به گزارش خبرنگار ایمنا، پنجم ماه می، برابر با پانزدهم اردیبهشت‌ماه، «روز جهانی ماما» نام‌گذاری شده است. برای نخستین‌بار در سال ۱۹۸۰ این روز به عنوان روز جهانی ماما پیشنهاد شد و از سال ۱۹۹۲ به شکل رسمی اعلام شد. این روز فرصت مناسبی برای توجه مردم و مسئولان به اهمیت حرفه مامایی در راستای افزایش سلامتی مادر، نوزاد، خانواده و جامعه و از رهگذر آن ساختن بستری مطمئن برای ترسیم آینده‌ای روشن است.
برخلاف باور برخی که حرفه مامایی را محدود به زایمان و مراقبت دوران بارداری می‌دانند، خدمات مامایی بسیار گسترده و از ابتدای تولد تا انتهای عمر است. قدمت رشته مامایی در ایران به شکل آموزش عالی پس از تحصیلات دبیرستان، به ۸۰ سال قبل برمی‌گردد. نخستین آموزشگاه مامایی به نام «مدرسه قابلگی» با ۱۰ شاگرد طی سال ۱۲۹۸ در بیمارستان بانوان (زنان) سابق شهر تهران تأسیس شد و یک دهه بعد، نخستین آموزشگاه عالی مامایی سال ۱۳۰۸ و با اعطای مدرک معادل لیسانس به عنوان یکی از شعب مدرسه طب آغاز به کار کرد؛ اما اکنون این حرفه با وجود تاکید سازمان جهانی بهداشت هر روز در کشور ما کم‌رنگ‌تر می‌شود.
تخصصی که قرار بود به مادران کمک کند تا صدای قلب آیندگان را بشوند، این روزها از جایگاه واقعی خود دور افتاده است. بعد از گذشت سال‌ها از ورود رشته مامایی به کشور، هنوز یک دانشکده مستقل مامایی وجود ندارد و در بسیاری از بیمارستان‌های آموزشی نیز ماما اجازه زایمان ندارد. این موارد در کنار مشکلات بسیار دیگر از گوناگونی وظایف جانبی گرفته تا محرومیت از دریافت تعرفه بابت خدمات، دلسردی ماماها را از انجام خدمات با کیفیت در مراکز بهداشت و درمانی به دنبال داشته است. «فریبا اکبر» مامای نمونه با ۲۹ سال سابقه فعالیت از چالش‌های این حرفه می‌گوید که در ادامه می‌خوانید:
از خودتان بگویید و اینکه حیطه عملکرد یک ماما در چه مواردی است؟
فریبا اکبر، کارشناس مامایی از دانشگاه علوم پزشکی اصفهان هستم. ۲۹ سال سابقه کار دارم و از ابتدای کارم تاکنون در مراکز مختلف بهداشتی درمانی استان اصفهان و مراکز تسهیلات زایمان با عشق و علاقه کار کرده‌ام و همه هدفم این است که آنچه در توان دارم را برای همنوعانم به کار بگیرم.
امروز روز جهانی ماما نام دارد و هدف از این نام‌گذاری، تقدیر از ماماها و تبادل اطلاعات و افزایش آگاهی آنها درباره سلامتی مادران و نوزادان است. شغل مامایی این ویژگی را دارد که با جان دو انسان سر و کار دارد و این موضوع، موجب می‌شود که اهمیت و حساسیت کار آنها دو چندان باشد. در حیطه کار مامایی وظایف بسیار زیادی وجود دارد از مراقبت‌های دوران قبل از بارداری گرفته تا هنگام بارداری، بعد از زایمان، و به دنبال آن مشاوره شیردهی، بهداشت باروری و دوران بلوغ، تشخیص و درمان بیماری‌های شایع دستگاه تناسلی، مشکلات دوران یائسگی زنان، و مشاوره باروری سالم فرزندآوری و جوانی جمعیت، بهداشت تغذیه مادر و کودک و بیماری‌های داخلی و جراحی که همه این‌ها جزو وظایف ماماها است و هر یک جزئیات زیادی دارد.
