به گزارش خبرنگار ایمنا، به گفته کارشناسان، عدم جریان آب در رودخانه زاینده‌رود نه تنها پل‌های تاریخی اصفهان را در معرض خطر قرار داده است، بلکه کاهش سطح آب سفره‌های زیرمینی و افزایش سطح تبخیر از جداره‌های بناها، سایر آثار را نیز در درازمدت با مشکل روبه‌رو خواهد کرد. از این رو مرتضی فرشته‌نژاد، معاون سابق اداره‌کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان با حضور در خبرگزاری ایمنا و گفتگو با خبرنگاران این خبرگزاری، به شرح موضوع کم‌آبی در اصفهان، عدم جریان رودخانه زاینده رود و اثرگذاری آن بر روی بناهای تاریخی این شهر پرداخت. صحبت‌های این استاد پیشکسوت معماری و مرمت را در ادامه می‌خوانید.
مسئله کمبود آب در اصفهان در دوره‌های قبل نیز وجود داشت؟
بله اصفهان در حاشیه کویر قرار دارد و همین موضوع موجب شده که این شهر همیشه با کمبود آب مواجه باشد، به همین دلیل بود که شاه عباس اول در نظر داشت که تونلی به کوهرنگ بزند و برای این کار از ایل‌ها و اقشار مختلف ایران استفاده کرد تا آب کوهرنگ را به زاینده رود بیاورد، هرچند که این امر در زمان وی محقق نشد. باز در زمان شاه عباس دوم صفوی و حتی زمان ناصرالدین شاه قاجار نیز تلاش‌هایی صورت گرفت ولی به ثمر نرسید.
خشکسالی در اصفهان بیشتر در چه دورانی اتفاق افتاده است؟
اگر دوران متأخر را درنظر بگیریم، شواهد موجود نشان می‌دهد که اصفهان در دوران قاجار هر ۳۰ سال به طور متوسط یک‌بار با یک خشکسالی بزرگ مواجه بوده که این خشکسالی بین یک تا سه سال طول کشیده است. در دوره قاجاریه ۶ قحطی بزرگ در اصفهان رخ داد که گاهی گفته می‌شود مردم در این دوره، کودکان و کاه‌گل‌های دیوارها را می‌خوردند. البته اواخر دوران زندیه که دوران کریم‌خان پایان یافته و مقدمات تأسیس حکومت قاجار درحال شکل‌گیری بود یعنی در سال ۱۱۷۱ هجری قمری یکی از خشکسالی‌های بزرگ اصفهان رخ داد، در ادامه نیز سال ۱۲۰۲ هجری قمری اصفهان با یک خشکسالی کشنده‌ی دیگری مواجه شد که شهر پس از گذشت یک تا سه سال به حالت اول خود باز می‌گشت.
خشکسالی بعدی در سال ۱۲۳۲ اتفاق داد و پس از آن در سال ۱۲۴۷ شهر اصفهان با یک خشکسالی بسیار بد مواجه شد که اتفاقات ناگواری برای شهر اصفهان رخ داد و این قحطی را قحطی صدری می‌نامند. سال ۱۲۸۸ و حدود ۴۰ سال پس از قحطی صدری، اصفهان با یک خشکسالی دیگر مواجه شد و آخرین خشکسالی اصفهان در زمان احمدشاه قاجار اتفاق افتاد که اگر متوسط این سال‌ها را در نظر بگیریم متوجه می‌شویم که اصفهان هر ۳۰ سال با خشکسالی و قحطی مواجه بوده است که هریک از این خشکسالی‌ها به مدت یک تا سه سال ادامه داشت.
