به گزارش خبرنگار ایمنا، امروزه شهرنشینی به سبک زندگی غالب نه تنها در کشور ما بلکه در سایر کشورهای توسعه یافته دنیا تبدیل شده است. این سبک از زندگی اقتضائات و نیازهای خاص خودش را دارد که رفع آنها در گرو توجه به ساختارها و ویژگی‌های سنی و جنسی جامعه شهری است. شهروندان هریک نیازها و نظرات متفاوتی دارند و اثرات متفاوتی را بر فضاهای شهری بر جا می‌گذارند.
مشارکت شهروندان نقش مهمی در ارتقای زیست‌پذیری شهر دارد و امروزه مشارکت دادن قشر نوجوان به عنوان مهم‌ترین رویکرد در شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری در تمام شهرهای دنیا لحاظ می‌شود، در این بین نوجوانان یکی از اثرگذارترین شهروندان هستند که نقش قابل توجهی در فرایندها و فضاهای شهری ایفا می‌کنند؛ چنانچه برنامه‌ریزان شهر، مدیران اجتماعی و نهادهای مسئول تصمیم‌گیری‌های متناسبی برای این قشر از جامعه شهری داشته باشند، آینده شهر تضمین خواهد شد.
شهرهای امروز ایران با توجه به جوانی جمعیت شهری نیاز بیشتری به فضاهایی متناسب با نیازهای این قشر دارد، با این وجود برنامه مدون و مشخصی برای رفع نیازهای نوجوانان در سطح شهرها به ویژه کلان‌شهرهایی که با چندگانگی فرهنگی مواجه هستند، وجود ندارد. به نظر می‌رسد سرمایه‌گذاری در این حوزه باید در ابعاد فرهنگی، کالبدی، اقتصادی و اجتماعی انجام شود که نیازمند توجه متفاوت مدیران در سطح ملی و محلی است.
حوزه کودکان و نوجوانان نیازمند سرمایه‌گذاری‌های بزرگ است
اسدالله نقدی، استاد تمام جامعه‌شناسی شهری و توسعه در دانشگاه بوعلی سینا در اینباره به خبرنگار ایمنا می‌گوید: در حال حاضر ۹ کلان‌شهر با جمعیت بالای یک میلیون نفر در کشور داریم که حدود ۳۵ درصد جمعیت شهری کشور را در خود جای داده‌اند، با احتساب کلان‌شهرهای غیررسمی که حدود ۱۸ شهر را شامل می‌شود بیش از نیمی از جمعیت شهری کشور در شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند و تهران به تنهایی حدود ۱۵ درصد جمعیت را در خود جای داده است.
وی می‌افزاید: اهداف و ویژگی‌هایی در یونیسف برای شهر دوستدار کودک عنوان شده است، لازم است که این مبحث بر مبنای میزان دستیابی به این اهداف در مقیاس بین‌المللی یا بر اساس قوانین فرادست همچون برنامه‌های توسعه کشور و طرح‌های جامع و ماموریت‌هایی که برای هریک از شهرها در نظر گرفته شده است، مورد توجه قرار گیرد.
این استاد تمام جامعه شناسی شهری تصریح می‌کند: احترام گذاشتن به کودکان و جوانان، اولویت دادن به نظرات و نیازهای آنها در مدیریت شهر و جامعه، دسترسی داشتن همه کودکان و جوانان به خدمات اجتماعی ضروری با کیفیت مناسب، زندگی کودکان در محیطی امن، مطمئن و پاکیزه و بهره بردن از زندگی خانوادگی، بازی و تفریح از اهدافی است که در یونیسف برای کودکان و نوجوانان در نظر گرفته شده است.
باید بررسی کرد که سهم اعتبارات مرتبط با کودکان از بودجه مدیریت شهری به منظور رشد و تعالی آنها در فضاهای شهری کلان‌شهرها به چه میزان است و نوجوانان تا چه اندازه در مدیریت شهرها دخیل هستند، همچنین باید از نظرات آنها به عنوان مشاوران جوان استفاده شود.