چه مسائلی بر کیفیت کار ماما تأثیرگذار است؟
نخستین مشکل ماماهای فعال در مراکز درمانی، این است که ناگزیر هستند چندحرفه‌ای عمل کنند؛ یعنی به جز وظایف مامایی، کارهای بسیار زیاد دیگری هم به عهده آنها گذاشته شده و ممکن است از کیفیت کارشان کم کند. با اینکه همه ماماها حداکثر تلاش خود را برای انجام وظایف خود به کار می‌گیرند، اما وقتی چندحرفه‌ای باشند و کارهای دیگری نیز به عهده آنها گذاشته شود، ممکن است روی کیفیت کارشان تأثیر بگذارد.
یعنی یک ماما در کنار شرح وظایف خود در مراکز درمانی، کارهای زیاد دیگری هم انجام می‌دهد؛ مانند معاینات دانش‌آموزان، کمک به مراقبان سلامت، آموزش‌های گروهی برای غیر از گروه مادران باردار یا زنان که وظیفه اختصاصی ما است، همچنین آموزش در مدارس به گروه‌های سنی مختلف، اولیای دانش‌آموزان یا در دوران پاندمی کرونا در کنار مراقبت از مادران باردار، وظایفی درباره بقیه گروه‌های سنی نیز به ماماها سپرده شد که حجم کار آنها را زیاد کرد؛ یعنی در مراکز کارهای دیگری هم وجود دارد که انتظار دارند ماماها در انجام آن همکاری کنند و این ممکن است روی کیفیت کار تأثیر بگذارد.
مهم‌ترین مشکلات رشته مامایی و افراد شاغل در این حرفه چیست؟
با توجه به اینکه جایگاه حرفه مامایی در جامعه ما چندان مشخص نیست، سلامت زنان و دختران جامعه با مخاطراتی روبه‌رو می‌شود که بسیاری از آنها قابل چشم‌پوشی نیست. شعار «روز جهانی ماما» این است که اکنون جهان به ماما بیش از هر زمان دیگری نیاز دارد؛ یعنی هدف، تخصصی کردن کارهای مامایی است و در کشور ما نیز مامایی رشته‌ای است که قدمت بسیار زیادی دارد. از سال ۱۳۰۸ فعالیت‌های آکادمیک مامایی شروع شد اما با گذشت این زمان، هنوز مشکلات زیادی در این راستا وجود دارد که باید حل شود.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های حرفه مامایی، مسئله اشتغال ماما است. اکنون با وجود پذیرش و تربیت تعداد زیادی دانشجو در این رشته، جذب نیروی انسانی در این رشته بسیار کم است، استخدام رسمی که اصلاً وجود ندارد و تعداد کمی از فارغ‌التحصیلان جذب مراکز خصوصی می‌شوند یا به شکل ساعتی کار می‌کنند و این باعث می‌شود آینده شغلی ماما پس از پایان تحصیلات به خطر بیفتد. با اینکه یک ماما طیف گسترده‌ای از خدمات را در یک مرکز انجام می‌دهد اما تعرفه‌ای بابت این خدمات دریافت نمی‌کند و این باعث دلسردی آنها می‌شود قرار بود در بیمارستان‌ها ۱۰ درصد حق‌الزحمه زایمان‌های طبیعی به ماماها پرداخت شود اما در بسیاری از بیمارستان‌ها هنوز این مسئله درست انجام نمی‌شود.
همچنین بعد از گذشت سال‌ها، هنوز یک دانشکده مستقل مامایی در اصفهان نداریم و در بسیاری از بیمارستان‌های آموزشی ماماها اجازه زایمان ندارند و باید در کنار یک متخصص کار کنند در حالی که اگر مراکزی ایجاد شود که ماماها بتوانند آنجا را بگردانند هم اشتغال‌زایی خوبی برای فارغ‌التحصیلان این رشته ایجاد می‌شود و هم از نظر کاهش هزینه به نفع مردم است، از سوی دیگر زنان اعتماد بیشتری به ماما دارند و راحت‌تر می‌توانند مشکلات خود را با آنها در میان بگذارند زیرا وقت بیشتری برای رسیدگی به مراجعان دارند در حالی که تعداد مراجعان به پزشکان متخصص بسیار زیاد است و نمی‌تواند به این اندازه برای هر بیمار وقت بگذارد.
مسئله دیگر ادامه تحصیل ماما است، بسیاری از دانشجویانی که وارد این رشته می‌شوند قصد ادامه تحصیل تا مقطع دکترا دارند که هنوز امکان آن فراهم نشده است البته در رشته بهداشت باروری دانشجوی دکترا پذیرفته می‌شود ولی هنوز برای بسیاری از دانشگاه‌ها مجوز لازم صادر نشده و برای بسیاری از دانشجویان بن‌بست بودن انتهای این رشته دلسرد کننده است که می‌بینند نمی‌توانند ادامه تحصیل دهند.
