به گزارش خبرنگار ایمنا، شطرنج نوعی بازی تخته‌ای و دونفره است که روی صفحه شطرنجی و با استفاده از مهره‌هایی از جمله شاه، وزیر، رخ، فیل، اسب و سرباز انجام می‌شود. هر یک از مهره‌های شطرنج به شکل به‌خصوصی حرکت می‌کنند و قادر به زدن مهره‌های حریف هستند. هدف این بازی مات کردن حریف یا ایجاد وضعیتی که شاه حریف بعد از کیش شدن هیچ راهی برای رفع کیش نداشته باشد، است. قدمت این بازی به سده ششم میلادی در شرق هندوستان بازمی‌گردد.
شطرنج گاهی با محدودیت زمانی برگزار می‌شوند و عنوان شطرنجِ سریع و برق‌آسا برای مسابقاتی که زمان کوتاهی دارند استفاده می‌شود. در کنار انواع شطرنج رسمی از جمله استاندارد، سریع و برق‌آسا، انواع دیگری از این بازی مانند شطرنج آرماگدون، شطرنج بولت، شطرنج سیامی و شطرنج ۹۶۰ هم علاقه‌مندان زیادی را به خود اختصاص داده است.
اواخر قرن نوزدهم، رقابت قهرمانی شطرنج جهان بنیان‌گذاری‌شد. نخستین قهرمان رسمی شطرنج جهان ویلهلم اشتاینیتس، شطرنج‌باز یهودی اهل بوهم بود که سال ۱۸۸۶ با غلبه بر یوهانس تسوکرتورت انگلیسی این عنوان را به‌دست‌آورد. ماگنوس کارلسن نروژی قهرمان فعلی شطرنج جهان است که با غلبه بر ویسوآناتان آن‌اند، در سال ۲۰۱۳ صاحب این عنوان شد. در سال ۱۹۲۴، سازمان بین‌المللی شطرنج جهان یا فیده بنیان‌گذاری شد و به‌تدریج مسابقات و عناوین تازه‌ای به‌وجود آمدند. رقابت‌های بین‌المللی شطرنج در طول جنگ جهانی دوم متوقف شد و پس از جنگ جهانی دوم، فیده مسئولیت برگزاری رقابت قهرمانی شطرنج جهان را بر عهده گرفت. تاکنون ۱۷۰ فدراسیون ملی عضو فیده شده‌اند و این سازمان را به یکی از بزرگ‌ترین نهادهای ورزشی جهان تبدیل کرده‌اند. فیده تلاش فراوانی برای افزودن شطرنج به بازی‌های المپیک داشته، اما این اتفاق هرگز نیفتاده است و به‌جای آن از سال ۱۹۲۷ المپیاد شطرنج بین تیم‌های ملی شطرنج کشورهای مختلف دنیا برگزار می‌شود.
فیده درجه‌هایی چون استاد، استاد بین‌المللی و استاد بزرگ را به بهترین شطرنج‌بازان دنیا اهدا می‌کند. استاد بزرگ، پس از قهرمان جهان، معتبرترین عنوانی است که یک بازیکن شطرنج می‌تواند به‌دست آورَد و گفته می‌شود که نخستین بار نیکلای دوم، تزار روسیه، در سال ۱۹۱۴ گروهی از بهترین شطرنج‌بازان دنیا را استاد بزرگ نامید.
هم زنان و هم مردان امکان کسب عنوان قهرمانی شطرنج جهان و دریافت درجات استادی را دارند و تورنمنت‌های شطرنج اغلب بدون محدودیت جنسیتی و سنی برگزار می‌شوند، اما درجات و عناوین مخصوصی هم برای شطرنج‌بازان زن در نظر گرفته شده است که دریافت آنها شرایط آسان‌تری دارد و مسابقه قهرمانی شطرنج زنان جهان هم برای تعیین بهترین بانوی شطرنج‌باز دنیا برگزار می‌شود. فیده همچنین مسابقات قهرمانی جهان را برای رده‌های سنی مختلف و به‌طور جداگانه برای دختران و پسران برگزار می‌کند و درجات استاد بزرگی مخصوصی را هم به بهترین طراحان و حل‌کنندگان مسائل شطرنج اهدا می‌کند.