آیا در دوره پهلوی نیز با خشکسالی مواجه بودیم؟
خیر، در آن دوره خشکسالی وجود نداشت و دلیل این موضوع تلاش برای ایجاد تونل اول کوهرنگ بود، البته همان طور که پیش‌تر گفتم شاه عباس اول برای ایجاد این تونل اقداماتی را انجام داد اما با توجه به جنس سخت سنگ‌های زردکوه و شرایط جوی آن محیط به نتیجه نرسید و به دلیل سرمای موجود بسیاری از کارگران در این تونل جان خود را از دست دادند، اما در زمان پهلوی دوم در اثر فشار مردم عملیات اجرایی این تونل با کمک مهندسان فرانسوی آغاز و آن را به نتیجه رساندند. به این ترتیب با توجه به اقداماتی که صورت گرفت، تونل کوهرنگ حفر شد و کمک کرد که اصفهان با خشکسالی‌های بزرگ روبه‌رو نباشد.
معماری بناهای تاریخی اصفهان بسیار ویژه است؛ در این میان، آب نیز موردتوجه معماران بوده است؟
در معماریِ گذشته همه چیز به بهترین شکل رعایت می‌شد، مثلاً یک مسجد باید به‌گونه‌ای طراحی شود تا در هنگام برگزاری عزاداری و جشن با کمبود اکسیژن مواجه نشویم. نور و صوت از دیگر مواردی است که برای ساخت یک بنا باید موردتوجه قرار بگیرد که در این خصوص در گذشته برای دانشجویان در رشته معماری واحدی با عنوان آکوستیک معماری تدریس می‌شد. صوت در معماری بسیار مهم است به عنوان مثال در طراحی فضا برای اجرای کنسرت یا سمفونی‌های بزرگ، صدا نباید دچار تداخل و اکو باشد و یکی از بناهای مثال‌زدنی در این باره اتاق صوت در عمارت عالی‌قاپو است که نشانگر هنر معماران این بنا و اهمیت صوت در معماری بوده است که اتاقی را احداث کردند که به نوعی جاذبه صوت بوده است؛ اما در معماری اصفهان علاوه بر در نظر گرفتن موضوع ابعاد، نور و صوت، باید به مسئله‌ی آب هم توجه کرد. معماری اصفهان یک صنعت بزرگ است و به همین دلیل من حدود چهار سال قبل مقاله‌ای با عنوان "آب در معماری" ارائه کردم.
نقش آب در معماری شهر اصفهان چگونه لحاظ می‌شد؟
کل بناهای تاریخی شهر اصفهان بر اساس حضور آب‌های تحت الارضی ساخته شده است و اگر آب‌های تحت الارضی حذف شود فرونشست‌هایی را در شهر شاهد خواهیم بود. آب‌های تحت الارضی در گذشته برای ساخت بناها تأثیر گذار بوده و حتی در مدرسه چهارباغ شاهد عبور این آب‌ها هستیم که مسیر عبور آب از این مدرسه را مادی فرشادی می‌نامند. در دوران گذشته پیش‌بینی می‌شد که آب‌های تحت الارضی همیشه برای اصفهان باقی می‌ماند ولی اکنون شهر اصفهان با مشکل کمبود آب مواجه است.
آیا این رطوبت آسیب‌زا نیز بوده و در سازه‌ای از شهر برای مقابله با اقدام خاصی صورت گرفته است؟
در برخی از سازه‌های قدیمی شهر مانند مسجد جامع عتیق این رطوبت آسیب‌هایی را به این مکان وارد می‌کرده است که برای جلوگیری از آن مهندسان، از "کِی" (نوعی زهکش سرپوشیده) استفاده می‌کردند که با زهکشی، رطوبت را جمع می‌کند. "کِی" به صورت یک تونل با دهانه و ارتفاع دو متری است که سقف آن شبیه اتاق‌های گهواره‌ای است. مسجد جامع عتیق بر روی یک تپه ساخته شده اما دارای آب زاینده است پس در گذشته یک "کِی" در اطراف این مسجد ساخته شد تا رطوبت‌های موجود زیر این بنا را بگیرد اما در سال‌های اخیر با توجه به بی‌توجهی‌هایی که شده دیواره‌های این مسجد نم زده شده که دلیل این موضوع پُر کردن راه‌های تونل "کِی" بوده است. مسیر این "کِی" از مسجد عتیق تا قلعه تبرک ادامه داشته و این آب در انتهای چشمه باقرخان در خندق دور قلعه تبرک خارج می‌شده است و این آب به اندازه‌ای زیاد بود که به سمت خوراسگان می‌رفت و کشاورزان از آن برای آبیاری زمین‌ها استفاده می‌کردند. با پُر شدن مسیر کِی آسیب‌های جدی به مسجد جامع عتیق وارد شده که باید چاره‌اندیشی‌های لازم برای آن انجام شود.
