به گزارش خبرنگار ایمنا، محمدجعفر قنواتی، در دوازدهمین نشست از شیوه ما مردمان با موضوع «نقش اصفهان در گسترش هنر نقالی در ایران» اظهار کرد: در غرب تصور غلط وجود دارد که نقالان در ایران افراد بی‌سوادی هستند که شاهنامه برای آن‌ها خوانده‌شده و سپس آنان حفظ کرده‌اند، در صورتیکه یکی از نقالان ایرانی ۴۵۰ سال پیش کتابی در شیوه فهم نقالی به نگارش درآورده بود که در آن بیش از ۵۰۰ دیوان شاعران گذشته را به نثر توصیف کرده بود.
وی ادامه داد: دلیل توصیف به نثر اشعار شاعران سال گذشته بدین خاطر بود که نقالان با شیوه‌های نقالی آشنا شوند و بدانند به‌عنوان‌مثال توصیف و نقالی شب رزم با شب هجران عاشق متفاوت است و این اصول مهم را فراگرفته و در نقالی خود به کاربرند. همچنین در این کتاب به شیوه‌های نقالی مردم عثمانی، نقالان بین‌النهرین و …پرداخته‌شده است، بر این اساس چگونه می‌توان گفت این نقال بی‌سواد بوده است؟، به‌طورقطع نگارش این کتاب توسط فرد عالم صورت گرفته است، پس می‌توان نتیجه گرفت که این تصور غرب از نقالان ایرانی اشتباه است.
مدیر دانشنامه فرهنگ مردم ایران تصریح کرد: متأسفانه دو برخورد اشتباه با شاهنامه صورت می‌گیرد، برخورد اول مربوط به افرادی است تمدن و فرهنگ ایران قبل اسلام را نفی می‌کنند و معتقدند ایران قبل اسلام تمدنی نداشته و مردمش آتش‌پرست بودند در صورتیکه این تصور اشتباه است نهاد وزارت از تمدن ایرانی به جهان اسلام وارد شد، انواع مختلف دیوان از این تمدن به جهان اسلام صورت گرفت، پس نمی‌توان گفت قبل از پیروزی اسلام، ایران تمدن و فرهنگی نداشته است.
وی اضافه کرد: برخورد اشتباه دوم، برخورد باستان گرایان است، آن‌هایی که تمدن ایران پس از پیروزی ایران را نهی می‌کنند در صورتیکه نفی آنان، نفی شاعران و بزرگانی همچون ابوالقاسم فردوسی، خیام، حافظ، سعدی و… است این افراد پس از پیروزی اسلام در ایران می‌زیسته و این‌چنین آثار ارزشمندی از خود به‌جای گذاشته‌اند.
فرهنگ موجود زنده است
قنواتی تأکید کرد: فرهنگ ایران از پیشا زرتشتیان تا به امروز روند مثبتی بوده است، فرهنگ موجود زنده است و مثل هر موجود زنده برای ادامه حیات خود جذب و دفن دارد. فرهنگ متناسب با تحولات جامعه یک‌چیز را از دست می‌دهد و یک‌چیز را می‌گیرد به‌عنوان‌مثال نوروز یک آئین پیشازرتشتی بوده است که تا به امروز استمرار داشته است، اما این آئین در طول زمان متناسب با تغییر تحولات جامعه تغییر پیداکرده است در زمان زرتشتیان بر سر سفره نوروز کتاب اوستا می‌گذاشتند اما پس از پیروزی اسلامی به‌جای اوستا، قرآن کریم در سفره نوروز قرار می‌گیرد.
وی گفت: واژه پهلوان از دو جز «پهلو» و «آن» تشکیل‌شده است، آن نسبت است و پهلو به مرد پارت می‌گفتند که دلیل انتصاب پهلوان به مردم پارت بدین خاطر بوده که مردم پارت مردمی رشید و زورمند بوده‌اند، بدین‌جهت است که پهلوانان مرکزی ایران از خطه سیستان بوده‌اند.
