به گزارش خبرنگار ایمنا، جمعیت از نظر ساخت، ترکیب و توزیع آن، یکی از زیرساخت‌های اقتدار ملی و از جنبه تحولات و پیامدهای آن، موضوعی استراتژیک برای هر کشور محسوب می‌شود که نیاز به سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و درازمدت دارد.
با توجه به روند کاهش رشد جمعیت و پیامدهای آن از جمله کاهش جمعیت نیروی کار (سنین ۱۵ تا ۶۴ سال) و سالخوردگی جمعیت طی دهه‌های آینده، سیاست‌های کلی جمعیت در سی‌ام اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۳ توسط رهبر معظم انقلاب ابلاغ شد اما این مسئله در یک دهه گذشته از سوی دولت‌ها جدی گرفته نشد و نبود نگاه راهبردی همراه با عواملی مانند تغییر سبک زندگی افراد جامعه و عواملی از جمله شهرنشینی، افزایش سن ازدواج، تغییر ساختار خانواده و تحصیلات موجب شد کشور با شتاب زیادی به سوی چاله جمعیتی پیش رود.
روند رشد جمعیت در کشور نشان می‌دهد که در سال‌هایی نه چندان دور، جامعه‌ای پیر خواهیم داشت و سالمندان سهم قابل توجهی از جمعیت را به خود اختصاص خواهند داد و لازم است در این زمینه آینده‌نگری شود.
درباره تحولات جمعیتی، ازجمله رشد جمعیت، باروری و آینده آن، ساختار سنی و ازدواج و قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت با «محمدجواد محمودی» رئیس کمیته مطالعات جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی گفت‌وگویی انجام شده است که در ادامه می‌خوانید.
خطرات کاهش رشد جمعیت چیست؟
آمار نشان می‌دهد جمعیت گروه سنی صفر تا یک ساله از ۴۵.۵ درصد در سال ۱۳۶۵ به ۲۴.۰ درصد در سال ۱۳۹۵ کاهش یافته است و این بدان معناست که سهم جمعیت جوان ۱۵ تا ۲۹ سال در کشور نیز دچار تحولات جدی شده است. در سه سرشماری اخیر سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ سهم جمعیت جوان کشور وارد یک روند نزولی شده و از بیشترین میزان خود در سال ۱۳۸۵ از ۳۵.۴ درصد با کاهشی ۱۰ درصدی به ۲۵.۱ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است. در مقابل، جمعیت گروه سنی ۶۴ تا ۳۰ سال نیز از ۲۵.۱ درصد طی چهار دهه به ۴۴.۸ درصد افزایش یافته است.
این جابه‌جایی به معنی حرکت ساختار سنی کشور به سوی سالمندی است. جمعیت سالخورده ایران و جهان به صورت مطلق و نسبی در حال افزایش است. در ایران در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۰.۵ درصد جمعیت بالای ۶۰ سال سن داشتند. در ۳۰ سال آینده درصد جمعیت بالای ۶۰ سال ایران به ۳۳ درصد افزایش خواهد یافت همچنین در ایران در سال ۹۹ حدود هفت درصد جمعیت بالای ۶۵ سال سن داشتند که این عدد در ۱۰ سال آینده به حدود ۱۰ درصد افزایش خواهد یافت.
این تغییرات در شاخص‌های جمعیتی دارای ملاحظات اقتصادی، اجتماعی مهمی از نظر سیاست‌گذاری اقتصادی و اجتماعی است بنابراین از هم اکنون باید مشکلات را شناخت، نیازها و مسائل فردا را پیش‌بینی کرد و برنامه شفاف و کارآمدی را برای حل آنها اجرا کرد.
پس از سال‌ها کاهش جمعیت، چرا این موضوع به تازگی مورد توجه قرار گرفته است؟
از سال ۱۳۸۰ تا سال ۱۳۹۴ در کشور افزایش موالید در حال رخ دادن بود اما پس از سال ۹۴ به دلیل خالی‌شدن توان درونی جمعیت، تعداد تولدها با شیب تقریباً تندی شروع به کاهش کرد و در سال ۹۹ تعداد موالید کشور با عدد یک میلیون و ۱۱۴ هزار نفر نسبت به یک میلیون و ۵۷۰ هزار نفر در سال ۹۴ با کاهش ۴۵۰ هزار تولد، رقم ۲۹ درصد را ثبت کرد که در دهه‌های اخیر بی‌سابقه بود. البته تعداد تولدهای سال ۱۴۰۰ با رقم یک میلیون و ۱۱۶ هزار نوزاد در مقایسه با سال ۱۳۹۹ نشان دهنده افزایش حدود دو هزار نفری است همچنین، میزان موالید از حدود ۲۰ در هر هزار نفر جمعیت در سال ۹۴ با کاهش محسوس به ۱۳.۲۴ در هر هزار نفر جمعیت در سال ۱۴۰۰ به کمترین میزان در ۵۰ سال گذشته رسید.
