به گزارش خبرنگار ایمنا طی یادداشتی که علی افسری، دبیر کانون ایران‌شناسی دانشگاه تهران در اختیار خبرگزاری ایمنا قرار داده، آمده است:
«پس از جنگ سرد اهمیت و جایگاه فرهنگ در روابط بین‌الملل و سیاست خارجی کشورها بیش از گذشته افزایش یافت. تا قبل از آن مسئله فرهنگ در روابط بین‌الملل همواره در زیر سایه مسائلی چون سیاست و اقتصاد فراموش می‌شد اما پس از جنگ سرد، توجه به مسئله فرهنگ افزایش یافت. افزایش اهمیت فرهنگ در روابط بین‌الملل عوامل گوناگونی داشت.
از عواملی که می‌توان به آن اشاره کرد، آشکار شدن شکاف‌های قومی و دینی در اروپا (بوسنی و هرزگوین) و ظهور پدیده بنیادگرایی اسلامی در خاورمیانه است. در واکنش به آشکار شدن این شکاف‌ها و چالش‌های فرهنگی نظریات و تئوری‌های زیادی مطرح شد که می‌توان به نظریه برخورد تمدن‌های ساموئل هانتینگتون و پژوهش‌های فابیو پتیتو در عرصه اخلاق میان تمدنی اشاره کرد.
این توجه به موضوع فرهنگ در روابط بین‌الملل در میان نخبگان و اندیشمندان سیاسی ایران نیز مطرح شد. برای مثال چنگیز پهلوان موضوع سیاست خارجی در حوزه تمدنی ایران را مطرح کرد.
تاجیکستان؛ پاره‌ای از ایران
جمهوری تاجیکستان، کشور پارسی‌زبان و پارسی‌مآب آسیای مرکزی است که در سال ۱۹۹۱ از جمهوری سوسیالیستی شوروی استقلال یافت. این کشور ازجمله کشورهایی بود که باوجود داشتن فرهنگ و زبانی متفاوت از حکومت مرکزی شوروی، حدود هفتادسال در زیر بیرق فرهنگ غالب شوروی زیست کرد. در تمام این مدت زبان رسمی واداری این جمهوری، روسی و خط رسمی‌اش «سیریلیک» بود. اما با وجود سیاست تمرکزگرایی و یکپارچه‌سازی فرهنگی حکومت مرکزی شوروی، تاجیک‌ها توانستند فرهنگ و زبان فارسی را زنده نگه‌دارند.
پس از اجرای سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی (گلاسنوست) آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۸۹، این جمهوری توانست دوباره زبان فارسی را زبان رسمی خود اعلام کند. در سال ۱۹۹۱ و پس از فروپاشی شوروی، جمهوری تاجیکستان اعلام استقلال کرد.
آغاز رسمی روابط ایران و تاجیکستان
ایران نخستین کشوری بود که استقلال یافتن تاجیکستان را به رسمیت شناخت، همچنین اولین کشوری بود که در پایتخت این کشور سفارتخانه تأسیس کرد. این عمل، ایران را به یک حامی و برادر بزرگ تبدیل کرد. اشتراکات گسترده تاریخی و فرهنگی میان ایران و تاجیکستان و انشقاق سیاسی در قرن‌های گذشته سبب شده بود تا هر دو کشور اشتیاق فراوانی برای برقراری رابطه و پیوند میان یکدیگر داشته باشند.
سفر «نبی‌اوف» رئیس‌جمهور تاجیکستان به تهران، به‌عنوان نخستین سفر خارجی این رئیس‌جمهور تاجیکستان، نشان‌دهنده اشتیاق این کشور برای احیای پیوندهای دیرینه است. نبی‌اوف در این سفر اظهار داشت: (تا قرن پانزدهم ایرانی‌ها و تاجیک‌ها در یک کشور واحد زندگی می‌کردیم). او همچنین در مصاحبه دیگری اذعان داشت که ایران و تاجیکستان با صدها رشته تاریخ و فرهنگ مشترک و وحدت زبان و ادبیات به هم نزدیک‌اند. او همچنین به شیراز سفر کرد و از سعدی و حافظ تمجید نمود.
