به گزارش خبرنگار ایمنا، برای ما ایرانی‌های امروز، سیزده‌بدر همان‌گونه که از نامش پیدا است، به معنی «به‌در کردن سیزده» است. ما معتقد هستیم که عدد ۱۳ نزد بسیاری از اجدادمان، نحس بوده است. آنچه عموم مردم درباره سیزده‌بدر و پیشینه‌اش می‌گویند، این است که اجداد ما در سیزدهمین روز سال نو به طبیعت پناه می‌بردند تا نحسی عدد ۱۳ را به طبیعت بسپارند و از آن خلاص شوند.
اگر بخواهیم درباره سیزده‌بدر تمام حقیقت را بدانیم، باید دست به یک پژوهش عمیق در منابع تاریخی بزنیم و این جشن کهن را واکاوی کنیم. ازاین‌رو ایمنا در مطلب زیر به بررسی این موضوع‌ها پرداخته است.
ریشه برگزاری جشن روز سیزدهم در کجاست
بسیاری از جشن‌های باستانی ایران، طی سالیان دراز به دست فراموشی سپرده شده یا مانند چهارشنبه‌سوری شکل و شمایلشان عوض شده است. اما جشن زیبای «سیزده‌بدر» نه‌تنها فراموش نشده است، بلکه ما آن را تا حدودی شبیه به اجداد خود برگزار می‌کنیم. نکته قابل توجه این است که درباره این جشن، حکایت‌های زیادی وجود دارد و جالب اینجا است که معروف‌ترین حکایت در بین مردم امروز، اشتباه‌ترین تعبیر این روز مقدس در بین باستانیان است!
در میان جشن‌های باستانی ایران، سیزده‌بدر فلسفه‌ای مبهم دارد؛ چراکه در کتب تاریخی به آن اشاره مستقیم نشده است. فقط در منابع بسیار کهن و بعضاً باستانی در مورد روز سیزدهم فروردین چیزهایی یافت شده است. طبق این منابع، ایرانیان باستان، ۱۲ روز اول سال را با نیت ۱۲ ماه سال، جشن می‌گرفتند و در روز سیزدهم به دشت و صحرا می‌رفتند و با رقص و پایکوبی و دعا و نیایش، عید نوروز را به پایان می‌رساندند.
بر اساس همین منابع، روز سیزدهم هرماه، تیرروز نام داشت. یعنی روز سیزدهم هرماه به ایزد تیر که همان ایزد باران است، تعلق پیدا می‌کرد. با در نظر گرفتن این‌که باران همیشه و در همه دوران‌ها، بیانگر رحمت و برکت الهی بوده است، می‌توان گفت که روز سیزدهم هرماه را روز رحمت الهی می‌دانسته‌اند.
داستان‌های باستانی درباره این روز چه می‌گویند
اگرچه هیچ تاریخدانی درباره جشن سیزده‌بدر مستقیم صحبت نکرده است، اما همه آن‌ها در باب وجود روز سیزدهم در تقویم و تاریخ مواردی را ذکر کرده‌اند که قابل تأمل است. بیشتر تاریخ‌نویسان اذعان داشته‌اند که باور ایرانی‌ها درباره عدد ۱۳ نسبت به دیگر اعداد متفاوت بوده است. ابوریحان بیرونی در کتاب «آثارالباقیه»، مبدأ گاه‌شماری اقوام مختلف ایران را بررسی کرده است و در عین حال روزهای سال را به دو دسته خوش‌یمن و بدیمن تقسیم کرده است. طبق این منبع، روز سیزدهم، روزی سعد و خوش‌یمن است.
در کتاب «از نوروز تا نوروز»، نوشته کورش نیکنام آمده است که ایرانیان باستان به خاطر پیروزی ایزد باران بر دیو خشک‌سالی، روز سیزدهم فروردین را جشن می‌گرفتند و این جشن حتی پیش از ۱۸۰۰ سال قبل از میلاد نیز، مرسوم بوده است. در این روز مردم به نیایش ایزد باران یا همان تیر ایزد می‌پرداختند و از او درخواست بارش باران می‌کردند تا خداوند باران به درخواست آن‌ها پاسخ گفته و بر دیو خشک‌سالی چیره شود.
طبق منابع زرتشتی نیز، مردم بعد از ۱۲ روز شادی و برپایی عید نوروز، روز سیزدهم فروردین، سفره هفت‌سین را جمع می‌کردند، انواع خوراکی‌های درون سفره، مانند آجیل و شیرینی را با خود برمی‌داشتند و به کنار جویبارها و رودخانه‌ها می‌رفتند و با جشن و پایکوبی از خداوند طلب باران می‌کردند. البته هنوز هم زرتشتیان این رسم را با همان شیوه گذشتگان برپا می‌دارند.