نرخ رشد جمعیت در سال ۱۳۹۹ به ۷۳ صدم درصد و در سال ۱۴۰۰ به ۶۸ صدم درصد رسیده است. برآوردها نشان می‌دهد که با توجه به افزایش جزئی تولدها در سال گذشته نسبت به سال ۹۹، نرخ رشد جمعیت امسال نیز کاهشی باشد. همچنین تا زمانی نرخ باروری کمتر از حد جایگزینی باشد، پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت روبه‌رو باشیم و از جمله پیامدهای منفی کاهش نرخ رشد جمعیت، افزایش جمعیت افراد سالخورده و کاهش جمعیت شاغل است. یکی از عوامل مؤثر در افزایش جمعیت، نرخ باروری است. آمار نشان می‌دهد کاهش سریع نرخ باروری از ۶.۵ فرزند به ازای هر زن در دهه ۶۰ به حدود ۱.۸ فرزند در سال ۱۳۹۰ و افزایش جزئی آن تا حدود دو فرزند در سال منتهی به سرشماری ۱۳۹۵، در طول تاریخ کشور بی‌سابقه بوده است.
اطلاعات ثبت‌احوال نشان می‌دهد، میزان باروری کل ایران در سال‌های ١٣٩٦، ٩٧، ٩٨ و ۹۹ به ترتیب ۲.۰۹، ١.٩٥ و ١.٧٤ و ١.٦٥ فرزند به ازای هر زن بوده است. در سال‌های اخیر اوج سن فرزندآوری در سن ۲۵ تا ۲۹ ساله متمرکز شده است و الگوی سنی باروری نشان دهنده کاهش میزان باروری در گروه‌های سنی ٢٤تا٢٠، ٢٩تا ٢٥ و ٣٤تا٣٠ ساله است. تمام استان‌های کشور کاهش میزان باروری کل را در سال‌های اخیر تجربه کردند، به طوری که کاهش میزان باروری در گوشه و کنار ایران به مسئله‌ای فراگیر تبدیل شده است تا جایی که ٩ استان، باروری پایین (کمتر از یک و نیم درصد) و بسیار پایین (کمتر از ١.٣) را در سال ٩٩ تجربه کردند و ١٥ استان نیز باروری کمتر از سطح جانشینی یعنی ٢.٠٩ تا ١.٥ فرزند داشتند. با گذشت پنج سال از اجرای سرشماری ۱۳۹۵ و با توجه به تغییرات اجتماعی و فرهنگی جامعه و از جمله همه‌گیری کوید ۱۹، بازنگری در پیش‌بینی‌های جمعیتی بیش از پیش ضرورت یافته و در دستور کار قرار گرفت.
با وجود همه هشدارها از پیامد کاهش رشد جمعیت چرا این بحران جدی گرفته نمی‌شود؟
اول اینکه رسانه‌ها و دستگاه‌های فرهنگی باید این موضوع را برای افراد جامعه توضیح دهند، حتی اگر فرض کنیم که مشکل جمعیتی هم نداریم قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت تصویب شده و همه بخش‌های آن برای مردم امتیازاتی درنظر گرفته است، این قانون قرار نیست افراد را در جایی محدود کند، در هیچ‌یک از بخش‌ها و مواد این قانون محدودیت خاصی برای افراد ایجاد نشده است بلکه قوانین قبلی بودند که به عنوان مثال برای صدور دفترچه بیمه فرزندان سوم به بعد محدودیت‌هایی اجرا می‌کردند بنابراین این یک قانون حمایتی و انعطاف‌پذیر است.
به افرادی که اعتقاد دارند حمایت‌هایی که در چهارچوب قانون جوانی جمعیت برای خانواده‌ها درنظر گرفته شده مقطعی و ناکافی است توصیه می‌شود که تنوع برنامه‌های حمایتی دولت‌های دنیا از افزایش جمعیت را بررسی و مطالعه کنند و ببینند که آیا در کشورهای دیگر این حمایت‌ها به شکل مستقیم انجام می‌شود یا غیرمستقیم و چه مواردی در کشورهای دیگر شامل برنامه‌های حمایتی می‌شود، به عنوان مثال یکی از مواردی که بیش از ۷۰ کشور دنیا که با باروری پایین روبه‌رو هستند آن‌را در نظر می‌گیرند، افزایش مرخصی زنان، مرخصی پدران، کمک هزینه برای کودکان و تخفیف مالیاتی است، بنابراین همانگونه که می‌بینید کشورهای دیگر نیز در همین چهارچوب به نهاد خانواده کمک می‌کنند اما اگر بخواهیم این قانون را با آنچه در دنیا اتفاق می‌افتد مقایسه کنیم باید پذیرفت که تسهیلات این قانون بسیار بیشتر است.