بازنشستگی ماماها نیز مشکل دیگری است، با اینکه اداره بهداشت محیط حرفه‌ای وزارت بهداشت مامایی را به دلیل استرس‌های آن، جزو مشاغل سخت و زیان‌آور معرفی کرده است اما هنوز سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی در این راستا هیچ اقدامی انجام نداده است و ماماها با ۳۰ سال سابقه بازنشست می‌شوند در حالی که جامعه مامایی خواستار این است که مانند بسیاری از رشته‌ها مثل پرستاری یا هوشبری، پنج سال بخشودگی برای بازنشستگی داشته باشد به ویژه آنکه گرفتار بسیاری از بیماری‌های شغلی از طریق این حرفه می‌شوند و بازنشستگی زودهنگام، خواسته مهمی برای همکاران است.
یکی دیگر از مشکلات حذف اداره مامایی در وزارت‌خانه است که در سال‌های اخیر مشکلات زیادی به همراه دارد به این دلیل که در برنامه‌ریزی‌های کلان و مدیریتی وجود اداره مامایی برای پیگیری مطالبات ماماها از اهمیت زیادی برخوردار است. از سوی دیگر در حال حاضر سازمان‌های بیمه‌گر خدمات مامایی را چندان حمایت نمی‌کنند به عنوان مثال حق ویزیت و بسیاری از آزمایش‌هایی که ماما تجویز می‌کند زیرپوشش بیمه قرار نمی‌گیرد در حالی که تقریباً از سال ۷۴ ماماها به عنوان اعضای رسمی سازمان نظام پزشکی درآمدند و باید این کار انجام می‌شد.
افرادی که به شما مراجعه می‌کنند معمولاً در چه شرایطی قرار دارند؟
بیشتر بیمارانی که مراجعه می‌کنند نیاز به مشاوره دارند تا مشکلات باروری، زناشویی و مسائل دیگر را حل کنند که در حد توان‌مان آنها را راهنمایی می‌کنیم. آنها می‌گویند راحت و راضی هستند که هم وقت‌شان کمتر تلف شده و هم هزینه کمتری می‌پردازند؛ اما با توجه به اینکه خدمات ماماها تحت پوشش بیمه نیست، اینجا هم به مشکل برمی‌خوریم.
تابه‌حال با خواسته‌های غیرمنطقی مانند سقط جنین روبه‌رو شده‌اید؟
خیر، چون در بخش دولتی کار می‌کنم ممکن است محدود انتظاراتی باشد اما بیشتر بیماران خواسته‌های معقولی دارند و می‌دانند در بخش دولتی چهارچوب و برنامه خاصی وجود دارد که باید در همین قالب کار کنیم. مراجعان خارج از حیطه کاری نداریم یا اگر هم داشته باشیم، می‌گوئیم این کار در شرح وظایف ما نیست و نمی‌توانیم انجام دهیم با این شیوه، مشکل چندانی در زمینه کارهای غیرقانونی نداریم.
در زایمان طبیعی ماما چه نقشی دارند؟
اصل و محور کار یک ماما، تشویق زنان به زایمان طبیعی و انجام آن است. در سال‌های اخیر، بسیاری از زنان باردار تمایل به سزارین دارند و گاهی هم بسیاری از پزشکان متخصص آنها را به این شیوه تشویق می‌کنند؛ در حالی که هنر یک ماما همین است که در طول ۹ ماه بارداری مراقبت‌های لازم را برای مادران انجام دهد، برنامه زایمان را نیز به گونه‌ای تنظیم کند که زنان به خوبی آموزش ببینند و ترس‌ها و باورهای نادرست آنها از بین برود.
وقتی در کنار بیمار باشیم، به او آرامش بدهیم و برایش وقت بگذاریم ممکن است گاهی این کار برای ما پنج تا ۱۰ دقیقه زمان ببرد اما این موضوع برای مادر باردار بسیار مهم است به همین دلیل ماماها نقش مهم و کلیدی در ترویج زایمان طبیعی دارند به ویژه اکنون که موضوع مامای همراه در اتاق زایمان مطرح است و بسیاری از زنان باردار ترجیح می‌دهند یک خانم ماما با اطلاعات علمی و تجربه کاری در کنارشان باشد و دلسوزانه برای زایمان به آنها کمک کند این همراهی ترس و نگرانی مادران را نیز کاهش می‌دهد.