در تمام منابع باستانی آمده است که: ایزد باران در شمایل اسبی است که همواره با دیو خشک‌سالی در نبرد است. اگر تیر ایزد پیروز شود، بارش باران آغاز، چشمه‌ها خروشان و رودها روان می‌شوند و این‌گونه سرسبزی و طراوت بر طبیعت جاری می‌شود.
چرا در روز سیزده به در، سبزه گره می‌زنیم
کیومرث، نخستین پادشاه و نخستین بشر روی زمین، دختر و پسر دوقلویی با نام‌های مشیه و مشیانه داشت. اولین ازدواج بشر، پیوند میان مشیه و مشیانه بود. زیرا در آن زمان عقد و نکاحی تعریف نشده بود و انسان دیگری نیز روی زمین وجود نداشت. آن دو در روز سیزدهم فروردین با گره زدن دوشاخه از گیاه «مورد»، پیوند خود را برقرار کردند و طی پنجاه سال، ۱۸ فرزند به دنیا آوردند. هنگامی‌که هردوی آن‌ها فوت کردند، جهان ۹۴ سال بدون پادشاه ماند.
بر همین اساس است که دختران و پسران مجرد، از باستان تاکنون، در روز سیزده‌بدر سبزه سفره هفت‌سین را گره می‌زنند. طبق منابع تاریخی، رسم گره زدن سبزه از زمان کیانیان به دست فراموشی سپرده شد؛ اما در زمان هخامنشیان دوباره زنده شده و تا امروز نیز ادامه پیداکرده است.
حکایت زمین و نحسی سیزده
در کتاب‌های مقدس ادیان مختلف، بارها از حوادث کیهانی بزرگ که زمین را تحت تأثیر قرار داده‌اند، یاد شده است. زمین‌لرزه، برخورد ستاره‌ای به زمین، طوفان، سیل و حوادثی هستند که در کتب تاریخی و مذهبی به‌دفعات ذکر شده است. حقیقت این است که از میان تمام این اتفاقات، عموماً آن‌هایی برجسته می‌شوند و در اذهان باقی می‌مانند که تلفات زیادی داشته و خرابی‌های بیشتری به بار آورده است.
یکی از این حوادث ناگوار و بسیار وحشتناک که در تورات آمده است، برخورد ستاره دنباله‌دار با زمین است. طبق آنچه در تورات آمده، این ستاره در روز سیزدهم سال نو در افق ایران درخشیده و بسیاری از مردم آن را دیده‌اند. پس از برخورد ستاره با زمین، آتشفشان‌ها فعال‌شده و زمین‌لرزه‌ای دهشتناک رخ داده است. این زمین‌لرزه موجب ویرانی‌های زیادی در زمین شده و جان مردم و جانوران بسیاری را گرفته است.
این اتفاق باعث شد تا در ذهن مردم باستان چنین تصوری ایجاد شود که هرچند هزار سال یک‌بار، چنین رویدادی رخ خواهد داد. به همین دلیل، از همان روزگاران تا امروز، مردم در روز سیزدهم فروردین از زیر سقف‌ها بیرون می‌آیند و به طبیعت پناه می‌برند. اما نکته اینجا است که به‌مرور زمان این داستان‌ها به فراموشی سپرده‌شده و تنها برچسب نحسی روی عدد ۱۳ و روز سیزدهم فروردین مانده است.
این در حالی است که تاکنون هیچ دانشمند و تاریخ‌شناسی، نحسی عدد ۱۳ را تأیید نکرده است؛ بلکه اکثر آن‌ها اذعان داشته‌اند که روز سیزدهم فروردین، روزی فرخنده و بسیار خجسته است.
سیزده‌بدر در مناطق مختلف ایران
مراسم و نحوه برگزاری روز سیزده‌بدر نیز مانند بسیاری از مراسم دیگر در شهرهای مختلف، متفاوت است. اگرچه نمی‌توان تمام این رسوم را به تفصیل ذکر کرد، اما به برخی از برجسته‌ترین آن‌ها اشاره کرده‌ایم.
مردم خرم‌آباد به جای روز سیزدهم، روز چهارده را بدر می‌کنند! آن‌ها در روز چهاردهم فروردین به طبیعت می‌روند و به تفریح می‌پردازند. سیزده‌بدر در بین خرم‌آبادی‌ها معروف به «سیزده غریب» است. به این معنی که در این روز مسافران و غیر بومی‌ها به طبیعت خرم‌آباد پناه برده و مردم بومی در خانه می‌مانند.
در کردستان رسم است که در روز سیزده‌بدر برای ناهار دلمه برگ درست کنند. زنان کرد از قبل دلمه‌ها را آماده کرده و در این روز روی آتشی که در طبیعت برافروخته‌اند، غذا را می‌پزند. در طول پخت غذا نیز به اطراف رفته و گیاهان دارویی و دمنوش می‌چینند.