عدم جریان زاینده رود چه تأثیراتی را بر روی سازه‌های آبی (پل‌های تاریخی اصفهان) می‌گذارد؟
سازه‌ی پل‌های قدیمی شهر ما از دو قسمت تشکیل شده که قسمت زیرین آن همیشه باید با آب در تماس باشد چراکه از ساروج تشکیل شده و هرچه به ساروج بیشتر آب برسد این سازه محکم‌تر می‌شود، این قسمت که مانند ازاره است را سازه آبی می‌گویند و باید با آب در تماس باشد و اگر آب از آن قطع شود رطوبت آن کم شده و در آینده شاهد تخریب سازه‌ها خواهیم بود. قسمت فوقانی سازه‌ها از آجر و ملات گچ تشکیل شده که برعکسِ قسمت زیرین نباید رطوبت مدوام به آن برخورد کند.
جاری نبودن آب زاینده رود در کوتاه مدت آسیبی را به پل‌های اصفهان وارد نمی‌کند چراکه اصفهان دارای آب‌های تحت الارضی است، اما موضوع این است که اگر مدت زمان خشکی این بناها زیاد شود شاهد اتفاقات بدی خواهیم بود. اگر پایه‌های زیرین پل‌ها رطوبت خود را از دست دهند و این موضوع باعث تخریب آن‌ها می‌شود.
از زمان صفویه تا کنون اصفهان با سیل‌های زیادی مواجه بوده اما باتوجه به مهندسی خوب، همچنان این پل‌ها سالم است و از نظر من اگر به جاری شدن زاینده رود توجه نکنیم قطعاً پل‌ها تخریب می‌شوند.
ترَک‌های موجود بر روی پل‌ها و سازه‌های قدیمی شهر به دلیل کمبود آب است؟
بله، با توجه به کمبود آب بر روی پل‌ها شاهد ترک‌هایی هستیم اما موضوع دیگری که موجب این ترک‌ها شد عبور خودروهای سبک و سنگین از روی پل بود و بعد از آن هم که ماجرای عبور مترو اتفاق افتاد و اکنون ارتعاشات مترو به این سازه‌ها آسیب‌های جدی را وارد می‌کند. البته سال‌ها قبل استحکام‌بخشی خوبی توسط مهندس جعفر کسائیان بر روی سی‌وسه پل انجام شده که این کار بخشی از نگرانی‌های ما را کاهش می‌دهد.
بیش‌ترین آسیب را بر کدام یک از بناهای تاریخی شهر خواهد داشت؟
اگر مناره‌های اصفهان با توجه به ارتفاعی که دارند با فرونشست مواجه شوند شاهد خطرات زیادی خواهیم بود، البته قطعاً معماران این بناها پیش بینی‌های لازم درمورد استحکام آن‌ها را داشته‌اند، اما موضوع این است که فرونشست عکس العمل زمین به کمبود آب است بنابراین باید اقدامات لازم برای جلوگیری از فرونشست انجام شود که متأسفانه اکنون سیاست سوار بر همه موضوعات است.
یک نکته جالب هم عنوان کنم که در گذشته نیز باتوجه به فرونشست‌هایی که شکل گرفت دو مناره مسجد جامع عباسی با مشکلاتی مواجه شد و در حال تخریب بود که مرحوم استاد حسین معارفی با تکنیک‌های مشخصی این مناره‌ها را به حالت اول بازگرداند.