پیشینه شطرنج
مخترع بازی شطرنج هنوز مشخص نیست اما مورخان در پی یافتن زادگاه آن هستند. بر اساس نظریه‌ای شطرنج حدود سال ۶۰۰ میلادی در هند توسعه یافته است. شنیده‌ها حاکی از آن است که حاکم امپراتوری گوپتا در هند از دانشمندان خواست تا بازی بسازند که به فرزندانش آموزش جنگاوری دهد و از آنها ژنرال‌های قدرتمند بسازد. طبق درخواست وی، بازی بنام Chatarunga به زبان سانسکریت و به معنای چهار بخش ساخته شد. این چهار بخش شامل پیاده نظام، سواره نظام، فیل و ارابه بود. که امروزه به آنها سرباز، رخ، فیل و اسب می‌گوئیم.
ورود شطرنج به ایران
همان‌طور که در شاهنامه گفته شده، مردم ایران در زمان ساسانیان که در آن زمان همسایه هند بودند، توسط راجا هند با شطرنج آشنا شدند. فرهنگ ایران در پیشرفت بازی شطرنج تأثیر بسزایی داشت و نام آن را از Chatarunga به چطرنگ تغییر دادند. طی سال‌ها نام این بازی تغییر کرد و با حمله عرب‌ها به ایران به شطرنج تغییر نام داد. در این بازی اگر به شاه حمله می‌شد و شاه توانایی فرار نداشت، عبارت شاه مات گفته می‌شد که بعدها این عبارت در کشورهای دیگر نیز استفاده شد.
کارنامه اردشیر بابکان، قدیمیترین نوشته در خصوص شطرنج
یکی از کهن‌ترین نوشته‌های ایران حتی جهان که به وضوح از شطرنج یاد می‌کند، کتاب کارنامه اردشیر بابکان (کارنامک ارتخشیر پاپکان) است. در این نوشته آمده است: "اردشیر به فر خدای در چوگان، سواری، چترنگ و شکار برتری یافت. " این سند یکی از قدیمیترین اسناد مکتوبی است که به بازی شطرنج اشاره دارد و عده‌ای همین سند را دلیل بر ابداع شطرنج توسط ایرانیان دانسته‌اند.
ورود شطرنج به اروپا
شطرنج از طریق ورود مسلمانان به اندلس و بیزانس یا روم شرقی به اروپا راه پیدا کرد. شطرنج در اروپا نیز مدت‌ها محدود به طبقه اشراف و شاهزادگان بود و تا پیش از عصر جدید، مردم عادی بدان دسترسی نداشتند. در سال ۱۰۰۰، بازی شطرنج در سراسر اروپا فراگیر شد. بعد از ۵۰۰ سال، شطرنج شباهت زیادی به بازی اولیه هندی داشت. با شروع دوره رونسانس، قوانین شطرنج در کتاب فرهنگ و علم توسعه پیدا کرد. بخشی از تغییرات در قوانین در جهت افزایش سرعت بازی و وارد کردن زودتر مهره‌ها به جنگ بود.
پیدایش شطرنج در جهان اسلام
بعد از پیروزی سپاهیان مسلمان بر ایرانیان در طی سال‌های ۶۳۸ تا ۶۵۱ میلادی، اغلب پارسیان به دین اسلام گرویدند و در این بین، بخشی از ویژگی‌ها و فرهنگ ایرانیان در بین اعراب رواج پیدا کرد. چترنگ (به زبان ایرانیان باستان) یکی از بازی‌های بود که با تغییر نام به شطرنج به جهان اسلام وارد شد و در دوران حکومت عباسی، یکی از محبوب‌ترین بازی‌ها به‌شمار می‌رفت و اشراف علاقه زیادی به انجام این بازی داشتند. ابونعم و جابر کوفی از شطرنج‌بازان مشهور دوران خلافت عباسی بود ند، همچنین العدلی، الرازی و ابوبکر صولی از زبردست‌ترین و نامی‌ترین شطرنج‌بازان عصر اسلامی به‌شمار می‌رفتند.
شطرنج نوین
با افزایش محبوبیت و ایجاد قوانین جدید، این بازی فکری به یک ورزش حرفه‌ای تبدیل شد. سپس اولین دوره مسابقات شطرنج در لندن و در سال ۱۸۵۱، همچنین مسابقات قهرمانی جهان در سال ۱۸۸۶ برگزار شد. در قرن بیستم، سبک نوین یا مدرن شطرنج با توسعه استراتژی‌ها و تاکتیک‌ها بسیار تکامل پیدا کرد.
