به گزارش خبرنگار ایمنا، تالاب‌های ایران بسیار پراکنده و گوناگون است که در میان آن‌ها، تالاب گاوخونی در سال ۱۳۵۲ در فهرست تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر قرار گرفت و از این منظر رسیدگی دائمی به شرایط آن اهمیت جهانی دارد، اما تصاویر ماهواره‌ای از اوایل دهه ۸۰ روند کم آبی این تالاب اکولوژیک را نمایان می‌کند، تا جایی که در نبود تأمین حقابه سالانه ۱۷۶ میلیون مترمکعبی، این تالاب ۹۹ درصد وسعت خود را از دست داده و در حال حاضر حدود یک درصد از مساحت آن حفظ شده است.
تالاب گاوخونی از بزرگترین و مهم‌ترین تالاب‌های ایران است که در طول تاریخ علاوه بر ایجاد فضای فرح‌بخش در شرق اصفهان، مامنی برای پرندگان مهاجر و جانوران آبی و منبع درآمد و آسایش ساکنان این منطقه بوده، در طول تاریخ نام «گاوخونی» و «زاینده‌رود» به موازات هم مطرح بوده و طومار معروف شیخ‌بهایی و تقسیمات آب زاینده‌رود که از برجسته‌ترین نمونه‌های میراث فرهنگی این مرز و بوم است، نشان از اهمیت حیاتی این رودخانه از دید مردم در طول تاریخ دارد.
رودخانه زاینده‌رود به طول بیش از ۳۸۰ کیلومتر بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران از کوه‌های زاگرس مرکزی به‌ویژه زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق حدود ۲۰۰ کیلومتر پیش می‌رود و در نهایت به تالاب بین‌المللی گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد. تالاب گاوخونی منطقه‌ای به وسعت ۴۷۶ کیلومتر مربع در ۱۶۷ کیلومتری جنوب شرق اصفهان در ۳۰ کیلومتری شهرستان ورزنه و ۱۴۰ کیلومتری اصفهان بوده و بخش بزرگی از آن در اصفهان و مابقی در یزد است که در دهه ۵۰ در کنوانسیون رامسر به ثبت رسید و نام آن در فهرست تالاب‌های بین‌المللی قرار گرفت. در این بین در خرداد سال گذشته که شهر ورزنه به‌عنوان شهر تالابی جهان در سایت کنوانسیون رامسر انتخاب و ثبت شد، این امر گواه اهمیت احیای تالاب گاوخونی است.
از منظر کارشناسان زیست‌محیطی، این تالاب در گذشته پناهگاهی برای پرندگان مهاجر و زیستگاه گونه‌های مختلف بود، اما از سال ۱۳۷۸ کم آب شد و روند خشک شدن آن به‌صورت تدریجی و مستمر ادامه داشت این تالاب بیش از یک دهه به جز یک مورد آن هم کوتاه‌مدت در سال ۹۵، آب را به خود ندیده است. در این میان با تمام غفلت‌ها و بی‌مهری‌ها برای احیای تالاب گاوخونی و صدای خفته یکی از نخستین تالاب‌های کشور که به علت معادلات نادرست سال‌ها در انتظار رسیدن آب به بستر خشک خود لحظه شماری می‌کرد باز هم باید باران را تنها چتر نجات گاوخونی دانست.
در سال‌های اخیر همواره شاهد بازگشایی محدود و مقطعی جریان آب رودخانه زاینده‌رود بوده‌ایم. این بازگشایی مقطعی زمانی که در سال گذشته‌ها با بارش‌های نسبتاً مطلوب بهاری و سیلاب در ورزنه همراه شد، لب تشنه تالاب بین‌المللی گاوخونی را اندکی تر کرد، اما رسیدن این اندک آب به تالاب برای احیای آن کافی نبود. در این میان حتی با وجود بارش‌های موسمی در مرداد سال گذشته و هدایت سیلاب‌ها محلی از کوه سیاه، شرق تالاب و شهرستان خوروبیابانک و ورزنه برای اندکی افزایش رطوبت و کاهش ریزگردها و گردوخاک به سمت تالاب گاوخونی، به دلیل تشنگی طولانی مدت تالاب تنها دو تا سه درصد آن سیراب شد و تمام سیلاب‌ها هم به خورد زمین فرو رفت و اکنون این تالاب بین‌المللی ۹۹ درصد خشک شده است و با کمتر از یک درصد حیات به زندگی خود ادامه می‌دهد.
