به گزارش خبرنگار ایمنا، تاریخ نویسندگی فرازونشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشته است. در پس هر فرازوفرود این دشت، نام‌هایی نهفته است که هر کدام برگی از هویت و شناسنامه نویسندگی در سراسر جهان را رقم زنده‌اند. مطالعه تاریخ زندگانی و سیر در احوال و آثار بزرگان کشور، نمایی هر چند کوتاه و گذرا، اما عمیق و قابل‌تأمل به ما هدیه می‌کند.
در دل هر یک از واژه‌های اهالی صاحب قلم، گنجینه‌ای از رازها و معانی و در سطورشان، رازهایی برای نویسندگان نهفته است. قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی آنان است تا با ذهن و زبانشان بیش‌ازپیش آشنا شویم.
در این برهه، دفتر زندگانی «سیمین دانشور» نویسنده ایرانی و خالق اثر ماندگار و جهانی «سووشون» را ورق می‌زنیم. وی نویسنده و مترجم ایرانی و همسر جلال آل‌احمد بود و در اکثر فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی همسرش حضور و همکاری داشت. دانشور، نخستین زن ایرانی است که به صورت حرفه‌ای در زبان فارسی داستان نوشت.
زندگی‌نامه سیمین دانشور
دانشور در هشتم اردیبهشت‌ماه ۱۳۰۰ در شیراز به دنیا آمد. پدرش دکتر محمدعلی دانشور (احیاءالسلطنه) همان فردی است که سیمین در رمان «سووشون» از او به نام «دکتر عبدالله‌خان» یاد می‌کند. احیاءالسلطنه، مردی بافرهنگ و ادب و عضو گروه حافظیون بود که شب‌های جمعه بر سر مزار حافظ جمع می‌شدند و یاد این شاعر بزرگ را زنده نگه می‌داشتند.
مادر سیمین، قمرالسلطنه حکمت نام داشت. بانوی شاعر و هنرمندی که نقاشی را به فرزندانش آموخت و مدتی نیز مدیر هنرستان دخترانه هنرهای شیراز بود. سیمین سه برادر و دو خواهر داشت و در خانواده‌ای اهل ذوق و هنر پرورش یافت.
این بانوی داستان‌سرا از کودکی توسط مادر و پدرش با ادبیات و هنر آشنا شد و دوران ابتدایی و متوسط را در مدرسه انگلیسی «مهرآئین» به تحصیل پرداخت و در امتحانات نهایی شاگرد اول سراسر کشور شد، سپس به تهران رفت و در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به تحصیل مشغول شد و در مدرسه‌ای آمریکایی اقامت گزید.
پدر دانشور در سال ۱۳۲۰ زمانی که سیمین موفق به اخذ مدرک لیسانس شده بود، درگذشت و او با وجود درآمد مکفی پدر و ثروت مادرش، برای مدتی مجبور به کار کردن شد. ازجمله کارهایی که سیمین به آن اشتغال داشت، معاونت اداره تبلیغات خارجی و نوشتن مقاله برای روزنامه ایران آن زمان با نام مستعار «شیرازی بی‌نام» بود؛ همچنین برای مدت کوتاهی نیز در رادیو تهران مشغول بود.
سیمین در دانشگاه تهران شاگرد استادانی نظیر ملک‌الشعرای بهار، علی‌اصغر حکمت، نصرالله فلسفی، احمد بهمنیار و لطفعلی صورتگر بود. او در سال ۱۳۲۸ با مدرک دکترای ادبیات فارسی فارغ‌التحصیل شد، رساله او علم‌الجمال و جلال در ادبیات فارسی تا قرن هفتم نام داشت. استاد راهنمای اولیه او فاطمه سیاح بود اما به‌علت فوت نابه‌هنگامش، بدیع‌الزمان فروزان‌فر جایگزینش شد. سیمین در این دوران، کتاب سرباز شکلاتی، اثر «جرج برنارد شاو» را به فارسی روان برگرداند.
دلیل استعفای سیمین از فعالیت در رادیو
پدر سیمین در سال ۱۳۲۰ فوت کرد، به همین دلیل مادرش از شیراز به تهران رفت. در همان سال، سیمین به‌عنوان معاون اداره تبلیغات خارجی در رادیو تهران استخدام شد.
