به گزارش خبرنگار ایمنا، ورزش زورخانه‌ای، ورزش باستانی یا ورزش پهلوانی، نام مجموعه حرکات ورزشی است که از گذشته در محلی به نام زورخانه و با ضرب مرشد انجام می‌شده است. مورخان معتقدند که در ۷۰۰ سال پیش، «پوریای‌ولی» از اهالی خوارزم، زورخانه‌ها را به شکل امروزی درآورده است؛ اما با توجه به رفتار و منش اسطوره‌های تاریخی ایران، زورخانه در ایران تاریخی بسیار کهن‌تر دارد و نام‌های بزرگی همچون «غلامرضا تختی» را می‌توان در آن دید. فدراسیون ورزش پهلوانی و زورخانه‌ای ایران با همکاری سازمان میراث فرهنگی در تاریخ بیست‌وپنجم آبان ۱۳۸۹ برابر با شانزدهم نوامبر ۲۰۱۰ ورزش باستانی و زورخانه‌ای و آئین‌های پهلوانی را در فهرست میراث معنوی یونسکو به نام ایران به ثبت جهانی رساند. ورزش زورخانه‌ای در، دانشنامه «بروک‌هاوس» آلمانی، با استناد به تحقیقات دانشگاه ورزش آلمان، در کتاب اصلی و جلد ویژه ورزش، به عنوان قدیمی‌ترین ورزش بدن‌سازی جهان معرفی شده و نوشته شده است (در مقطع زمانی خاصی در بیش از ۱۲۰۰ سال پیش که صلح نسبی بر ایران حکم‌فرما بود، جنگجویان ایرانی افزار نبرد از جمله گرز، کمان و سپر را جهت آماده‌سازی بدن برای آینده، تبدیل به افزار ورزشی نموده به ورزش با آنان پرداختند.)
در دوران باستان، ورزش و انجام حرکات رزمی از فعالیت‌های اصلی روزانه ایرانیان بوده و جامعه ارزش بالایی برای ورزشکارانی که برای قدرت بدنی و شجاعت روحی داشتند، قائل می‌شد. ورزش زورخانه‌ای در اصل یعنی مرام و منش پهلوانی و جوانمردی و کسانی که در زورخانه‌ها ورزش می‌کردنند از خصوصیاتی مانند مروت و جوانمردی و پهلوانی بهره مند بودند. مرشد زورخانه در هنگام ورزش پهلوانان در گود، اشعار و داستان‌هایی آهنگین را همراه با ضرب مخصوص زورخانه‌ای می‌خواند و به اهمیت جوانمردی و پهلوانی اشاره می‌کند. با گذشت زمان فنون رزمی با ورزش‌های تیمی آمیخته شدند و حالت نمایشی پیدا کردند بعد از آن با اضافه شدن اصول اخلاقی به این مجموعه باعث شد تا سبکی جدید به وجود بیاید که امروزه به آن آئین‌های پهلوانی و ورزش‌های باستانی می‌گویند.
زورخانه چگونه مکانی است؟
زورخانه، محلی است که در آن ورزش باستانی و کشتی پهلوانی انجام می‌شود که در میان آن گودی بزرگی قرار دارد که ورزشکاران در آن به ورزش می‌پردازند.درب ورودی زورخانه‌ها را کوچک قرار می‌دادند تا پهلوان‌ها زمانی که بخواهند وارد شوند قامت خود را خم کنند. تا فرهنگ تواضع و فروتنی را بلد باشند. هم چنین این زورخانه‌ها با اشعار فردوسی و با نوای ایرانی ادغام شده است تا غرور و فرهنگ ایران باستانی در آن حفظ شود.
گود زورخانه چیست؟
گود، محل انجام ورزش زورخانه‌ای در داخل زورخانه است که سطح آن پایین‌تر از کف سالن اصلی است و مانند میدان جنگ و محل ورزش شناخته می‌شود از جایگاه بالا و مقدس برخوردار است. گود زورخانه می‌تواند هشت گوش، شش گوش و چهارگوش ساخته می‌شده است که هر کدام دلیل و فلسفه‌ای خاص دارد. امروزه گودهای زورخانه هشت ضلعی متساوی‌الاضلاع ساخته می‌شود که مصوب و استاندارد است.
آداب زورخانه چیست؟
ورزش باستانی در بین ورزشکاران به احترام و ادب معروف است. آداب و سنت ورزش زورخانه‌ای، با تحسین و پیروی از پهلوانان و دلاوران افسانه‌ای دوره باستانی و امام اول شیعیان، جوانمردان، خُلق و خوی مردانگی و جوانمردی گره خورده است و این ویژگی‌ها را مرشد در قالب شعرها و داستان‌هایی به صورت آهنگین و همراه با ضرب زورخانه می‌خواند. شیعیان معتقدند که زورخانه، مسجد دوم شیعیان است. در زورخانه تمام حرکات با اجازه از سادات و پیشکسوتان زورخانه که به «رخصت گرفتن» معروف است، انجام می‌شود.
