوبی بوده و هوش اجتماعی بالایی داشته است. یکی از شیوه‌های او برای گسترش شهر اصفهان، سپردن پروژه‌های ساخت و ساز به اطرافیان، درباریان و علاقه مندانش بوده است. یکی از این اشخاص مقصود عصار بود که در مکان امروزی چهارسو مقصود در ضلع جنوب شرقی میدان نقش جهان چند حجره داشته است. به گفته ژان شاردن، سفرنامه‌نویس دوره صفوی، شاه عباس مقصود عصار را اینگونه وادار به ساخت یک کاروانسرای باشکوه نمود: «مدتی است مدید که من از حُسن شهرت شما که مردی نیک سیرت و ثروتمند هستند آگاهی یافته ام… من سخت خوشحال می‌گردم که از طرف شما پیرمرد با تقوا به فرزندی پذیرفته شوم. من شما را پدر خویش می‌دانم مرا به همراه فرزندانتان وارث خود بدانید! البته اگر میل دارید دستور دهید در حیات خود یک عمارت برای آسایش و آرایش شهر بنا کنند». بدین ترتیب مقصود عصار یکی از باشکوه‌ترین کاروانسراهای ایران را در همسایگی مسجد جامع عباسی می‌سازد.

کاروانسرایی که نیست

شاردن که این کاروانسرا را از نزدیک دیده درباره‌اش نوشته: «این کاروانسرای بزرگ و با شکوه چهار گوشه و دو طبقه است. ارتفاع هر طبقه‌اش از بیست پا تجاوز می‌کند راه ورود به این کاروانسرا دالان نسبتاً درازی است که در دو طرفش چندین حجره و دکان ساخته شده. هر ضلع کاروانسرا بیست و چهار حجره در زیر، و همین قدر در طبقه بالا دارد. اما حجره میانی هر یک از پهلوها، بزرگ‌تر و سقفش که ضربی است از سقف دیگر حجرات بلندتر، و همانند طاق مدخل کاروانسرا می‌باشد، و پیشانی آنها به کاشی‌هایی مزین است». صحن کاروانسرا سنگفرش شده بوده و وسط آن یک حوض و فواره زیبا به چشم می خورده است. هر چهار گوشه حیاط یک چاه بزرگ داشته و دورتادور کاروانسرا را انبارها و اصطبل‌ها فرا گرفته بوده است. بر اساس متن طومار کاروانسراهای اصفهان که در کتابخانه موزه بریتانیا پیدا شده و احتمالاً در اواخر دوره صفوی نوشته شده است، حجره‌های این کاروانسرا در اختیار تاجران شهرهای لار، هرمز، بهبهان و نیریز بوده است و در آن کالاهایی مثل قهوه، تنباکو، جوز، میخک، زنجبیل و هلیله می فروخته‌اند. به ظاهرشاه عباس بعد از ساخته شدن این کاروانسرا آن را به یکی از دخترانش می‌بخشد. اما در دوره شاه سلیمان بر اساس نوشته شاردن، این کاروانسرا در اختیار دخترعموی شاه عباس دوم بوده است.

سرنوشت تلخ کاروانسرای صفوی

در دوره قاجار، کاروانسرا در اختیار اعتماد التجار، پسر حاج امین‌التجار و برادر بانو امین بود و به‌صورت ویرانه باقی ماند. به گفته استاد همایی در دوره پهلوی معمار موظف اداره فرهنگ و اوقاف آن زمان، این کاروانسرا را خریده، تخریب نموده و تبدیل به خانه‌ها و کوچه‌ها کرد و فروخت. استاد همایی نوشته: «وصفی که شاردن از این کاروانسرا می‌کند تقریباً تا عهد ما هم مشهور بود با سردرب کاشی بسیار مجلل که بالمره از میان رفت». امروزه در چهارسو مقصود سردر ویرانه بنایی به نام کاروانسرای نخجوانی‌ها (سرای برنج یا شیشه هم گفته می‌شد) دیده می‌شود که با مغازه‌های متعدد پوشیده شده. روزی روزگاری سردر باشکوه کاروانسرای مقصودعصار روبه روی این بنا قرار داشته و نام چهارسو مقصود را معنا می‌بخشیده است. با تخریب کاروانسرای مقصود عصار بی‌گمان هویت بازار ضلع شرقی میدان امام (ره) زخم بزرگی برداشته که تا امروز ادامه دارد.»