معرفی صفحه شطرنج و مهره‌ها
صفحه شطرنج یک صفحه مربعی ۸×۸ متشکل از ۶۴ مربع مساوی است که یک‌درمیان روشن و تیره (مربع‌های سفید و مربع‌های سیاه) است. صفحه شطرنج بین دو بازیکن قرار می‌گیرد به‌طوری‌که مربع گوشه راست هر بازیکن سفید است. در ابتدای بازی، یکی از بازیکنان ۱۶ مهره به رنگ روشن (مهره‌های سفید) دارد. بازیکن دیگر ۱۶ مهره به رنگ تیره (مهره‌های سیاه) دارد.
مهره‌های بازی شطرنج عبارت‌اند از:
یک شاه سفید با نماد «K» برگرفته از ابتدای کلمه King
یک وزیر سفید با نماد «Q» برگرفته از ابتدای کلمه Queen
دو رخ سفید با نماد «R» بر گرفته از ابتدای کلمه Rook
دو فیل سفید با نماد «B» بر گرفته از ابتدای کلمه Bishop
دو اسب سفید با نماد «N» بر گرفته از دومین حرف کلمه Knight
هشت سرباز (پیاده) سفید (بدون نماد) [از «P» می‌توان به عنوان نماد آن استفاده کرد] برگرفته از ابتدای کلمه Pawn
یک شاه سیاه با نماد «K»
یک وزیر سیاه با نماد «Q»
دو رخ سیاه با نماد «R»
دو فیل سیاه با نماد «B»
دو اسب سیاه با نماد «N»
هشت سرباز (پیاده) سیاه (بدون نماد) [از «P» می‌توان به عنوان نماد آن استفاده کرد.]
موقعیت اولیه مهره‌های شطرنج به صورت زیر است:
ارزش مهره‌های شطرنج
ارزش مهره‌های شطرنج به شرح زیر است:
- ارزش وزیر: ۹ امتیاز (به‌اندازه ۹ سرباز می‌ارزد.)
- ارزش رخ: ۵ امتیاز (به‌اندازه ۵ سرباز می‌ارزد.)
- ارزش فیل: ۳ امتیاز (به‌اندازه ۳ سرباز می‌ارزد.)
- ارزش اسب: ۳ امتیاز (به‌اندازه ۳ سرباز می‌ارزد.)
- ارزش سرباز: ۱ امتیاز
قوانین اساسی بازی
بازی شطرنج بین دو حریف انجام می‌شود که مهره‌های خود را به نوبت بر یک صفحه مربع شکل به نام صفحه شطرنج حرکت می‌دهند. بازیکن دارای مهره‌های سفید بازی را شروع می‌کند. نوبت حرکت بازیکن زمانی است که حرکت حریف او انجام شده باشد. هدف هر بازیکن قراردادن شاه حریف در معرض حمله است، به نحوی که حریف در حرکت قانونی بعد به هیچ امکان نتواند شاه خودش را از معرض حمله خارج کند. بازیکنی که موفق به این امر شود به اصطلاح حریف را «کیش و مات» کرده و بازی را برده است. اگر بازی به شرایطی برسد که هیچ‌یک از دو بازیکن نتواند «کیش و مات» کند، بازی مساوی است.
انواع بازی شطرنج
به طور کلی شش نوع شطرنج در ایران و در سده‌های میانه رواج داشته است که محمود آملی به تفصیل در کتاب نفائس الفنون شرح داده است:
- شطرنج قدیم (شطرنج هندی): همان شطرنج امروزی می‌باشد که تفاوتش با شطرنج قدیم در سده‌های میانه آن است که فیل می‌توانسته تنها دو خانه به شکل مورب و با جهش از روی مهره‌ها حرکت کند، ضمن اینکه وزیر نیز تنها حق حرکت در یک خانه به شکل مورب را داشته است.
- شطرنج طویل (شطرنج مستطیلی و شطرنج ممدود نیز نامیده می‌شود): دارای صفحه‌ای به ابعاد ۱۶ × ۴ بوده و با تاس بازی می‌شده است که قوانین خاص خود را داشت.
- شطرنج جوارحیه: در صفحه‌ای به ابعاد ۷ × ۶ بازی می‌شد و هر بخش از آن به نام یکی از اعضای بدن بوده است.
- شطرنج تامه: در صفحه‌ای به ابعاد ۱۰ × ۱۰ بازی می‌شد و قوانین آن توسط آملی و مسعودی به وضوح شرح داده شده است.
- شطرنج رومی: دارای صفحه مدور بوده و از ۱۶ مهره تشکیل شده که در دور یک مرکز واحد چیده می‌شود و قواعد مربوط به این بازی نیز توسط ابن عربشاه نقل شده است.