زبان، فرهنگ و گذشته مشترک سبب اشتیاق هر دو طرف برای برقراری روابط و همکاری‌های گسترده با یکدیگر بود اما بروز یک جنگ داخلی در سال‌های پس از استقلال، مانعی در جهت افزایش این روابط بود. پس از تشکیل حکومت در این کشور تازه تأسیس تعارض‌ها در میان گروه‌ها عیان شد. گروه‌های اسلام‌گرا در مقابل دولت تازه‌تأسیس ایستادند و این سبب بروز یک جنگ داخلی شد که پنج سال طول کشید. این جنگ مانعی در برابر افزایش همکاری‌های فرهنگی ایران و تاجیکستان شد.
همکاری‌های ایران و تاجیکستان
برخلاف اینکه دو کشور ایران و تاجیکستان علاقه زیادی به افزایش همکاری‌ها و گسترش همبستگی میان خود داشتند، جنگ داخلی میان دولت مرکزی تاجیکستان به رهبری امامعلی رحمان و نهضت اسلامی تاجیکستان به رهبری عبدالله نوری، سبب شد تا مدتی این امر صورت نگیرد. موضع ایران در قبال این جنگ داخلی میانجی‌گری و حل اختلافات میان دو گروه بود.
موقعیت و پیوند دیرینه ایران و تاجیکستان از یک‌سو و ماهیت حزب نهضت اسلامی تاجیکستان از سوی دیگر سبب شد تا جمهوری اسلامی ایران از هیچ‌کدام از طرفین حمایت نکند و هر دو طرف را به صلح و آتشی دعوت کند. درنهایت پس از پنج سال جنگ و با میانجی‌گری ایران و روسیه دو گروه به توافق رسیدند، و دو گروه از سوی یکدیگر به رسمیت شناخته شدند.
گسترش همکاری‌های فرهنگی ایران و تاجیکستان
همکاری‌های فرهنگی میان ایران و تاجیکستان گستره و زمینه‌های زیادی داشته و دارد. پس از اعلام استقلال تاجیکستان تفاهم‌نامه‌ها و توافق‌نامه‌هایی میان دو کشور امضا شد که محورشان، مبادله هیئت‌های فرهنگی، مبادله کارشناس هواشناسی، افتتاح نمایشگاه کتاب و توسعه مبادلات همکاری‌های علمی، فرهنگی و هنری بود اما گسترش هر چه بیشتر این همکاری‌ها مربوط می‌شود به بعد از پایان جنگ داخلی تاجیکستان.
پس از پایان جنگ داخلی، اولین توافق‌نامه جامع فرهنگی در سال ۱۳۷۶ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. این توافق‌نامه جامع فرهنگی که ۱۷ ماده داشت در هفتم تیرماه ۱۳۷۴ میان دو کشور امضا شد. این توافق‌نامه ۱۷ ماده‌ای پنج‌ساله بود و در پایان پنج سال دوباره برای پنج سال دیگر تمدید می‌شد. محورهای این توافق‌نامه جامع فرهنگی، همکاری مشترک فرهنگی آموزشی، مبادله استاد و اعطای بورس مدارس علوم دینی بود.
در همین زمان تفاهم‌نامه دیگری درزمینه‌های تلویزیونی و رادیویی میان دو کشور امضا شد که محورهای این تفاهم‌نامه ساخت فیلم و برنامه، ارسال و نصب ماهواره، اعطای بورس به کارمندان این حوزه بود. پس از موج اول تفاهم‌نامه‌ها و موافقت‌نامه‌ها در دهه هفتاد خورشیدی، در سال ۱۳۹۳ و با امضای تفاهم‌نامه‌ای جدید، روابط فرهنگی ایران و تاجیکستان ابعاد جدیدی پیدا کرد.
تفاهم‌نامه آذر ۱۳۹۳ که تا سال ۱۳۹۷ اعتبار داشت، بنا بود تا محور همکاری‌های دو کشور در زمینه هفته‌های فرهنگی، جشنواره‌های فرهنگی، حوزه فیلم، مرمت آثار تاریخی، هنرهای نمایشی، تجسمی و موسیقی، کتاب‌های خطی باشد. انعقاد این تفاهم‌نامه‌ها سبب شد تا دو کشور در سه دهه گذشته همکاری‌های گسترده‌ای درزمینه‌های فرهنگی داشته باشند. شاید بتوان گفت که میزان روابط فرهنگی دو کشور بیشتر از روابط اقتصادی و سیاسی بوده است.