علل شکل‌گیری ژانر حماسی در ایران
این دکترای مردم‌شناسی تصریح کرد: پهلوانی شامل درجه و رتبه‌های بوده است که می‌توان به درجات یتیم، احداص و مفرد اشاره کرد که بالاترین درجه پهلوانی جهان‌پهلوانی بوده است از طرفی پهلوان در فرهنگ ایران جایگاه ویژه‌ای داشته است.
وی ادامه داد: ژانر ادبی حماسه در همه کشورها شکل نمی‌گیرد و این ژانر همچون نمایشنامه‌نویسی متناسب با شرایط فرهنگی، تاریخی و اجتماعی شکل‌گرفته و آن جامعه باید دارای ویژگی‌های باشد که ژانر ادبی حماسی در آن شکل بگیرد، دلیل اینکه ژانر ادبی حماسی در ایران شما گرفت بدین خاطر بود که این کشور در برهه‌های از تاریخ مورد هجوم و غارت دشمنان بود در چنین فضایی است که ژانر حماسی و شخصیت پهلوان شکل می‌گیرد.
تفسیم بندی دوره پهلوانی
قنواتی اضافه کرد: طبق پژوهش‌های صورت گرفته پهلوانی در ایران به‌ویژه در شاهنامه به سه دوره اساطیری، حماسی و تاریخی تقسیم می‌شود. در دوره اساطیری پهلوان خود پادشاه بوده است همچون کیومرث، فریدون، طهماسب و… در دوره پهلوانی کارکرد پهلوان از شاه جدا می‌شود در این دوره شاهد هستیم پهلوانانی از خطه سیستآن‌همچون سام، زال و رستم ظهور می‌کند و در دوره تاریخی هرچند پهلوان از شاه جدا می‌شود اما همچون دوره پهلوانی آن اجروقرب را ندارد.
وی ادامه داد: مهم‌ترین کارکرد پهلوان در دوره حماسی و تاریخی پاسداری و اقتدار پادشاهی بوده است به همین جهت شاهد هستیم که تاج‌گذاری پادشاهان در شاهنامه با حضور پهلوانان صورت می‌گرفته است درواقع پهلوانان تاج‌بخش به پادشاه بوده‌اند. وقتی به پهلوانان پیشنهاد می‌شد که پادشاه شوند این امر را نمی‌پذیرفتند حتی اگر پادشاه از مسیر داد خارج می‌شد، این درخواست را نمی‌پذیرفتند زیرا کارکرد پهلوانی از پادشاهی متفاوت است.
این نویسنده و پژوهشگر فرهنگ‌عامه افزود: در دوره حماسی یکی از ویژگی‌های پهلوان آزادگی بود و تحت همه شرایط از نهاد پادشاهی دفاع می‌کرد اما زمانی که حیثیت پهلوانی توسط پادشاه سوال می‌رفت، در مقابل پادشاه پهلوانان ایستادگی می‌کردند. در ایران نه‌تنها پهلوان مرد بلکه پهلوان بانو داشتیم.
وی تأکید کرد: داستان پهلوانی یکی از گسترده‌ترین ژانر ادبیات عامه ایران است به‌غیراز شاهنامه این ژانر ادبی حتی بر داستان شیعی همچون داستان «حمله حیدری» تأثیر می‌گذارد. گسترده داستان پهلوانی ایرانی بازتاب وضعیت جامعه ایرانی بود، ایران در برهه‌های تاریخی در حال غارت بود و واقعیت وجودی پهلوانان در ادبیات ایرانی به این دلیل نمود پیدا می‌کند.
قنواتی اظهار کرد: برخلاف اروپا که داستان پهلوانان و اساطیر برای دربار خوانده و قصه‌های عامیانه برای مردم عادی و روستایی خوانده می‌شد، در کشور ما داستان پهلوانان و اساطیر برای مردم روستا و عادی خوانده می‌شد و بسیاری از این مردم قصه‌های این پهلوانان و اساطیر را حفظ کرده و برای نسل‌های بعد خود بازگو می‌کردند.