پس از مدتی سیمین احساس کرد که این کار با روحیاتش سازگار نیست، بنابراین دو سال بعد از رادیو استعفا داد و با نام مستعار «شیرازی بی‌نام» به نوشتن مقاله و ترجمه برای نشریات مختلف مشغول شد. در سال ۱۳۲۷ او نخستین کتاب خود را که شامل ۱۶ داستان کوتاه بود به نام «آتش خاموش» منتشر کرد که نخستین مجموعه داستانی بود که به قلم یک نویسنده زن ایرانی منتشر می‌شد.
زهرا طهماسبی‌نمینی در کتاب «جزیره‌نشین سرگردان» نقل کرده است که در سال ۱۳۲۷، هنگامی‌که سیمین در اتوبوسی از تهران به شیراز می‌رفت، با جلال آل‌احمد روبه‌رو شد، آشنایی اولیه و گفت‌وگوی آن‌ها به ملاقات‌های بیشتری انجامید و درنهایت طی سال ۱۳۲۸ با یکدیگر ازدواج کردند.
آل‌احمد، نویسنده و اندیشمندی شناخته‌شده بود و به خانواده‌ای مذهبی تعلق داشت اما خانواده سیمین مرفه‌تر و مدرن‌تر از خانواده جلال بودند. پدر جلال به این وصلت رضایت نداشت و روز عقد نیز در مراسمشان شرکت نکرد.
سیمین دانشور به دلیل فشارهای ساواک به‌عنوان هیئت‌علمی استخدام نمی‌شود
سیمین دانشور در شهریورماه سال ۱۳۳۱ بورس تحصیلی دانشگاه استنفورد آمریکا را از طریق مؤسسه فولبرایت دریافت می‌کند و به ایالات‌متحده برای تحصیل در رشته زیبایی‌شناسی می‌رود. وی در دانشگاه استنفورد نزد والاس استگنز، داستان‌نویسی را می‌آموزد و به گفته خودش در نوشتن داستان تحت تأثیر سبک نوشتاری والاس قرار می‌گیرد.
در این سفر سه‌ساله جلال همسرش را همراهی نمی‌کند. نامه‌های ردوبدل شده در میان این دو، بعدها در کتابی به نام نامه‌های سیمین دانشور و جلال آل‌احمد به‌وسیله انتشارات نیلوفر چاپ می‌شود. سیمین در هنگام تحصیلش در دانشگاه استنفورد علاوه برنوشتن دو داستان کوتاه به زبان انگلیسی، کتاب‌هایی نظیر باغ آلبالو، رمان بئاتریس اثر آرتور شنیتسلر، دشمنان چخوف و رمز موفق زیستن نوشته دیل کارنگی را به فارسی ترجمه می‌کند. او سه سال پس از تحصیل در دانشگاه استنفورد به ایران بازمی‌گردد.
سیمین پس از بازگشت به ایران به کار تدریس در دانشگاه تهران مشغول می‌شود اما به دلیل فشارهای ساواک به‌عنوان هیئت‌علمی استخدام نمی‌شود. علاوه بر این او در مدارس گوناگونی نیز به‌عنوان معلم به دانش‌آموزان درس می‌دهد. سیمین به مدت ۲۰ سال در دانشگاه به تدریس ادامه می‌دهد.
از دیگر فعالیت‌های سیمین، پذیرش مدیریت نشریه نقش و نگار است. او در این مدت کمدی الهی سارویان، همراه آفتاب و داغ ننگ ناتانیل را به فارسی ترجمه می‌کند. در سال ۱۳۴۰ دومین مجموعه داستان سیمین که «شهری چون بهشت» نام دارد، منتشر می‌شود که شامل ۱۰ داستان کوتاه است.
در سال ۱۳۴۸ رمان سووشون که در زمره پرفروش‌ترین آثار ادبی فارسی معاصر است، موجب شگفتی و استقبال منتقدان شد. از این رمان تاکنون ۵۰۰ هزار نسخه چاپ‌شده است و آن را به ۲۱۷ زبان زنده دنیا ترجمه کرده‌اند. این رمان، درون‌مایه‌ای سیاسی دارد و در آن به ستیز با قدرتمندان و صاحبان ثروت و سرنوشت مملو از سختی دهقانان و کارگران اشاره می‌شود. منتقدان سووشون را مهم‌ترین اثر سیمین دانشور می‌دانند.
دو ماه پس از انتشار این کتاب، مرگ جلال رخ می‌دهد و زندگی بیست‌ساله سیمین و جلال آل‌احمد با مرگ نا به‌هنگام او به پایان می‌رسد.