در گذشته‌های قدیم پهلوانان از ارزشمندترین طبقات اجتماعی به شمار می‌رفتند و جنگاوری و رزم یکی از ارزش‌های باستانی به شمار می‌رفت و پهلوانان به سبب تسلط بر انواع فنون رزم، در بین عموم مردم محبوب بودند. از دیگر آداب زورخانه این است که ورزشکاران و پهلوانان باید دارای آن باشند، می‌توان به مهمان نوازی و سفره داری، جوانمردی، کمک به فقرا و دستگیری از ضعفا، فروتنی و گشاده رویی، پاکیزگی و آراستگی اشاره کرد.
هرکس وارد زورخانه یا از آن خارج شود، توسط مرشد به وی ادای احترام می‌شود و بسته به رتبه‌ای که دارد حق امتیازش به جا آورده می‌شود. درب زور خانه را کوچک‌تر از قد انسان می‌سازند تا افراد هنگام عبور از آن از قد خمیده گذر کنند که نشان از فروتنی و افتادگی است؛ همچنین باید به ترتیب سادات سپس بیشترین رتبه تا پایین‌ترین رتبه ورزشکاران از درب وارد یا خارج شوند. در زمان سخن گفتن میاندار، دعا کردن، خواندن اشعار توسط مرشد و انجام حرکات فردی نباید از درب زورخانه، وارد یا خارج شد.
مرشد کیست؟
مرشد از جهت اهمیت در ورزش زورخانه‌ای به عنوان عمود خیمه زورخانه شناخته می‌شود که با و نواختن ضرب و کلام آهنگین مهم‌ترین کار که ارشاد و هدایت ورزشکاران است را برعهده دارد. مرشد زورخانه باید فردی متقی، اهل ادب، متواضع، صاحب دل، با سواد کافی، گشاده‌دست و گشاده رو، بدون حب و بغض، شعرشناس، آگاه به آداب ورزش زورخانه‌ای، مشرف بر تمام زوایای فرهنگ آئینی باشد و حقوق و کسوت افراد را رعایت کند؛ همچنین باید از لهجه‌ای شیرین، صدایی طنین‌انداز و رسا و پنجه‌ای هنرمندانه برخوردار باشد.
چگونگی جای ایستادن ورزشکاران در گود زورخانه
هر یک از ورزشکاران با توجه به مقامشان در جایی خاص می‌ایستند. پیشکسوت که سال‌مندترین و ماهرترین ورزشکاران است در جایگاه میاندار یعنی در میان گود روبه‌روی مرشد می‌ایستد. ورزشکاری که پس از او از ورزشکاران دیگر سال‌مندتر و ماهرتر است در پای سردم قرار می‌گیرد و اگر در میان ورزشکاران، ورزشکار سید باشد و در ورزش باستانی مهارت زیادی نداشته باشد، در پای (سردم) می‌ایستد.
ورزشکاری که نسبت به دیگران از مهارت و پختگی کمتری برخوردار است در گود پشت‌سر میاندار قرار می‌گیرد. دیگر ورزشکاران با توجه به مهرت و آزمودگی از بیشترین به کمترین به ترتیب کنار گود، دورتادور میاندار می‌ایستند.
سلسله مراتب در زورخانه
در زورخانه متناسب با سن و مدتی که از حضور فرد در گود ورزش‌های باستانی می‌گذرد، نه سلسله‌مرتبه وجود دارد که مرشد مسئول اجرای تشریفات مربوط به این سلسله مراتب است. پهلوانی مقامی نیست که به راحتی برای فرد به دست آید بلکه برای رسیدن به پهلوانی سال‌ها ورزش و تمرین، پرهیزگاری و منش پهلوانانه لازم است.
ورزشکاران با گذشت سال‌هایی که در زورخانه ورزش می‌کنند، به نه درجه در فرهنگ پهلوانی می‌رسند:
- رتبه یک: بعد از یک سال ورزش کردن در زورخانه، هنگامی که ورزشکار چرخ می‌زند، مرشد برای او منکری (بر منکر علی لعنت و دیگران می‌گویند بیش‌باد) می‌فرستد.
- رتبه دو: بعد از سه سال ورزش کردن، هنگامی که ورزشکار در حال چرخ زدن است، مرشد برای او صلوات می‌فرستد.