به باور کارشناسان محیط زیست خشکی این تالاب نه تنها بر تنوع زیستی گیاهی و جانوری به‌ویژه پرندگان مهاجر به‌طور جدی اثرگذار است، بلکه حیات بسیاری از دوزیستان این زیست بوم را نیز تهدید می‌کند و خشک شدن این تالاب می‌تواند آن را به یکی از بسترهای خطرناک تولید گرد و غبارهای سمی و نمکی در شعاع ۵۰۰ کیلومتری خود در مرکز ایران تبدیل کند. حقابه قانونی محیط زیست، زاینده‌رود و تالاب گاوخونی ۳۱۳ میلیون مترمکعب آب در سال است که سهم گاوخونی ۱۷۶ میلیون مترمکعب در سال‌های خشکی زاینده رود تعیین شده و تأمین این میزان حقابه می‌تواند کارکرد اکولوژیک آن را حفظ کند، این در حالی است که تا دو دهه پیش، تالاب گاوخونی سالانه با حدود یک تا دو میلیارد مترمکعب آب زاینده‌رود سیراب می‌شد، در این خصوص با منصور شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که شرح آن را در ادامه می‌خوانید:
آخرین وضعیت تالاب بین‌المللی گاوخونی تشریح کنید؟
در بهمن و اسفند سال گذشته با جریان سیلاب‌ها، آب‌های بین حوزه‌ای و دبی رودخانه شور دهاقان با بارش‌ها در حدود پنج تا شش درصد بین هفت میلیون مترمکب آب، پهنه ۴۷ هزار هکتاری تالاب گاوخونی را مرطوب کرد، اما به تدریج با نبود جریان سیلابی آب‌های بین حوزه‌ای و گرمای هوا، اکنون تنها یک درصد آن رطوبت دارد و لازم است سازمان حفاظت محیط زیست کشور، طرح احیای تالاب بین‌المللی گاوخونی را در دستور کار قرار دهد، این جاذبه و زیستگاه طبیعی بین‌المللی با هدف حفاظت از اکوسیستم، نیازمند طرح جامع احیای تالاب‌ها است.
همچنین دی‌ماه سال گذشته در مدت بارش‌ها سعی شد سیلاب‌های محلی در کوه سیاه، شرق تالاب و شهرستان خوروبیابانک و ورزنه برای اندکی افزایش رطوبت و کاهش ریزگردها و گردوخاک به سمت تالاب گاوخونی هدایت شود، اما با تشنگی طولانی مدت تالاب تنها دو تا سه درصد آن سیراب شد و تمام سیلاب‌ها هم به خورد زمین فرو رفت.
روان آب‌ها و سیلاب‌های اخیر سبب رسیدن آب به تالاب بین‌المللی گاوخونی شد، اما اکنون با نبود جریانات سیلابی، ۹۹ درصد آن خشک است و چنانچه به یکی از کانون‌های جدی تولید ریزگرد با اثرات زیست‌محیطی تبدیل شود، تشدید ریزگردها و ذرات گردوغبار تالاب می‌تواند پنج استان قم، تهران، چهارمحال‌وبختیاری، مرکزی و یزد را تحت تأثیر بحران فرسایش بادی قرار دهد.
تالاب گاوخونی در احیای تنوع زیستی چقدر نقش دارد؟
تالاب گاوخونی با ۴۷ هزار وسعت در سال ۱۹۷۵ تحت پوشش تالاب‌های بین‌المللی کنوانسیون رامسر قرار گرفت و از آنجا که تالاب ارزش بین‌المللی دارد، به‌عنوان پیکره بزرگ منحصربه‌فرد در تغذیه آب‌های زیرزمینی، کنترل سیلاب و نگهداری مواد غذایی در زیستگاه‌های شناسایی‌شده همچون تالاب رودخانه تپه شنی، دشت‌های سپید، شوره‌زار، شن زار، تپه‌ماهور و کوه آشتیان در مرکز رودخانه، نقش دارد، این کنوانسیون برای حمایت از زیستگاه‌های پرندگان مهاجر آبی در تالاب‌های مهم دنیا تشکیل شده و یکی از تالاب‌های مورد تاکید آن، تالاب گاوخونی اصفهان است.
جایگاه تالاب بین‌المللی گاوخونی در اکوسیستم زیست‌بوم فلات مرکزی کشور و حفظ حیات پرندگان، جانداران و گیاهان مختلف بسیار حائز اهیمت است، چراکه این تالاب در گذشته سالانه میزبان ۱۵۰ هزار بال انواع پرنده بوده است، اما براساس آخرین سرشماری، سالانه کمتر از ۷۰۰ پرنده مهاجر در این تالاب مشاهده می‌شود، به طوری که از اواخر اسفندماه سال گذشته فلامینگوها به تالاب گاوخونی آمدند، اما در روزهای اخیر به دلیل نبود جریان آب در تالاب برای زادآوری با مشکلاتی مواجه شدند.