نقدی ادامه می‌دهد: خدمات اجتماعی زیر مجموعه‌های زیادی دارد و آموزش، بهداشت، تغذیه، رشد و تکامل فرد، عدالت و حمایت خانواده را شامل می‌شود.
وی تاکید می‌کند: باید توجه داشت که کلان‌شهرهای ما تا چه میزان می‌توانند بر اساس این اهداف و ابتکارها به عنوان شهر دوستدار کودک تعریف شوند، البته شاخص‌های عملیاتی دیگری نیز برای رسیدن به این هدف‌ها به شکل عملیاتی تعریف شده است از جمله اینکه کودکان و نوجوانان در مدیریت شهر به چه میزان دیده می‌شوند و چه نقشی دارند.
این استاد تمام جامعه‌شناسی شهری تصریح می‌کند: باید بررسی کرد که سهم اعتبارات مرتبط با کودکان از بودجه مدیریت شهری به منظور رشد و تعالی آنها در فضاهای شهری کلان‌شهرها به چه میزان است و آنها تا چه اندازه در مدیریت شهرها دخیل هستند، همچنین باید از نظرات آنها به عنوان مشاوران جوان استفاده شود. لازم است بررسی شود که موضوعات مرتبط با کودکان و نوجوانان تا چه اندازه در مصوبات و لوایح لحاظ شده است، اینها همه معیار ارزیابی یک شهر یا اجتماع شهری برای سنجش کودک‌محوری و دوستدار کودک بودن است که باید مورد توجه قرار گیرد.
نقدی تاکید می‌کند: متأسفانه آمار دقیقی در حوزه کودکان و نوجوانان وجود ندارد و بسیاری از کلان‌شهرهای ما تشکیلات منسجم، مدون و مستمری ندارند که قابلیت رصد و ارزیابی علمی داشته باشد.
وی با اشاره به فعالیت‌های انجام شده در سطح جهانی، ادامه می‌دهد: فعالیت‌هایی در قالب شبکه کلان‌شهرهای جهان انجام شده است، از جمله گزارشی که با عنوان «شنیدن فعال برای خلق فضاهای شهری دوستدار کودک» تحت عنوان استراتژی‌های کلان‌شهرها در بازه زمانی ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳ لحاظ شده است؛ این سند می‌تواند معیار و شاخص ارزیابی باشد.
استاد تمام جامعه‌شناسی شهری با اشاره نقش نوجوانان در جوامع شهری، تاکید می‌کند: با وجود تغییرات مهمی که در ترکیب و ساختار هرم جمعیتی کشور در حال رخ دادن است، هنوز بخش بزرگی از جمعیت کشور حدود ۵۰ درصد زیر ۳۰ سال و یک چهارم جمعیت کشور را جوانان تشکیل می‌دهند؛ لذا چنانچه مدیران کلان‌شهرهای ما بخواهند روی «شهروندان فردا» و پروژه «شهر فردا» سرمایه‌گذاری کنند باید مسائل مربوط به نوجوانان و جوانان و لحاظ کردن نظرات و نیازهای آن را در اولویت طرح‌های شهری، استراتژی‌ها و مأموریت‌های خود در بلند مدت قرار دهند.
نقدی با تاکید بر اینکه هیچ شهری به توسعه پایدار و حکمرانی خوب شهری بدون سرمایه‌گذاری آینده‌نگر دست پیدا نمی‌کند، اضافه می‌کند: با توجه به اینکه نوجوانان از نظر اقتصادی، جمعیت‌شناختی و جامعه‌شناختی غیرفعال هستند، بیشتر خدمات اجتماعی و شهری دریافت می‌کنند، اما می‌توانند در خلق فضاهای شهری سرزنده و فعال به مدیریت‌های شهر کمک کنند.
وی ادامه می‌دهد: انتظارات شوراها و مدیران شهری از جوانان و نوجوانان باید در حد اقتضائات سنی آنها و انتظارات اجتماعی باشد، اما به منظور تحقق شهر دوستدار کودکان و نوجوانان بدون همراهی و مشارکت آنها چنین استراتژی محقق نمی‌شود، اما این فرآیند باید از سمت مدیریت شهری برنامه‌ریزی و اجرا شود.