تهرانی‌ها عادت دارند که در روز سیزدهم در طبیعت آش بپزند و به عنوان میان وعده میل کنند. برخی آش رشته را با نیت محکم کردن رشته زندگی در سال جدید طبخ می‌کنند و برخی دیگر خوردن آش دوغ اردبیلی را در طبیعت ترجیح می‌دهند.
در اهواز، مردم معتقدند که گره زدن سبزه در روز سیزده‌بدر، بلا و گرفتاری را دور می‌کند. آن‌ها در این روز سیزده گره بر سبزه‌ی خود می‌زنند. برخی هم که با قوم و خویش خود به طبیعت رفته‌اند، سیزده سبزه را به یکدیگر گره می‌زنند؛ به این نیت که پیوندهای فامیلی‌شان محکم‌تر شود.
مردم گیلان پس از به آب سپردن سبزه، هفت سنگ ریز در آب می‌اندازند و با هر سنگ، آرزویی برای سال جدید می‌کنند. آن‌ها معتقدند که آب روان آرزوهای آن‌ها را برای برآورده شدن به سوی خداوند می‌برد. همچنین در این روز، کشتی گیله‌مردی در طبیعت بسیار مرسوم است.
معنی کارهایی که سیزده‌بدر انجام می‌دهیم، چیست؟
سیزده‌بدر آئین‌های ویژه‌ای دارد که برخی از آن‌ها از همان ابتدا مرسوم بوده‌اند و برخی دیگر نیز در طول تاریخ پدید آمده‌اند. تعدادی از این مراسم عبارت است از:
بازی‌های گروهی، فال‌گیری، گره زدن سبزه، بخت‌گشایی، فال‌گوش ایستادن، رقص‌های دسته‌جمعی، جمع کردن گیاهان صحرایی، پخت غذا به صورت عمومی و دسته‌جمعی، بادبادک پرانی، اسب‌سواری، شادی کردن و روبوسی، به آب سپردن سبزه، پختن آش، خوردن کاهو و سکنجبین، آب‌بازی و آب‌پاشی.
طبق باور مردمان پیشین، شادی کردن و روبوسی برای دور ریختن اندیشه‌های پلید و آشتی انجام می‌شده است. انداختن سبزه نوروز در آب روان نیز به معنی هدیه دادن به ایزد آب بوده است. همچنین با گره زدن سبزه، مادر طبیعت را شاهد پیوند بین زن و مرد قرار می‌دادند. با مسابقه اسب‌سواری نیز یاد ایزد باران که با دیو خشک‌سالی نبرد کرده را زنده نگه می‌داشتند.
غذاهای سیزده‌بدر؛ در هر گوشه از ایران
امروزه در روز سیزده‌بدر هر کسی بر اساس رسوم خود غذایی را طبخ می‌کند. عده‌ای غذا را در دل طبیعت می‌پزند و عده‌ای نیز از قبل غذا را در خانه پخته و با خود به طبیعت می‌برند. جالب است که تعداد کثیری از مردم، بدون این‌که توجهی داشته باشند، کاملاً ناخودآگاه سنت‌های روز سیزده‌بدر را به جا می‌آورند. به عنوان مثال، وقتی از روز دوازدهم به تدارک غذای روز سیزده‌بدر می‌پردازند در حال اجرای سنتی قدیمی و کهن هستند.
غذاهایی مانند آش رشته، دمی باقلا و دمی بلغور، غذاهایی هستند که تهرانی‌ها در روز سیزده‌بدر، در دل طبیعت می‌پزند و میل می‌کنند. مردم شهرهایی که دسترسی راحت‌تری به طبیعت دارند نیز اغلب روز سیزده‌بدر با گیاهان تازه و محلی غذا درست می‌کنند. مثلاً اهالی خراسان با سبزی‌های خودرو و محلی آش درست می‌کنند و در سفره سیزده‌بدر خود سمنو و حلوا می‌گذارند.
در گذشته‌های نه‌چندان دور، مردم شمال ایران گوسفندی را در روز سیزده‌بدر قربانی می‌کردند و با آن غذایی تازه در دل طبیعت می‌پختند. نکته جالب این است که این گوسفند باید بدون لکه و کاملاً سیاه یا سفید بود.
مردم بیجار رسم دارند که روز سیزده‌بدر کوفته بخورند. اهالی بروجرد و فارس هم در این روز تخم‌مرغ آب‌پز با ۱۳ گردو را با برنج می‌خورند. عده‌ای نیز معتقد هستند که تمام آجیل و شیرینی‌های باقی‌مانده از عید، باید در این روز تمام شود.
طبخ و خوردن کباب در طبیعت هم که دیگر در بین اغلب ایرانی‌ها تبدیل به یک رسم شده است. عده‌ی زیادی از مردم شهرهای مختلف در این روز به طبخ جوجه یا کباب برگ در طبیعت می‌پردازند و روی آتشی زغالی، غذایی دلچسب درست می‌کنند تا سیزده خود را با یک غذای جانانه به در کنند.
نظر شما