گلایه‌هایی از ماما وجود دارد در این مورد نظرتان چیست؟
در هر شغلی ممکن است از صد نفری که وارد یک رشته می‌شوند تعدادی بی‌علاقه و انگیزه باشند، در رشته مامایی هم ممکن است افرادی باشند که با مشکلاتی وارد این رشته شده یا آن را دوست نداشته باشند و این روی کیفیت کاری برخی ماماها تأثیر می‌گذارد اما مطمئن هستم که تعدادشان بسیار کم است البته نمی‌توان وجود این افراد را انکار کرد زیرا در جامعه نمونه آنها را دیده‌ایم، اما بیشتر همکاران دلسوزانه کار می‌کنند و این موضوع شاید ناشی از شیفت‌های کاری زیاد، خستگی یا مشکلات خانوادگی باشد که گاهی باعث برخورد نامناسب می‌شود در کنار این تعداد انگشت‌شمار، تعداد زیادی با محبت و با کیفیت برای بیمار وقت می‌گذارند.
نبود دانشکده و امکانات ادامه تحصیل روی کیفیت کار ماما تأثیر می‌گذارد؟
خیر، تعداد زیادی از همکاران مدرک کارشناسی ارشد دارند، در این حد برای فعالیت در مراکز درمانی کفایت می‌کند اما در هر رشته تحصیلی باید مقطع دکترا وجود داشته باشد زیرا عده‌ای از دانشجویان قصد فعالیت‌های آموزشی یا شغلی دارند و دوست دارند که تا مقطع دکترا تحصیل را ادامه دهند، اما اکنون در حیطه کاری مامایی کمبودی وجود ندارد، کلاس‌های بازآموزی به اندازه کافی برگزار می‌شود تنها مسائل عملی مثل سزارین، کورتاژ و تجویز برخی داروهای تخصصی در حیطه کاری ما نبوده و نیست به‌جز این، در حیطه کاری خودمان معمولاً ماماها مشکلی ندارند.
آیا دوران کرونا بر کاهش آمار بارداری و فرزندآوری تأثیر داشته است؟
بسیار زیاد، وقتی یک زن قصد بارداری دارد، از قبل آزمایش‌هایی انجام می‌دهد و مکمل‌هایی را مصرف می‌کند اما در مدت کرونا همه افراد از این بیماری ناشناخته ترس و وحشت داشتند، به ویژه خانم‌هایی که قصد بچه‌دار شدن داشتند، نگران تزریق واکسن یا مراجعه به بیمارستان برای انجام زایمان بودند، حتی هنگامی که واکسیناسیون برای زنان باردار توصیه شد، مادران باردار نگران عوارض واکسن روی جنین بودند که در این باره می‌توان گفت حق به جانب آنها بود اما با آموزش‌ها و صحبت‌های کافی، تقریباً تمام مادران باردار دو نوبت واکسن را دریافت کردند و این تا اندازه زیادی نگرانی‌ها را کاهش داد. اکنون که تاحدودی آمار کرونا کاهش یافته، اقدام به بارداری‌ها بیشتر شده است حتی مراجعانی برای برای فرزند سوم و چهارم اکنون داریم.
چه توصیه یا راهنمایی بهداشتی و سلامتی برای زنان دارید؟
توصیه‌ای که همیشه به مراجعان می‌کنم این است که به خاطر داشته باشند محور هر خانواده زن است بنابراین سلامتی یک خانم روی سلامتی بقیه افراد خانواده تأثیر می‌گذارد، بسیاری از زنان مواظب سلامتی همه اعضای خانواده هستند به ویژه فرزندان‌شان اما از سلامتی خود غافل می‌شوند و این هنر ماست که با ترفندها، برنامه‌ها، آموزش‌ها و برگزاری کلاس‌های مختلف آنها را متوجه کنیم که اگر نگران سلامتی فرزندان و همسر خود هستید اول از همه باید یک مادر سالم در خانواده باشید تا بتوانید کانون خانواده را گرم نگهدارید در مرحله بعد باید آموزش دهیم که با یک آزمایش ساده کم هزینه و در دسترس و گاهی رایگان می‌توان از بسیاری سرطان‌ها و بیماری‌های صعب‌العلاج جلوگیری کرد، در مجموع اگر وقت بگذاریم و به گروه‌های سنی مختلف آموزش دهیم، آنها هم اهمیت بیشتری به سلامتی خود می‌دهند و بسیاری از مشکلاتی که برای درمان بیماری‌ها وجود دارد، از بین می‌رود.