- شطرنج حصون: صفحه بازی آن در ابعاد ۱۰ × ۱۰ بوده که دارای چهار خانه اضافی در حواشی است و در هر طرف صفحه ۲۰ مهره قرار دارد.
- شطرنج کبیر یا شطرنج تیموری: این نوع شطرنج به ابعاد ۱۱ × ۱۰ بوده و ۱۱۲ خانه داشته است که مهره‌های متعددی از جمله شاه، وزیر، زرافه، شتر، شیر، دبابه، ارابه جنگی و نگهبان را شامل می‌شود که در سه سطر در دو سمت صفحه چیده می‌شدند. در این بازی، پیاده جلوی مهره با پیاده دیگر متفاوت بود و هر پیاده می‌توانست ارتقا پیدا کند (به عنوان مثال پیاده شتر به شتر تبدیل شود)، پیاده شاه در صورت ارتقا، تبدیل به شاهزاده می‌شد و در این حالت اگر شاه کیش و مات می‌شد، شاهزاده می‌توانست به جای وی به سلطنت بنشیند. در این بازی شطرنج، همچنین قواعدی به منظور تبادل اسرای جنگی وجود داشت، قواعد این بازی توسط ابن عرشاه به وضوح ذکر شده و عده‌ای از افراد، ابداع آن را به تیمور لنگ نسبت داده‌اند.
بازی‌های به یادماندنی در تاریخ شطرنج
بازی بین دو استاد آلمانی آدولف آندرسن و لیونل کیزریتزکی که دوران حملات جسورانه را تعریف کرد به اصطلاح بازی جاودانه لقب گرفته است. در دیداری دیگر از برترین بازی‌های شطرنج قرن، بابی فیشر، قهرمان آینده جهان، در ۱۳ سالگی با درخششی خیره‌کننده در برابر یک استاد برجسته شطرنج در آن زمان به نمایش گذاشت. این بازی به خاطر چندین قربانی مبتکرانه از جمله قربانی وزیر، که فیشر را به برتری‌های استراتژیک مرگبار تبدیل کرد، قابل توجه است.
طولانی‌ترین روند پیروزی پیاپی در مسابقات شطرنج
بابی فیشر، رکورددار شطرنج جهان برای بیشترین پیروزی‌های متوالی در شطرنج است. فیشر در مسابقات قهرمانی که در نهایت به مسابقه او با بوریس اسپاسکی ختم شد، ۲۰ بازی فوق‌العاده را در مسابقات نخبگان برد.
فیشر رکورد شطرنج خود را در مسابقات بین منطقه‌ای مایورکا در سال ۱۹۷۰ آغاز کرد که در آن هفت بازی متوالی را برد تا مسابقات را به پایان برساند. البته از آنجایی که اسکار پانو از بازی مقابل فیشر انصراف داد، برخی از مورخان شطرنج این بازی را به فیشر تخفیف می‌دهند. در مسابقات نامزدها که در سال ۱۹۷۱ دنبال شد، فیشر هر دو رقیب خود یعنی مارک تایمانوف و بنت لارسن را با امتیازهای کامل ۶ بر صفر شکست داد. برد اولیه در دیدار بعدی مقابل تیگران پطروسیان با باخت در بازی دوم همراه شد و روند رکورد شطرنج او به پایان رسید. فیشر در ادامه با شکست دادن پطروسیان و بوریس اسپاسکی قهرمان شطرنج جهان شد.
در جدیدترین رکورد شطرنج، مگنوس کارلسن از سی‌ویکم ژوئیه ۲۰۱۸ در ۱۲۵ بازی پیاپی شکست ناپذیر بود تا زمانی که او در تاریخ نهم اکتبر ۲۰۲۰ در مقابل استاد بزرگ، یان کریستوف دودا در نروژ تن به شکست داد. رکورد کارلسن رکوردهای قبلی را شکست و بیش از دو سال نیز طول کشید.
جوان‌ترین استاد بزرگ
در ۳۰ ژوئن ۲۰۲۱، ابیمانیو میشرا، شطرنج‌باز آمریکایی، با ۱۲ سال، ۴ ماه و ۲۵ روز سن، جوان‌ترین استاد بزرگ تمام تاریخ شد. میشرا رکورد ۱۲ سال و ۷ ماه که متعلق به سرگئی کاراکین بود را شکست که به مدت ۱۹ سال پابرجا مانده بود. نکته قابل توجه در مورد رکورد میش را این بود که او علی‌رغم فقدان مسابقات معمولی در طول همه‌گیری کووید به آن دست پیدا کرد.
نظر شما