به گزارش خبرنگار ایمنا، طی یادداشتی که مهرداد موسوی‌خوانساری، تاریخ‌شناس در اختیار خبرگزاری ایمنا قرار داده، آمده است:
«دی‌ماه سال ۱۳۹۵ هنگام مرمت بخشی از مسجد جامع عباسی، گذرگاهی زیرزمینی زیر مسجد آشکار شد. گمانه‌زنی‌ها درباره این گذرگاه زیرزمینی از فاضلاب صفوی تا ناکِش مسجد بالا گرفت و خیلی زود به فراموشی سپرده شد. اما شواهد زیادی از دوره‌های مختلف تاریخی مبنی بر وجود مجموعه‌ای از گذرگاه‌های زیرزمینی در زیر دولت‌خانه صفوی و میدان نقش‌جهان وجود دارد.
یک شهر، یک قلعه
شهرهای مهم در دوران‌های گذشته دارای قلعه‌های دفاعی بوده‌اند. شهر اصفهان نیز قلعه‌ای مستحکم و بسیار بزرگ به نام قلعه طَبرک داشته است. امروزه تنها خندق این قلعه با نام چشمه باقرخان در محله پاقلعه بین خیابان‌های گلزار و ملک وجود دارد. اصفهانی‌های قدیم معتقد بوده‌اند که از دولت‌خانه‌های آل‌بویه، سلجوقی و صفوی یعنی به ترتیب از میدان میر، میدان عتیق و میدان نقش‌جهان به این قلعه راه‌های زیرزمینی وجود داشته است. این راه‌های زیرزمینی احتمالاً حاکم شهر را قادر می‌ساخته است تا در هنگام حمله دشمن به سرعت به قلعه دفاعی شهر پناه ببرد. میرزاحسن خان جابری انصاری در کتاب تاریخ اصفهان و ری می‌نویسد: «… این قلعه از ۹۰۰ سال قبل همیشه مخزن سلاطین بوده و راه زیرزمینی به عمارات سلطنتی داشته به میزانی که سوار بتواند بگذرد.»
راه زیرزمینی در دوره صفوی
رد یا اثبات وجود راه‌های زیرزمینی از منطقه سلجوقی و آل‌بویه اصفهان به قلعه طبرک بر اساس اسناد تاریخی امکان‌پذیر نیست اما برای وجود یک راه زیرزمینی گسترده از نقش جهان تا قلعه طبرک اسناد زیادی در دست است. ژان شاردن، سفرنامه‌نویس صفوی ضمن توصیف مسجد شیخ لطف‌الله و محله‌های اطراف آن نوشته: است «… کنار مدرسه (خواجه ملک) گذرگاهی زیرزمینی است که به قلعه می‌پیوندد.» مدرسه خواجه ملک دیوار به دیوار مسجد شیخ لطف‌الله بوده و به گزارش شاردن ورودی یک راه زیرزمینی پشت آن به چشم می‌خورده که ادامه راهی بوده که از زیر میدان می‌آمده است.
راه زیرزمینی در دوره قاجار
در دوره ناصرالدین شاه یک پزشک آلمانی به نام هینریش بروگش قبل از رفتن به تهران چند روزی مهمان عمارت هشت بهشت در اصفهان بوده است. او روزی برای گردش در باقی‌مانده‌های دولت‌خانه صفوی اقدام کرده و نوشته است: «… هنگامی که در باغ‌های اطراف (هشت‌بهشت) برای خروج از در بزرگ، قدم می‌زدیم، اطلاع حاصل کردیم. که در اطراف هشت‌بهشت، کاخ‌های دیگری هم وجود دارند که به وسیله راهروهای زیرزمینی با باغ هشت‌بهشت ارتباط دارند و این راهروها را فقط با راهنمایی نگهبانان کاخ و افرادی که آنها را می‌شناسند می‌توان طی کرد.»
بروگش پس از تماشای چهلستون از طریق یکی از همین راهروهای زیرزمینی به میدان نقش جهان می‌رسد: «…در باغ‌های اطراف چهلستون پس از گذشتن از چند راهروی زیرزمینی و عبور از درهای متعدد بالاخره به دروازه بزرگ قصر سلطنتی رسیدیم.»
راه زیرزمینی در دوره پهلوی
نوسازی‌های عصر پهلوی که از راه رسید، میدان امام و بافت قدیمی دولت‌خانه صفوی هم دستخوش تغییرات فراوان شد. به گزارش روزنامه اخگر در تاریخ بیست‌وپنجم اردیبهشت ماه ۱۳۱۲ خورشیدی هنگامی که داشته‌اند برای ساخته حوض وسط میدان نقش‌جهان اقدام می‌کرده‌اند به شعبه‌ای از راه‌های زیرزمینی صفوی برخورد می‌کنند: «…به طوری که اطلاع یافته‌ایم در موقعی که در میدان نقش جهان مشغول کندن زیر آب حوض جدیدی که ساخته می‌شود، بوده‌اند، نقب بزرگی ظاهر می‌گردد. این نقب که با آجر و خیلی محکم ساخته شده که تا کنون باقی مانده است، به قدری وسیع است که یک نفر به خوبی می‌تواند در آن ایستاده عبور کند و دارای دو دهنه شرقی و غربی نیز بوده است» این گزارش در ادامه به کشف یک راهروی زیرزمینی دیگر در دو سال پیش نزدیک بازار مسگرها اشاره می‌کند: «…پیدایش این نقب و مجرایی که دو سال قبل در ابتدای بازار مسگرها پیدا شده بود و از طرف بلدیه روی آن پوشیده شد و کاملاً مانند نقب میدان نقش‌جهان بوده است، مسلم می‌دارد که در زمان صفویه شهر اصفهان دارای اگو (فاضلاب) برای آب‌ها و کثافات شهری بوده است.»
استاد جلال‌الدین همایی به قول خودش بارها در این راه زیرزمینی قدم زده بوده است و آن را اِگو یا فاضلاب کاخ‌های صفوی می‌داند: «این اگو به عمق حدود ۳ ذرع و عرض ۲ ذرع چرب‌تر، یک رشته از بازارچه بلند متعلق به مدرسه سلطانی به سمت پشت مطبخ، و از آنجا به کنار میدان امام جلو مسجد شاه می‌آید. و یک رشته هم از زیر عمارت عالی‌قاپو می‌آید که مبداش در عمارات قدیم صفویه است و این رشته نیز به مجرای اول می‌پیوندد و هر دو مجری یکی شده از زیر دروازه چهارسو مقصود می‌رود و از آنجا به خط مستقیم داخل محله پاقلعه شده و دست آخر به چشمه پاقلعه می‌پیوندد که محلش مشهود و معلوم است.» در سال ۱۳۳۰ شمسی، مستوفی شهردار اصفهان حوض‌های میدان و مسجد جامع عباسی را به این راه زیرزمینی متصل و این راه را تا چشمه قلعه طبرک لایروبی کرده است.
بدین ترتیب در وجود راه‌های زیرزمینی دولت‌خانه صفوی و میدان نقش‌جهان شکی وجود ندارد اما درباره کاربری آن به عنوان یک کانال انتقال آب یا فاضلاب (درحالی که می‌دانیم فاضلاب‌های شهری در دوره صفوی وجود نداشته است) یا یک مسیر امنیتی برای دسترسی به قلعه دفاعی شهر تردید وجود دارد.»
نظر شما