فضاهای شهری باید متناسب با نیازها و دغدغه‌های نوجوانان طراحی شود
استاد تمام جامعه‌شناسی شهری با اشاره به اینکه چه فضاهایی در سطح کلان شهرها برای مشارکت مؤثر نوجوانان باید فراهم شود و نقش شهرداری و سایر نهادها در این زمینه چیست، می‌گوید: برای ایجاد حس سرزندگی، امید و حس تعلق به شهر و جامع در جوانان باید فضاها، فعالیت‌ها و رویدادهای در هر شهر دیده و لحاظ شود تا فضا، فعالیت و رویدادها که سبب ایجاد تعلقات و مشارکت جوانان و نوجوانان می‌شود.
نقدی ادامه می‌دهد: فضاهای شهری باید متناسب با نیازها و دغدغه‌های این گروه اجتماعی باشد. فضای فراغت، فضای بازی، فضای فعالیت، فضای گفت‌وگو و تعامل و تجربه زندگی اجتماعی به کودکان فرصت اشتباه کردن، فرصت تحمل دیگری با وجود تفاوت‌ها، مشارکت مسئولانه در بهبود محیط و مکان زندگی و فرصت مشارکت در کنار دیگران را می‌دهد.
وی اظهار می‌کند: این اقدامات می‌تواند به وسیله شوراها و مدیریت‌های شهری به ویژه در کلان‌شهرهایی که پدیده شهرزدگی، پدیده زندگی ماشینی، پدیده غریبگی، سست و کم رنگ شدن حمایت‌های اجتماعی سنتی، مهاجرت‌ها و تنوع و تکثر فرهنگی بسیار بالا است، مؤثر باشد. اجرای این برنامه‌ها به ویژه برای فرودستان شهری، حاشیه‌نشینان و برای گروه‌های اجتماعی که دسترسی به خدمات اجتماعی، فضا، فرصت‌های فراغت، زندگی، تفریح و سرگرمی و برای آنها در معمولی شهر فراهم نیست، ضرورت دارد.
این استاد تمام جامعه‌شناسی شهری با بیان اینکه این تلاش‌ها و اولویت‌ها برای این است که ما نوجوانان سالمی داشته باشیم، می‌گوید: لازم است در عرصه‌های مرتبط با کودکان و نوجوانان سرمایه‌گذاری‌های بزرگی انجام دهیم تا این آینده‌سازان از نظر بلوغ اجتماعی، سلامت روانی و سلامت اجتماعی رشد کنند.
طراحی فضاهای شهری برای نوجوانان حساسیت‌های خاص خودش را دارد
در همین پیوند امیرحسین شبانی، دکترای شهرسازی می‌گوید: شهر همه شمول شهری است که به نیازها، اقتضائات، انتظارات و ترجیحات حداکثری ساکنان پاسخ می‌دهد، به این مفهوم که ویژگی‌های سنی، جنسی، فرهنگی و اجتماعی شهروندان باید در فرایندهای شهری لحاظ شود، چراکه قاعدتاً هر گروه سنی در شهر نیازها و ویژگی‌های خودش را دارد.
وی می‌افزاید: شهر انسان‌گرا شهری است که شناخت دقیقی از هر گروه سنی داشته باشد و با توجه به ویژگی‌های شناخته شده حداکثر امکانات را در اختیار آنها بگذارد.
این دکترای شهرسازی تصریح می‌کند: نوجوانان از گروه‌های اثرگذار در جوامع شهری هستند که در بعضی منابع نزدیک به گروه کودکان دسته‌بندی می‌شوند، با این وجود می‌توانیم به واسطه ساختار فیزیولوژیکی، روانشناختی، اجتماعی و فرهنگی گروه نوجوان را جداگانه تعریف کنیم تا درک و دریافت صحیح‌تری از ویژگی‌های آنها داشته باشیم.