سیمین ۱۳ سال پس از فوت همسرش در سال ۱۳۶۱ کتابی به نام «غروب جلال» را منتشر می‌کند. بخش اول کتاب شوهرم جلال نام دارد. وی این بخش را در سال ۱۳۴۱ و در زمان حیات همسرش نوشته و در آن به جنبه‌های مختلف زندگی جلال می‌پردازد. بخش دوم این کتاب روایت‌گر روز درگذشت جلال از زبان سیمین است.
از سیمین دانشور بیش از ۱۰ ترجمه ممتاز باقی‌مانده است که می‌توان در بین آن‌ها به چهل‌طوطی، ماه‌عسل آفتابی و کتاب دشمنان چخوف اشاره کرد.
آشنایی با سه‌گانه سیمین
سه‌گانه سیمین، رمانی مشتمل بر سه جلد است؛ جلد اول و دوم آن به ترتیب جزیره سرگردانی و ساربان سرگردان نام دارد. شخصیت‌های اصلی این داستان‌ها مراد و سلیم هستند که اولی چپ‌گرا است و دومی گرایش‌های مذهبی دارد. رمان ساربان سرگردان، در فضای اوایل انقلاب اتفاق می‌افتد و با شروع جنگ ایران و عراق و اعزام مراد به جبهه به پایان می‌رسد. سومین رمان این مجموعه کوه سرگردان نام دارد که هنوز منتشرنشده است.
شهری چون بهشت، به کی سلام کنم و انتخاب، از دیگر مجموعه‌های داستانی سیمین دانشور هستند. «به کی سلام کنم» از داستان‌هایی تشکیل‌شده است که بیشتر مضمون سیاسی دارند و به فضای دهه پنجاه و اختناق حاکم بر آن دوران می‌پردازند. «از پرنده‌های مهاجر بپرس» در سال ۱۳۷۶ منتشر شد و مضامینی مربوط به انقلاب و جنگ دارند.
دانشور در اواخر عمر خود از بیماری‌های مختلفی رنج می‌برد و نهایتاً در هجدهم اسفند سال ۱۳۹۰ براثر کهولت سن و ابتلاء به بیماری آنفلوانزا در سن ۹۰ سالگی دیده از جهان فروبست. وی در قطعه هنرمندان بهشت زهرای تهران و در همسایگی عبدالحسین زرین‌کوب و فریدون مشیری به خاک سپرده شده است.
در ادامه به برخی از آثار سیمین دانشور نگاهی می‌اندازیم:
کتاب آتش خاموش (۱۳۲۷)
این کتاب که نخستین تجربه حرفه‌ای دانشور در نویسندگی است، متشکل از ۱۶ داستان کوتاه است که به گفته نویسنده، هفت داستانش متأثر و مقتبس از قصه‌های «اُ. هِنری» است. به‌رغم انتقادهای متعددی که به آن واردشده، آتش خاموش از دو جهت اهمیت دارد: نخست آنکه در نوع خود پیشگام است زیرا اولین مجموعه داستان کوتاهِ فارسی به قلم یک نویسنده زن است، دوم آنکه در مطالعه و بررسی سِیر نویسندگی دانشور یاری‌رسان است.
وی درباره نگارش این کتاب می‌گوید: با خودم می‌گفتم نخستین کار که نباید بهترین کار باشد. وقتی «آتش خاموش» را می‌نوشتم ۲۰ سال داشتم… تا آن‌وقت هیچ زنی داستان کوتاه ننوشته بود و شاید نوشته بود و من خبر نداشتم. به خودم گفتم بگذار اولین باشم، چرا باید صبر می‌کردم و آخری می‌شدم؟ بنابراین آتش خاموش را باید سیاه‌مشق دانشور دانست.
کتاب شهری چون بهشت (۱۳۴۰)
دانشور در این مجموعه نگاه ویژه‌ای به مسائل و مصائب زنان دارد. می‌توان چند داستان قوی در آن یافت (داستان شهری چون بهشت)؛ درمجموع نویسنده نسبت به آتش خاموش پیشرفت داشته، در موضوعات و شخصیت‌ها تنوع ایجاد کرده اما در قیاس با آثار بعدیِ خود خصوصاً رمان‌هایش، همچنان نقاط ضعفی دارد مثلاً توصیفات در حد گزارش باقی مانده است و بار عاطفیِ اندکی دارد.