چند سال زمان برای بهبود نمودارهای روبه سقوط جمعیتی نیاز است؟
برای پیش‌بینی جمعیت کل کشور تا افق ۱۴۳۰، شش سناریو درنظر گرفته شده است، نخست جبران کاهش باروری پس از دوره همه‌گیری کووید ۱۹( سال ۱۴۰۳) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند که یک سناریو محتمل‌تر است. کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند، تثبیت باروری ۱.۷ فرزند، کاهش باروری تا ۱.۳ فرزند (سناریو بدبینانه)، افزایش باروری تا سطح جانشینی ۲.۱ فرزند و افزایش باروری تا بالاتر از سطح ۲.۵ فرزند (سناریو خوشبینانه) نیز از دیگر پیش‌بینی‌ها به شمار می‌آیند.
دلیل انتخاب سناریوها به این ترتیب است که رقم ۱.۷ تثبیت باروری با توجه به عدد محاسبه شده در سال ۱۳۹۹ درنظر گرفته شد. سناریوهای باروری ۲.۱ و ۲.۵ فرزند با فرض رسیدن به سطح جانشینی و بالاتر از سطح جانشینی با توجه به ایده‌آل‌ها و سیاست‌گذاری‌های جمعیتی و بسیار خوشبینانه انتخاب شده و سناریو باروری ۱.۳ فرزند به عنوان بدبینانه‌ترین سناریو تدوین شده است. اما جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا (سال ۱۴۰۳) و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند به عنوان سناریو محتمل‌تر درنظر گرفته شده است زیرا با توجه به مسائل فرهنگی، سنتی و تمایل خانوارها همراه با اثرگذاری سیاست‌های جمعیتی و بهبود اپیدمی کرونا پس از واکسیناسیون عمومی و بهبود نسبی کسب و کارها، به نظر می‌رسد از کاهش شدید باروری به سمت خیلی پایین جلوگیری کند و در مقطع کوتاهی مقداری از کاهش باروری بر اثر همه‌گیری کرونا جبران شود.
از طرف دیگر با افزایش سطح تحصیلات زنان، باروری کل کشور در سطحی فراتر از دیپلم و نزدیک به سطح کارشناسی (حدود ۱.۶ فرزند) برسد. سناریو جبران کاهش باروری پس از دوره کرونا و ادامه کاهش شیب ملایم باروری تا ۱.۶ فرزند به عنوان سناریو محتمل جمعیت کل کشور برای سال ۱۴۳۰ در حدود ۹۳ میلیون نفر درنظر گرفته شده است و در بدبینانه‌ترین سناریو یعنی کاهش میزان باروری کل تا ۱.۳ فرزند، جمعیت در حدود ۹۰ میلیون نفر و در خوش‌بینانه‌ترین حالت یعنی افزایش میزان باروری کل تا ۲.۵ فرزند، جمعیت در حدود ۱۰۲ میلیون نفر پیش‌بینی شد.
بخش قابل توجهی از تأخیر یا کاهش باروری در دوران همه‌گیری کرونا و یا بعد از آن می‌تواند با تئوری‌های مربوط به اجتناب از خطر و بی‌اطمینانی نسبت به آینده توضیح داده شود همچنین فاصله فیزیکی موردنیاز استراتژی‌های مهار کووید -۱۹ محدودیت‌هایی را در حمایت بین نسلی ایجاد می‌کند، با توجه به اینکه بخشی از مراقبت از فرزندان زنان شاغل در ایران توسط پدربزرگ و مادربزرگ‌ها انجام می‌شود بنابراین ممکن است سیاست فاصله‌گذاری اجتماعی تصمیمات باروری را تحت تأثیر قرار دهد.