شبانی ادامه می‌دهد: برنامه‌ریزی، طراحی فضاها و تأمین امکانات و خدمات شهری برای گروه‌های مختلف سنی باید براساس یک مطالعه و پژوهش هدفمند انجام شود، سنین نوجوانی نیز اقتضائات و شرایط خاص خودش را نیاز دارد.
وی تاکید می‌کند: فرد در این سن آرام آرام از کودکی فاصله می‌گیرد و استقلال نسبی خودش را به دست می‌آورد، انتظاراتی که برای نوجوانان وجود دارد نسبت به کودک متفاوت است، اما نوجوان هنوز ویژگی‌های سن جوانی را ندارد.
نیازها، ترجیحات و جهان‌بینی‌های نوجوان دهه هفتاد یا دهه هشتاد با دهه‌های قبل از آن بسیار متفاوت و متمایز است و چنانچه ایجاد امکانات، فضاها و خدمات در ید مدیریت شهری نباشد، نوجوانان به ناچار از فضاهای واقعی در سطح شهرها فاصله می‌گیرند و به فضای مجازی و غیرواقعی پناه می‌برند که چالش‌های آن به شدت بیشتر است، اینجا است که اهمیت یک شهر پاسخگو به نیازهای نسل نوجوان را بهتر متوجه می‌شویم.
این دکترای شهرسازی با بیان اینکه نوجوانی از نظر روانشناختی و جامعه‌شناختی سن ویژه‌ای حساب می‌شود، می‌گوید: متولی و مسئول شهر باید نسبت به این گروه سنی حساسیت‌های بیشتری داشته باشد، زیرا نوجوانی سنی است که آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی نسبت به سایر گروه‌های سنی می‌تواند بیشتر برای فرد تهدیدکننده باشد، در نظر داشته باشید نوجوانی سنی است که آرام آرام چتر تسلط پدر و مادر از رفتارهای اجتماعی و تعاملات فرد کمرنگ‌تر و ورود به جامعه هویدا می‌شود.
شبانی اضافه می‌کند: اجتماع‌پذیری و نگاه به تعاملات و ارتباطات اجتماعی در دوره نوجوانی نسبت به دوره کودکی بیشتر تجربه می‌شود؛ لذا مخاطبان فضاهای اجتماعی، آموزشی، فرهنگی و تفریحی در سطح شهرها نوجوانان هستند و شهرها باید بتواند پاسخگوی نیاز آنها باشند.
نیازهای نوجوانان امروز با دیروز متفاوت است
وی خاطرنشان می‌کند: نیازها، ترجیحات و جهان‌بینی‌های نوجوان دهه هفتاد یا دهه هشتاد با دهه‌های قبل از آن بسیار متفاوت و متمایز است و چنانچه ایجاد امکانات، فضاها و خدمات در ید مدیریت شهری نباشد، نوجوانان به ناچار از فضاهای واقعی در سطح شهرها فاصله می‌گیرند و به فضای مجازی و غیرواقعی پناه می‌برند که چالش‌های آن به شدت بیشتر است، اینجا است که اهمیت یک شهر پاسخگو به نیازهای نسل نوجوان را بهتر متوجه می‌شویم.
این دکترای شهرسازی با اشاره به ضرورت توجه به سرگرمی‌های نوجوانان در سطح فضاهای شهری، تاکید می‌کند: طراحی فضاهای شهری موضوعی تخصصی است، به علاوه بازی تنها یک سرگرمی نیست بلکه از مکمل‌های اصلی بر فرایند رشد در انسان‌ها محسوب می‌شود، زمانی که موضوع بازی را از سطح یک سرگرمی به یک ابزار رشد ببریم و مورد بررسی قرار دهیم، متوجه جایگاه آن می‌شویم.
شبانی ادامه می‌دهد: بازی‌های مختص سنین مختلف ویژگی‌های متفاوتی دارد و فضاها و الزامات بازی باید برای گروه سنی نوجوان به عنوان بخش مهم و جدایی ناپذیر از شهر تعریف شود و فضاهای شهری باید تواند پاسخگوی نسل نوجوان باشد.