اتمام آب‌های تحت الارضی بر بناهای غیرتاریخی نیز اثرگذار است؟
بله، کمبود آب‌های زیرزمینی به تمامی بناها آسیب می‌زند و بر شاخه‌های مختلف شهر تأثیر گذار است، همان‌طورکه در این سال‌ها فرونشست‌هایی نیز در خیابان حافظ و عاشق آباد رخ داده است.
مدرسه چهارباغ نیز با موضوع فرونشست مواجه شده است؟
بله. مادی فرشادی از مدرسه چهارباغ عبور می‌کرد که تنظیم کننده سطح آب تحت الارضی بود، اما با توجه به تخریب مسیر این مادی، و همچنین به دلیل خشکسالی‌های ایجادشده و مسئله‌ی فرونشست، این مدرسه با مشکلاتی مواجه خواهدشد. اگر زمین‌های این مدرسه با مشکل فرونشست مواجه شود اول از همه دو مناره‌ی آن تخریب می‌شود و بر زمین می‌افتد چراکه این دو منار از جلو تکیه‌گاه ندارد پس اگر فرونشستی صورت بگیرد شاهد اتفاقات ناگواری برای مدرسه چهارباغ خواهیم بود. البته اکنون شاهد تغییراتی در مناره‌های مدرسه چهارباغ نیستیم اما از نظر من لازم است وزارتخانه و اداره‌کل میراث فرهنگی استان به این مدرسه ورود پیدا کند و یک بازرسی از وضعیت آن داشته باشد.
بنابراین مادی‌ها نقش مهمی در معماری شهر اصفهان داشته‌اند؟
بله بسیارزیاد. مادی‌ها نقش پررنگی در شهر اصفهان دارند و قطعاً جاری بودن آن‌ها آب‌های زیرزمینی شهر را تأمین می‌کند و به نوعی باید گفت که مادی‌ها شریان‌های حیاتی اصفهان هستند که حذف آن‌ها به صلاح نیست.
در این خصوص با مسئولان شهری و استانی اصفهان چه صحبتی دارید؟
بناهای تاریخی شهر اصفهان به دلیل فقدان آب و خشکسالی درخطر آسیب قرار گرفته‌اند، کمبود آب آسیب‌هایی را به محصولات کشاورزی وارد کرده است، خربزه گرگاب در کشور زبانزد بود اما اکنون با توجه به کمبود آب کیفیت این محصول پایین آمده و کشاورزان این منطقه زرشک و زعفران می‌کارند، در حالی که شیخ بهایی با توجه به علمی که داشت آب موجود را به صورت صحیح تقسیم کرد تا مردم با مشکل مواجه نشوند.
مسئولان باید در ابتدا برنامه‌ای برای وضعیت آب انجام می‌دادند الآن هم برای انجام این کار دیر نیست اما لازم است که در این راه از نمایندگان اصلی، دلسوزان و متخصصان استفاده شود و نظرات آن‌ها مورد توجه قرار بگیرد. نگرانی ما حفظ شهر است پس مسئولان نباید فقط شعار دهند بلکه باید به مشکلات توجه کنند تا آسیب‌های شهر اصفهان بیش از این نشود.
من از مسئولان می‌خواهم که حق و حقوق مردم را رعایت کنند و برای بهبود وضعیت از افراد آگاه کمک بگیرند چراکه اکنون حال اصفهان خوب نیست.
استاد مرتضی فرشته‌نژاد در پایان متنی را به یادگار در دفترچه یادبود خبرگزاری ایمنا نوشت که به شرح زیر است:
بسم‌الله الرحمن الرحیم
شهر اصفهان یکی از معدود شهرهای عالم است که باید به طور استثنایی به آن نگریست، بنابراین محتاج یارانه‌ی خود است تا قسمتی از حق آن ادا گردد.
از مسئولین محترم انتظار دارم به این شهر آن طور که شایسته است نگاه کرده و از آن دفاع کنند.
گفتگو از: شیرین مستغاثی و محمدمهدی هادیان، سرویس فرهنگ و هنر ایمنا
نظر شما