وی بابیان اینکه داستان پهلوانی ازلحاظ تاریخی به‌پیش اسلام و پس از اسلام تقسیم‌بندی می‌شود، گفت: این تقسیم‌بندی ازلحاظ ارزش‌گذاری نیست بلکه برای مطالعه و بررسی دقیق داست آن‌ها است زیرا فرهنگ ایران قبل اسلام در وجوه اساسی با بعد از اسلام فرق نمی‌کند حرمت آب که قبل از پیروزی اسلام بوده بعد از پیروی اسلام استمرار پیدا می‌کند به همین جهت است که آب را مهریه حضرت زهرا (س) عنوان می‌کنیم.
پیشینه نقالی در اصفهان
مدیر دانشنامه فرهنگ مردم ایران تصریح کرد: نقالی؛ اصلاح جدیدی است و در تمام تذکره‌های دوره قاجار و قبل از آن شاهد این اصلاح نیستیم فقط دریکی از تذکره‌های دوران صفوی اصلاح نقالی آن‌هم نه به مفهوم امروزی بلکه به معنی فردی که نقل می‌کند، آورده شده است. تا دوره قاجار نقالی رایج قصه‌خوانی بوده است و در این ۸۰ سال گذشته شاهد هستیم به دلیل اینکه دیگر نقالان قصه‌های دیگر را خوانش نکرده و فقط قصه‌های شاهنامه را خوانش می‌کنند، نقال را فرد شاهنامه‌خوان می‌دانیم.
وی اضافه کرد: داستان‌گویی قبل از اسلام هم وجود داشته است و این امر توسط افراد حتی با ادوات موسیقی هم صورت می‌گرفته است و حتی پرده‌خوانی هم توسط برخی افراد در آن دوران انجام می‌شده است.
نقالی تا زمان انتقال پایتخت به اصفهان استمرار و مخاطب ثابت نداشته است
قنواتی گفت: تا زمان تغییر پایتخت از قزوین به اصفهان توسط شاه‌عباس صفوی، نقالان جایی مشخص و ثابت برای نقالی کردن نداشتند و مجبور بودند در کنار کوچه‌ها و مک آن‌های پرتردد نقالی کنند اما این نقالی هم در طول سال استمرار نداشته است زیرا نقال زمانی می‌توانسته نقالی کند که مردم فراغت داشته و مشغول کاربر روی زمین و مزرعه خود نباشند که این امر هم بیشتر از اواسط پاییز تا اواخر زمستان میسر بوده است اما بااین‌حال در این فصل هم نقال نمی‌توانسته به‌طور مستمر نقالی داشته باشد چون برخی روزها برفی، بارانی و سرد بوده و مردمی از کوچه و گذر عبور نمی‌کردند به همین جهت نقالی تا زمان انتقال پایتخت به اصفهان استمرار و مخاطب ثابت نداشته است.
وی ادامه داد: در سال ۱۰۰۶ که شاه‌عباس پایتخت را از قزوین به اصفهان منتقل می‌کند، دستور می‌دهد در کنار ساخت چهارباغ مکان‌های دیگر ازجمله مکانی به نام قهوه‌خانه تأسیس شود و اولین قهوه‌خانه کشور در سال ۱۰۱۲ در اصفهان تأسیس می‌شود. هیچ سند پژوهشی معتبر وجود ندارد که نشان دهد قهوه‌خانه قبل‌تر از اصفهان در شهر دیگر وجود داشته است.