به نظر شما دلیل واکنش‌های منفی برخی افراد به افزایش تعداد فرزندان چیست؟
برخی می‌گویند چرا در شرایط اقتصادی کنونی صحبت از افزایش فرزندآوری می‌کنید در حالی که پاسخ ما این است که حتی اگر وضعیت اقتصادی نامناسب خانواده‌ها دلیل کاهش فرزندآوری باشد، این قانون قرار است وضعیت مالی افراد را بهبود بخشد، البته هیچ اجباری در میان نیست تنها قرار است به زوج‌هایی که می‌خواهند فرزندان بیشتری داشته باشند، تسهیلات فرزندآوری پرداخت شود از جمله اینکه به والدینی که پس از اجرای این قانون صاحب فرزند دوم شوند، خارج از قرعه‌کشی، خودرو تحویل داده شود و از آبان ماه سال گذشته که این قانون اجرا شده است تا کنون ۲۴ هزار خودرو تحویل مادرانی شده که فرزند دوم آنها به دنیا آمده است. این تعداد خودرو کمتر از نصف ظرفیت خودروسازان بود اما در قانون ذکر شده که باید نصف ظرفیت تولیدات خودرو را به این طرح اختصاص می‌دادند و اگر حساب کنید می‌بینید که سود مادران در این طرح حدود چهار هزار میلیارد تومان بوده است.
آیا این حمایت‌های درنظر گرفته شده کافی است؟
این قانون حمایت می‌کند و کسی نباید از این قانون حمایتی انتقاد کند در ازای آن چیزی از افراد خواسته نشده است که در برابر آن گله‌مند باشند البته نوع و میزان حمایت نیز بستگی به شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور دارد، کشورهای دیگر نیز با توجه به وسع خود از افزایش جمعیت حمایت می‌کنند، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که دولت همه مخارج فرزندان را به عهده بگیرد زیرا حتی در کشورهای مدینه فاضله یا کمونیستی هم این طور نیست، همه تلاش دولت بر حمایت است. از این گذشته نتایج نظرسنجی‌ها نشان می‌دهد که حدود ۷۰ درصد مردم به طور متوسط مایل به داشتن دو و نیم فرزند هستند یعنی این میل و خواست وجود دارد و اینجاست که دولت باید از خانواده‌ها حمایت کند تا بتوانند به اندازه میل و خواست‌شان فرزند داشته باشند. اکنون به طور میانگین حدود ۱.۶ فرزند به ازای هر خانواده وجود دارد و باید حمایت کنیم که به طور متوسط در طول سال‌های آینده هر زن در طول دوران باروری خود یک فرزند بیشتر به دنیا بیاورد تا میانگین ۱.۶ به ۲.۶ تغییر کند.
ایراداتی که به آئین‌نامه اجرایی قانون جوانی جمعیت وارد می‌شود، چیست؟
اولین ایراد این است که آئین‌نامه هنوز مبهم است، بسیاری از بخش‌ها و مواد این قانون باید در بلندمدت اجرا شود و نیاز به تدوین آئین‌نامه اجرایی دارند، مانند واگذاری ۲۰۰ متر زمین به افراد که آئین‌نامه اجرایی آن به تازگی نوشته شده است و برای تصویب در دستور کار هیئت دولت قرار دارد همچنین آئین‌نامه اجرایی تسهیلات خودرو که مدتی طول کشید اما تدوین شده است. برای تسهیلات بانکی فرزندآوری نیز بانک مرکزی دستورالعملی تدوین و ابلاغ کرده است اما برخی بندها مانند ماده ۵۳ که درباره غربالگری و سقط جنین است هنوز نیاز به تدوین دستورالعمل اجرایی دارد که در این راستا بیش از ده‌ها جلسه با وزارت بهداشت برگزار کرده‌ایم. در زمینه تسهیلاتی که برای دانشجویان و اساتید درنظر گرفته شده نیز دستورالعملی از سوی وزارت علوم به دانشگاه‌ها ابلاغ شده است، سازمان امور استخدامی نیز تاکنون موارد لازم‌الاجرا را به دستگاه‌ها ابلاغ کرده است، مرخصی زایمان نیز ابلاغ شده و دولت در حال پافشاری برای اجرای آن است اما باید به همه بخش‌ها زمان بدهیم تا ایرادات لازم را برطرف کنند.
برای حفظ پنجره جمعیت چقدر زمان داریم و آیا این طرح‌ها قابل اجرا خواهند بود؟
بله زمان محدود است و بیش از هشت سال برای باز نگه داشتن پنجره جمعیت فرصت نداریم باید دولت با همه توان به میدان بیاید و این قانون را اجرا کنند. به نظر من این قانون دستور و خواست رئیس جمهور و رهبر معظم انقلاب است در این مرحله باید برای مردم تبیین و توضیح داده شود که شامل چه موادی است و تا چه اندازه به نفع مردم است اگر بدانند که اصل افزایش جمعیت برای کمک به آینده افراد و خانواده‌هاست به نظر می‌رسد که برای اجرای آن کمک و همکاری کنند.
نظر شما