یکی دیگر از سیاست‌هایی که همواره ایران در مقابل کشور تاجیکستان داشته، سیاست گسترش خط فارسی است. در سال‌های ابتدایی شکل‌گیری اتحاد جماهیر شوروی به‌کارگیری زبان و خط فارسی ممنوع اعلام شد و در سال ۱۹۸۹ و پس از هفتادسال دوباره تاجیک‌ها توانستند زبان فارسی را به‌عنوان زبان رسمی خود برگزینند اما به علت ضعف حکومت مرکزی این امکان وجود نداشت که به‌یک‌باره خط رسمی واداری کشور تغییر یابد، اما همواره این موضوع توسط نخبگان سیاسی مطرح می‌شد که برای دسترسی به منابع غنی پارسی باید خط رسمی کشور به خط فارسی تغییر یابد.
از افراد برجسته‌ای که از ایران درخواست کرده بودند تا در جهت گسترش زبان و خط فارسی در تاجیکستان کمک کند، می‌توان به گل‌رخسار صفی، لایق شیرلی و محمدجان شکوری اشاره کرد. به همین منظور جمهوری اسلامی ایران به کمک رایزن فرهنگی خود اقدام به گسترش زبان و خط فارسی در تاجیکستان کرد.
اقدامات ایران در جهت احیای زبان و خط فارسی در تاجیکستان
به گزارش رایزن فرهنگی ایران در دوشنبه، اولین اقدام ایرانیان در تاجیکستان، در اختیار قرار دادن منابع فارسی بود. تنها در یک فقره ۱۵۰۰ کتاب فارسی در اتاق فرهنگی ایران در تاجیکستان قرار داده شد تا دانشجویان تاجیکی به منابع فارسی دسترسی داشته باشند.
رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی در سه بخش متفاوت اقدام به گسترش و آموزش زبان فارسی کرده است. ۱. برگزاری کلاس‌هایی در دفتر خود در دوشنبه تاجیکستان ۲. برگزاری دوره‌ها و کلاس‌هایی در دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های علمی ۳. برگزاری دوره‌ها و کلاس‌هایی در مدارس تاجیکستان. همه این اقدامات به درخواست مراکز نام‌برده و تایید دولت مرکزی تاجیکستان صورت گرفته است.
بنا به گزارش رایزن فرهنگی ایران در تاریخ ۱۳۹۴، سالانه حدود ۴۶۰ نفر در مرکز خود رایزن فرهنگی زبان و خط فارسی را می‌آموزند. آموزش زبان و خط فارسی از سوی ایران، علاوه بر اینکه در مرکز رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی در شهر دوشنبه دنبال می‌شد، در دانشگاه‌ها و مدارس نیز این اقدام صورت می‌گرفت. طبق گزارش رایزن فرهنگی ایران، در اوایل دهه نود خورشیدی حدود ۲۵ کلاس در دانشگاه‌های تاجیکستان و حدود ۶۰ کلاس در مدارس تاجیکستان برای آموزش زبان و خط فارسی توسط رایزن فرهنگی ایران دایر شده بود.
سردی روابط تهران و دوشنبه
در سال ۲۰۱۵ نهضت اسلامی تاجیکستان به رهبری محی‌الدین کبیری تروریستی و غیرقانونی اعلام شد. اما در سال ۱۳۹۴، محی‌الدین کبیری از سوی جمهوری اسلامی به کنفرانس وحدت اسلامی دعوت شد. این اقدام خشم دولت مرکزی تاجیکستان را برانگیخت و موجب واکنش‌هایی از سوی دوشنبه بود. طی واکنشی از سوی دولت تاجیکستان فعالیت‌های رایزن فرهنگی ایران در دوشنبه متوقف شد. البته اصل رابطه ایران و تاجیکستان پس‌ازاین اتفاق قطع نشد، اما بشدت به سردی منجر شد.»
نظر شما