وی اظهار می‌کند: اسباب‌بازی‌ها در شهرهای مختلف با ویژگی‌های متفاوت با یک سبک و سیاق کاملاً یکنواخت ایجاد شده است و با انجام یک پژوهش ساده می‌توان دریافت که رضایتمندی و عملکرد بهینه را برای قشر نوجوان ندارد، لازم است ویژگی‌های جسمی و ذهنی نوجوانان را بشناسیم.
این دکترای شهرسازی با بیان اینکه نوجوان از نظر ذهنی ویژگی‌های متمایزی نسبت به دوره کودکی دارد، ادامه می‌دهد: درگیر شدن نوجوانان با وسایل و هم‌بازی‌ها بیشتر است در حالی که در دوره کودکی بازی در همراهی با پدر و مادر و هم‌بازی‌های، به صورت محدود اتفاق می‌افتاد؛ در دوره نوجوانی نقش پدر و مادر کمرنگ‌تر و نقش همبازی پررنگ‌تر است؛ لذا لازم است فضای شهری متناسب‌تر و مبلمان شهری مجهزتری تدارک دیده شود.
شبانی تاکید می‌کند: ورزش یکی از انواع فعالیت‌هایی است که اگر در دوره نوجوانی شرایط آن فراهم باشد می‌تواند نقش بازی را برای این گروه سنی ایفا کند در حالی که سرانه فضاهای ورزشی در سطح محلات و مناطق شهرهای ما عادلانه نیست. برخی نوجوانان مجبور می‌شوند برای دریافت خدمات ورزشی مسافت‌های طولانی را با صرف هزینه‌های زیاد طی کنند؛ لذا عدالت فضایی برای دسترسی نوجوان به امکانات وجود ندارد که باید در دستور کار مدیریت شهری قرار گیرد و یک نظارت اجتماعی فرهنگی ایجاد شود.
نوجوانان برای شهر آینده‌سازی می‌کنند
وی ادامه می‌دهد: طراحی فضا برای این گروه سنی نسبت به گروه‌های دیگر باید با حساسیت‌های بیشتری انجام شود، باید حواسمان باشد که نوجوان گروه سنی است که برای شهر آینده‌سازی می‌کند و چنانچه مدیریت شهری پاسخگو نباشد به گروه نوجوانان، یعنی به آینده شهر آسیب می‌زند.
این دکترای شهرسازی تاکید کرد: چنانچه مدیریت شهری آینده‌نگر باشد باید نوجوان و کودکان را در مرکز توجه قرار دهد و مدیریت انسان‌گرا را پیاده‌سازی کند. آموزش و پرورش می‌تواند ظرفیت قابل توجهی باشد، ما متولیان فرهنگی دیگری نیز در کشورمان داریم که یک بخشی از این ماجرا هستند و لیست آنها عریض و طویل است.
شبانی اضافه می‌کند: قاعدتاً مسجد یک نهاد تأثیرگذار است و می‌توان از طریق این نهادهای فرهنگی و مذهبی فضاهایی را برای نوجوانان در نظر گرفت، هرچند وزارت ورزش و جوانان نیز به عنوان متولیان اصلی ورزش کشور می‌تواند برای این گروه سنی برنامه‌ریزی داشته باشند.
وی تاکید می‌کند: نهادی همچون شهرداری می‌تواند در کنار دستگاه‌های دولتی، وزارت فرهنگ و ارشاد، وزارت کشور و کانون پرورشی فکری کودکان و نوجوانان هم‌فکری و هم‌آوایی داشته باشد و مسئولیت ایجاد فضاهای مؤثر برای این قشر را در سطح شهر بر عهده بگیرد.
این دکترای شهرسازی خاطرنشان می‌کند: مسائلی همچون شکاف بین‌نسلی تنها از طریق شهرداری نمی‌تواند حل شود، بلکه شکاف بین نسلی نیاز به یک عزم همگانی بین‌دستگاهی دارد که می‌تواند با محوریت شهرداری هدایت شود، البته باز هم باید عنوان کنیم که جای مدیریت واحد شهر در این بین خالی است.
نظر شما