مهم‌ترین پرندگانی که فهرست آن‌ها به‌عنوان پرندگان تالاب گاوخونی ثبت رسیده عبارت‌اند از فلامینگو، غاز خاکستری، بوتیمار کوچک، حواصیل زرد، اگرت، اردک سبز، اردک مرمری، اردک سر حنایی، خوتکا، چگر، سرسبز، خروس کولی، قوی گنگ، عقاب مارخور، منقر، کبک، تیهو، دال، عقاب دو برادر و تعداد دیگری از پرندگان است، امروزه تعداد و تنوع پرندگان مهاجر در تالاب و رودخانه نسبت به سال‌های گذشته بسیار اندک است.
دلیل بسته شدن خروجی سد رودشتین به سمت پایین دست و تالاب گاوخونی چه بود؟
اواسط فروردین‌ماه امسال، آب برای کشاورزی شرق اصفهان رهاسازی شده بود، بنابراین برای آبیاری به موقع اراضی این مناطق، جریان نسبی آب به سمت پایین دست و تالاب بسته شد.
چرایی لزوم اجرای طرح احیای تالاب گاوخونی چیست؟
یکی از مطالبات جدی که از وزارت نیرو و سازمان حفاظت محیط زیست کشور داریم، تأمین قانونی حقابه تالاب گاوخونی است تا بتوان از مشکلات و بحران‌های احتمالی جلوگیری کرد، تأمین حقابه تالاب خواسته دائمی مردم اصفهان بوده است، اما به‌دلیل خشکسالی و نبود تأمین آب از زاینده‌رود، هرگاه سیلاب وجود داشته آب به آنجا رفته و این تخریب‌ها می‌تواند نگرانی ایجاد کند.
اجرای طرح احیای تالاب گاوخونی اجتناب‌ناپذیر است، چرا که حفاظت تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی، حفظ فرصت‌های ارزشمند گردشگری، حمایت از ارزش‌های تاریخی و فرهنگی، تغییرات و تعدیل آب‌وهوای منطقه، کنترل سیلاب، پالایش آلاینده‌ها و تصفیه پساب، از کارکردهای ارزشمند تالاب گاوخونی است که با احیای این تالاب بین‌المللی ضمن محافظت از منابع آب و خاک، مخاطرات زیست‌محیطی و بیابان‌زایی در سطح استان اصفهان نیز کاهش می‌یابد.
تالاب گاوخونی به کانون بحرانی فرسایش بادی در مرکز کشور تبدیل شده است، لازم است سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور مطابق طرح اکوسیستم‌های تالابی و برای اجرای قانون حفاظت از تالاب‌ها و رودخانه‌های در معرض خطر با همکاری وزارت نیرو نسبت به احیای تالاب گاوخونی و حقابه قانونی آن مانند دریاچه ارومیه، اقدام کند.
سخن آخر…
تالاب گاوخونی به عنوان پیکره بزرگ منحصربه‌فرد در ۱۱۰ کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد که از شمال استان به واحد هیدرولوژیکی کوهپایه و سجزی، از سمت شرق به حوزه کوه سیاه و کویر سیاه، از طرف جنوب به هیدرولوژیک روستای اسفنداران و دستگرد و غرب به واحد هیدرولوژیک جرقویه متصل است که در سال‌های اخیر به دلیل کم‌بارشی و نبود مدیریت لازم از سوی حفاظت محیط‌زیست کشور، با ۴۷ هزار هکتار وسعت، یکی از کانون‌های جدی تولید ریزگرد با اثرات زیست‌محیطی است و تشدید ریزگردهای آن می‌تواند تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری استان‌های دیگر را هم دربرگیرد، لذا حفاظت از تالاب با اهداف اولیه تأمین حقابه قانونی آن مطرح است، زیرا خشک شدن تالاب تبعات زیستی بسیاری همچون خیزش گردوغبار در تابستان امسال مانند سال‌های گذشته با وزش بادهای شدید از شرق و غرب استان و کاهش حجم سفره‌های آب زیرزمینی در منطقه را به همراه خواهد داشت.
۳۲ درصد مساحت استان اصفهان به علت اقلیم خشک و نیمه‌خشک و شرایط کم‌بارش جزو مناطق کویری و بیابانی است، لذا اجرای قانون حفاظت از تالاب‌ها و رودخانه‌های در معرض خطر و طرح حفاظت از اکوسیستم‌های تالابی توسط سازمان حفاظت محیط‌زیست با تعیین اعتبارات واضح و تخصیص آن‌ها و نیز همکاری وزارت نیرو برای احیای تالاب بین‌المللی گاوخونی در شرق اصفهان ضروری است.
نظر شما