- رتبه سه: بعد از شش سال ورزش کردن و داشتن حداقل هجده سال سن هنگامی که ورزشکار در حال بالا یا پایین آمدن از گود است، مرشد برایش صلوات می‌فرستد.
- رتبه چهار: بعد از دوازده سال ورزش کردن و داشتن حداقل بیست‌ودو سال سن، هنگامی که ورزشکار در حال داخل یا خارج شدن از زورخانه است، مرشد برای او صلوات می‌فرستد.
- رتبه پنجم: بعد از پانزده سال ورزش کردن و داشتن حداقل بیست‌وپنج سال سن، هنگامی که ورزشکار در حال بالا یا پایین آمدن از گود است، مرشد برای او ضرب می‌نوازد.
- رتبه ششم: بعد از هجده سال ورزش کردن و داشتن حداقل بیست‌وهشت سال سن، هنگامی که ورزشکار در حال داخل یا خارج شدن از زورخانه است، مرشد برای او ضرب می‌نوازد.
- رتبه هفتم: بعد از بیست‌وچهار سال ورزش کردن و داشتن حداقل سی‌ودو سال سن، هنگامی که ورزشکار در حال چرخ خوردن است، مرشد برای او زنگ می‌زند.
- رتبه هشتم: بعد از سی و دو سال ورزش کردن و داشتن حداقل چهل‌ودو سال سن، هنگامی که ورزشکار در حال بالا یا پایین آمدن از گود است، مرشد برای او زنگ می‌زند.
- رتبه نهم: بعد از چهل‌وپنج سال ورزش کردن و داشتن حداقل شصت‌وپنج سال سن، هنگامی که ورزشکار در حال وارد شدن یا خارج شدن از زورخانه است، مرشد برای او زنگ می‌زند. به این ورزشکاران پهلوانان زنگی می‌گویند و تعدادشان در ایران بسیار کم است.
تجهیزات مخصوص زورخانه چیست؟
در زورخانه با ابزار و لباس مخصوصی ورزش می‌کنند.پا زدن، چرخ زدن و شنا رفتن ازجمله حرکاتی هستند که در زورخانه انجام می‌شود اما نیاز به ابزار ویژه‌ای ندارد. پا زدن و شنا رفتن انواع مختلفی دارد و مرشد برای هر کدام از آن‌ها، اشعار مخصوصی می‌خواند و با ریتم خاصی ضرب می‌گیرد.
لباس، در گذشته ورزشکاران با یک لنگ که به کمر خود می‌بستند، در زورخانه حاضر می‌شدند و ورزش می‌کردند؛ اما امروزه استفاده از لنگ ممنوع شده و ورزشکاران باید شلوار مخصوصی به نام «نَطعی» بپوشند. نطعی شلوارکی تا زیر زانو است که دور کمر و پایین آن چرمی است و رویش نقش بته‌جقه گلدوزی شده است.
میل، دمبلی مخصوص با شکلی خاص از جنس چوبی است که در وزن‌های مختلف ساخته می‌شود و ورزشکاران با استفاده از آن به تقویت عضلات بازو و سرشانه می‌پردازند.
کَباده، نام ابزاری کمان مانند است که برای تقویت عضلات بالا تنه به کار می‌رود.
سنگ و تخته شنا، از ابزاری هستند که باستانی کاران با استفاده از آن به تقوی عضلات سینه می‌پردازند.
گل‌ریزان در فرهنگ زورخانه‌ای چیست؟
یکی از رسومی که در زورخانه‌ها رواج زیادی دارد گل‌ریزان است و جایگاه اقتصادی زورخانه‌ها در فرهنگ باستانی ایران را نمایش می‌دهد. در گل‌ریزان اهالی زورخانه، ورزشکاران و افراد عادی برای اهدای وجوه نقد در زورخانه برای مقاصد خیرخواهانه و عام‌المنفعه از افتتاح یا مرمت یک زورخانه، احترام به پهلوانی که از شهر دیگری آمده، کشتی گرفتن دو پهلوان، کمک به آسیب دیدگان حوادث طبیعی، کمک به نیازمندان، کمک به ازدواج زوج‌های جوان که مشکلات مالی دارند، آشتی دادن دو پیشکسوت که میانشان کدورتی پیش آمده گردهم جمع می‌شوند. در مراسم گل‌ریزان، مرشد پس از شعرخوانی و ضرب زدن و ذکر گفتن، از حاضرین می‌خواهد هر آنچه در توان دارند کمک کنند سپس دو نوچه دو طرف لنگی را در دست می‌گیرند و میان حاضران می‌چرخند تا هر کس به اندازه توان مالی که دارد، مقداری پول در لنگ بریزد.
نظر شما