در دوره فعالیت سه دهه‌ای خود به خاطر دارید که انجام کاری برایتان سخت باشد؟
یادم هست سال اولی که طرحم را در یک مرکز تسهیلات زایمان روستایی در حسن‌آباد جرقویه می‌گذراندم با اینکه تازه فارغ‌التحصیل شده بودم در آن مرکز تنها یک پزشک بنگلادشی داشتیم که اطلاعات زیادی در زمینه زنان و زایمان نداشت، من هم آن زمان باردار بودم و یکی دو زایمان دوقلو و مشکل انجام دادم که بدون هیچ تجربه و با شرایط بارداری برایم خیلی سخت بود خلاصه با اعتماد به نفس، کمک از خدا و دانسته‌های خودم زایمان را انجام دادم اما هر وقت یاد آن صحنه‌ها می‌افتم به این فکر می‌کنم که خدا با مردم آنجا و من بوده و چقدر بزرگ است و که مشکل خاصی برای ما پیش نیامد، این تجربه و تولد آن نوزاد آنقدر شیرین بود که هیچ وقت لحظه تولد اولین نوزاد در دوران مامایی خود را فراموش نمی‌کنم.
هنوز این حرفه را دوست دارید و چه چیزی شما را تاکنون علاقه‌مند نگهداشته است؟
هنوز حرفه‌ام را خیلی دوست دارم و همیشه سعی کردم آنچه در توان دارم و حتی بیشتر از توانم برای مراجعانم وقت بگذارم. اول به‌خاطر علاقه به کار مشاوره با بیماران است، اینکه می‌توانم نگرانی‌هایشان را کم کنم و درباره مشکلاتی مانند فرزندآوری، بیماری‌ها یا مشکلات زناشویی به آنها مشاوره می‌دهم واقعاً برایم لذت‌بخش است، در کنارش خدمات خودمان را هم انجام می‌دهیم و بیماران همیشه می‌گویند ما خیلی راحت پیش شما می‌آییم زیرا متخصصان تعداد زیادی بیمار و مراجعه‌کننده دارند و گاهی نمی‌توانند به اندازه کافی برای همه بیماران وقت بگذارند، بیماران نیز باید مدت زیادی در مطب‌ها معطل شوند اما با مراجعه به مراکز بهداشتی و مطب ماماها زنان می‌توانند خدمات بهتری بگیرند و می‌توان گفت ۹۰ درصد مراجعاتی که به متخصص انجام می‌شود غیرضروری است و با همان ماما یا در مراکز درمانی مشکل حل می‌شود.
به افراد علاقه‌مند به رشته مامایی چه توصیه‌ای دارید؟
اگر علاقه دارند وارد شغل مامایی شوند، دانشجویان زیادی در مراکز درمانی دیده‌ام و گاهی به افرادی که بی‌انگیزه هستند توصیه می‌کنم رشته خود را تغییر دهند زیرا باید در این رشته علاقه و حوصله داشت و اینکه دلت بخواهد برای مردم کار کنی، اگر قرار باشد تنها به عنوان شغل به آن نگاه کنند اصلاً نباید وارد این شغل شوند.
در کنار همه این‌ها اگر بیمه مسئولیت حرفه‌ای برای شغل مامایی ایجاد شود بسیاری از نگرانی‌های همکاران ما کاهش می‌یابد زیرا اگر یک خطای پزشکی برای ماما پیش بیاید، هزینه بسیار سنگینی به دنبال دارد و همکاران امیدوارند که در بخش‌های مختلف به ویژه بخش دولتی این بیمه مسئولیت حرفه‌ای با همکاری مراکز درمانی انجام شود. از سوی دیگر به نظر من قدردانی از ماماها هیچ‌گاه درست انجام نمی‌شود و به روز ماما بسنده می‌شود این برنامه‌های گذرا باعث می‌شود بسیاری از مردم هنوز با خدمات مامایی آشنایی نداشته باشند.
نظر شما