کتاب به کی سلام کنم؟ (۱۳۵۹)
در این مجموعه نیز نویسنده، «زن» و به‌ویژه مسئله فرزندآوری، دوری مادران و فرزندان، تنهاییِ مادران را در مرکز داستان‌هایش قرار داده است. این الگو از حضور زن در ادبیات، تا پیش از دوران معاصر بی‌سابقه است. اگر سال‌های مشروطه را به‌عنوان آغاز رسمی ادبیات نوین ایران بپذیریم، به‌روشنی می‌بینیم که در دورانِ کهن، زن به‌عنوان یکی از عناصر و شخصیت‌های حاضر در ادبیات که عمده آن نیز ادبیات منظوم است، همواره دور و مبهم بوده است، موجودی دست‌نیافتنی، مستور و پرده‌نشین که شخصیت‌پردازیِ آن همواره با کلیشه و تکرار همراه بوده است.
مشروطه است که زن را از پسِ پرده‌ها بیرون می‌کشد و تصویری اینجایی و اکنونی از او ارائه می‌دهد؛ مطالباتش را عنوان می‌کند و از مصائبش سخن می‌گوید، البته بازهم بیشتر در قالبِ شعر. این نگرش اندک‌اندک به جهان داستان‌ها نیز راه می‌یابد که به‌عنوان‌مثال می‌شود از «تهران مخوف» یاد کرد اما زن‌هایی که سیمین خلق می‌کند، ویژگی‌های خاص خود را دارند.
کتاب سووشون (۱۳۴۸)
اگر بخواهیم از میان آثار دانشور، یک شاهکار برای او قائل شویم، بی‌شک «سووشون» است. این داستان بلندترین جهشِ سیمین بود، اثری که قدرت و قوت آن، سیمین را از زیر سایه آل‌احمد بیرون کشید و نام او را در حوزه نویسندگان حرفه‌ای تثبیت کرد. گلشیری در این راستا می‌گوید: به‌حق آتش خاموش و شهری چون بهشت از چندان ارجی برخوردار نبود تا نام او را در اعداد داستان‌نویسانِ بنام به یاد بیاورد و این نام تا پیش از ۱۳۴۸ [که سال انتشار سووشون است] بیشتر به استعانتِ "عیالم سیمین" یا "عیال" و از قلمِ آل‌احمد حضور داشت.
این کتاب به‌طورعمده سیاسی و اجتماعی است ولی در لایه دیگر کتاب، زندگانی طبقه متوسط جامعه ما در دوره پس از شهریورماه ۱۳۲۰ و سقوط حکومت رضاشاهی به نمایش گذاشته می‌شود، این لایه کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. داستان درباره یوسف و همسرش، زری است و در شیراز روی می‌دهد.
یوسف [یک ارباب‌زاده] تحصیل‌کرده و مخالف بیدادگری و استعمار است. او از فروش غلاتِ حاصل املاک خود به نیروهای انگلیسی که جنوب ایران را اشغال کرده‌اند، خودداری می‌کند و با وابستگی دولت به کشورهای استعماری [استعمارگر] مخالفت می‌ورزد و در این نبرد از پا درمی‌آید. زری نیز تحصیل‌کرده است و آرمان‌های اجتماعی دارد ولی با تندروی‌های شوهرش موافق نیست و در طول مبارزه‌های شوهرش مدام در هراس به سر می‌برد، دلش گواهی می‌دهد که یوسف در این نبرد از پای درخواهد آمد، ازاین‌رو می‌کوشد همسرش را به‌اعتدال و مدارا ترغیب کند اما سیر رویدادها در جهت مخالف خواست و امید او درحرکت است.
کتاب جزیره سرگردانی (۱۳۷۲) و کتاب ساربان سرگردان (۱۳۸۰)
این دو کتاب از سه‌گانه دانشور است که جلد سوم آن (کوه سرگردان) هنوز منتشر نشده است. دانشور در این داستان نیز مانند سووشون، از سبک Documentary Fiction یا داستانِ مستندگونه استفاده کرده است. او داستانِ زندگی «هستی» و فرازونشیب‌های زندگی‌اش را از سال‌های پیش از انقلاب تا سال‌های جنگ ایران و عراق به تصویر می‌کشد. هستی، دختری تحصیل‌کرده، هنرمند و روشنفکر بوده که در کشاکشی مدام، سرگردان و مردد است. از نکات جالب این کتاب، حضور سیمین و جلال به‌عنوان شخصیت‌های داستان است.
نظر شما