این دکترای فرهنگ‌عامه تصریح می‌کند: تأسیس قهوه‌خانه تأثیر مختلف بر روی حوزه‌های فرهنگ و هنر همچون موسیقی و نقالی می‌گذارد اولین تأثیری که تأسیس این مکان بر نقالی می‌گذارد این است که نقالان دارای یک فضای ثابت و گرم می‌شوند که باعث می‌شود در طول سال نقالی کرده و مخاطبان ثابت خود را داشته باشند. دومین تأثیر اینکه نقلان دیگر مجبور نبودند به دلیل اینکه مردم رهگذر داستان‌های آن‌ها را گوش دهند داستان‌های بلند را خلاصه و یا داستان کوتاه بازگو کنند زیرا هم‌اکنون یک مکان با مخاطبان ثابت داشتند که می تواسنتد داستان‌های بلند را حتی ماه‌ها بازگو کنند به همین جهت بسیاری از آئین‌ها در ارتباط با نقالی همچون سیاه‌پوش کردن قهوه‌خانه در شب سهراب کشی با تأسیس قهوه‌خانه به وجود آمد.
وی گفت: به همین جهت تأسیس قهوه‌خانه در اصفهان نه‌تنها باعث گسترش کمی بلکه باعث گسترش کیفی نقالی در ایران شد و همین امر باعث شد نقالان معروف سایر شهرهای ایران حتی کشورهای دیگر همچون «وارث بخارایی» از بخارا برای آشنایی هر چه بیشتر نقالی به اصفهان سفر کند.
نقش مرشد عباس زریری در گسترش فرهنگ نقالی در ایران
قنواتی اضافه کرد: مرشد عباس زریری از مشاهیر نقّالان و شاهنامه‌خوانان معاصر اصفهان بوده است، وی نقش مهمی در گسترش کمی و کیفی نقالی در ایران داشته است و طومار این فرد در حوزه نقالی بسیار ارزشمند است به‌گونه‌ای که جلیل دوست خواه، اوستا شناس و شاهنامه پژوهش برجسته کشور در فضای دانشگاهی و روشنفکری سال ۱۳۴۵ کشور که نقالی را چندان مورد اهمیت نمی‌دانسته و اطلاع نداشتند مقاله درباره طومار این شخصیت نوشته و آن را در معتبرترین مجله اصفهان در آن زمان «جنگ اصفهان» به چاپ می‌رساند، و دوست خواه به این کار بسنده نمی‌کند و در ماه‌های بعد با خود مرحوم مرشد زریری مصاحبه گرفته و مصاحبه را چاپ می‌کند.
وی ادامه داد: معرفی و پرداختن به طومار مرشد زریری توسط جلیل دوست خواه، اوستا شناس و شاهنامه پژوهش برجسته کشور طی ۵۰ سال حاکی از ارزشمندی این طومار در عرصه نقالی دارد، مهم‌ترین ویژگی نقالی در اصفهان به‌ویژه طومار مرشد زریری ترکیب عناصر اسلامی و سامی با عناصر پیش اسلام است که این امر در نقالی سایر شهرهای کشور بسیار کمتر شاهد هستیم و این تلفیق در عرصه نقالی بی‌سابقه است. در این ترکیب سیاوش آیه قرآن می‌خواند، رستم با امام علی (ع) کشتی می‌گیرد و شکست می‌خورد و نمونه‌های مشابه دیگر به‌عبارت‌دیگر در کنار حفظ فرهنگ ایرانی پیش از سلام، اعتقادات مردم پس از پیروزی اسلام با این فرهنگ گره‌خورده و در قالب داستان شاهنامه نقالی می‌شود.
این نویسنده و پژوهشگر فرهنگ‌عامه ادامه می‌دهد: برخی افراد که با فولکلور آشنایی ندارند این امر را غیرواقعی می‌دانند در صورتیکه این تصور افراد روشنفکری بیش نیست و من معتقد هستم این امر نه‌تنها باعث پیوند هر چه بیشتر مردم با شاهنامه می‌شود بلکه استمرار داستان شاهنامه و نقالی را به همراه خواهد داشت.
به گزارش ایمنا در این نشست، مرشد اکبر دباغیان که سابقه هفت دهه فعالیت نقالی در کارنامه خود دارد، برای شرکت‌کنندگان نقالی کرد.
نظر شما