به گزارش خبرنگار ایمنا، کوه عینالی با ارتفاع ۱۸۰۰ متر و مقیاس ۵۶۰۰ هکتار در شمال تبریز به عنوان وسیع‌ترین تفرجگاه کوهستانی کشور از پارک چیتگر تهران و مجموعه پارچین قزوین پیشی گرفته است. عینالی از نخستین دوره‌های تاریخ طبیعی خود، کوه دورافتاده‌ای بود که جز کوهنوردان محلی، عموم مردم، اقبال خاصی به آن نداشتند.
اولین جرقه‌های درختکاری در عینالی در سال ۵۴
جنگل‌کاری و درختکاری در پهنه عینالی، به سال‌های پیش از انقلاب اسلامی باز می‌گردد. سال ۱۳۵۴ جنگل‌بانی وقت آذربایجان‌شرقی طرحی را جهت جنگل‌کاری کوه‌های عینالی به وزارت کشاورزی ارسال کرد. طرح یک سال بعد به تصویب رسید و پیرو آن، یک گروه کارشناسی از فائو (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد) برای امکان‌سنجی و بررسی طرح به تبریز سفر کرد. تیم کارشناسی، در فاز نخست جنگل‌کاری یک قطعه ۱۰۰ هکتاری در بخشی‌هایی از دامنه جنوبی را پیشنهاد داد. اما طرح، در آن سال‌ها، به حاشیه رفت و فراموش شد. تا اینکه سال ۱۳۷۲ ایده سبز شدن کوه عینالی، مورد توجه استاندار وقت آذربایجان‌شرقی قرار گرفت. آن‌گونه که «مهندس عبدالعلی‌زاده» در خاطرات خود نوشته است: «این ایده، در جریان دیدار با هیئتی از جمهوری‌آذربایجان به خاطرش رسیده است.» چند روز بعد استاندار نیز جلسه‌ای با مدیران و کارشناسان محیط‌زیست، کشاورزی و منابع طبیعی برگزار می‌کند و از آنها می‌خواهد تا تحقیق کنند و گونه‌هایی از درخت و درختچه را که بدون نیاز به آبیاری (و صرفاً با آب برف و باران) قابل‌کاشت در عینالی باشند، پیشنهاد دهند. به همین ۲۰ هکتار زمین نیز به همین منظور در پایین بقعه در نظر گرفته می‌شود.
درختکاری در عینالی، با الگوی جنگل‌کاری در صحرای نُوادی آمریکا
در این میان، یکی از کارشناسان محیط‌زیست، پیشنهاد می‌کند در درختکاری عینالی، از الگوی کاشت درختچه‌های «صحرای نُوادای آمریکا» استفاده شود. به سختی این بذر با وجود تحریم‌ها وارد می‌شود و بذرها با دقت و وسواس زیاد کاشته می‌شود و هفت گونه از آنها، تا اواخر سال ۷۴ قد می‌کشند.
مشکل آب نیز با حفر ۱۰ حلقه چاه در بستر خشک مهرانه‌رود، انتقال آب چاه‌ها، به حوضچه‌ای در زیر پل منصور و بالاخره پمپاژ آب به بالای کوه، تا حدود زیادی تأمین می‌شود.
عینالی، تاب و توان این حجم از پروژه‌های عمرانی و خدماتی و گردشگری را دارد؟
سال ۱۳۸۱ همزمان با روز درختکاری طی مراسمی، کلنگ احداث مجتمع تفریحی جنگلی عون‌بن‌علی زده شد. دو سال بعد نیز «سازمان توسعه و عمران عون بن علی و پارک طبیعت تبریز» به عنوان یکی از سازمان‌های مستقل شهرداری تأسیس شد، و همین آغاز تحولات اساسی در عینالی بود.
بعد از تأسیس سازمان، شهرداران و مدیران ادوار مختلف، به فراخور ذوق خود طرح‌هایی را در جای‌جای عینالی اجرا کردند. طرح‌های خدماتی، گردشگری و عمرانی، یکی پس از دیگری، در عینالی پا گرفتند، تا آرام‌آرام، کوه سرخ عینالی، به یکی از بزرگترین تفرجگاه‌های کوهستانی کشور تبدیل شود. جاده‌سازی در دامنه، سنگفرش مسیر، توربین‌های بادی، تله‌کابین، حصارکشی، یادمان شهدای گمنام، رستوران، کافی‌شاپ، گالری، اقامتگاه بوم‌گردی، سالن چندمنظوره، مرکز امداد و نجات کوهستان، ایجاد شبکه توزیع آب خام، احداث چندین نمازخانه و سرویس‌های بهداشتی در ایستگاه‌های مختلف، محوطه پرورش قوچ و میش‌وحشی، مزرعه شترمرغ، آلاچیق و تجهیزات ورزشی، آبخوری، صندلی و نیمکت و سطل‌های زباله از جمله الحاقات عمرانی و خدماتی و گردشگری عینالی در دو دهه اخیر بوده است.
اما اجرای این پروژه‌ها موافقان و مخالفان متعددی دارد، برخی اعتراض دارند که نقطه توقف و پایان این پروژه‌ها کجاست؟ معتقدند این حجم از عملیات عمرانی، ممکن است عون‌بن‌علی را از حالت کوه بکری که در تاریخ ثبت شده بود، خارج کرده و به تفرجگاه و پارک درون شهری تبدیل کند. موافقان این طرح نیز معتقدند عینالی برای تبدیل شدن به تفرجگاهی مناسب موقعیت گردشگرپذیری تبریز نیاز به تأمین حداقل پرژه‌های تفریحی و رفاهی دارد.
در این میان، دو پروژه، بیش از سایر طرح‌های عینالی، چالش‌ساز بوده است: «دریاچه مصنوعی» و «آمفی‌تئاتر روباز».
شمس‌الله فیروزیان، مدیرعامل سازمان توسعه و عمران عون‌بن‌علی مجموعه گردشگری عینالی را ظرفیت مهمی در جهت توسعه فرهنگی کهن‌شهر تبریز می‌داند و یادآور می‌شود: این مجموعه از سوی شهرداری تبریز با ۸۰ میلیارد ریال هزینه احداث شده و آمفی‌تئاتر روباز عینالی به مساحت هفت هزار متر مربع و با گنجایش اسمی سه هزار نفر یکی از طرح‌های فرهنگی و رفاهی شهرداری در بام سرخ تبریز است.
دستکاری طبیعت عینالی، خطر رانش و فرسایش را تشدید می‌کند
احمد بایبوردی، رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی می‌گوید: کوه‌ها به عنوان حصارهای مطمئن در حفظ موجودیت، تمدن و فرهنگ کشور نقش اساسی داشته و امروزه چشم همگان برای حفظ آخرین بازمانده اجتماعات گیاهی و جانوری به کوه‌ها دوخته شده است، در بسیاری از کشورها نیز محور اصلی فعالیت‌های گذران اوقات فراغت و منبع درآمد ارزی از راه اکوتوریسم به شمار می‌آیند.
وی اضافه اضافه می‌کند: برش‌دادن و پُر کردن کوه، خاکبرداری‌ها و پر کردن چشمه‌دره‌ها باعث می‌شود، آثار زیبا و خیره‌کننده‌ای که طی سال‌های سال، دگردیسی و فرسایش و فشارهای زمین پدید آمده از بین برود. متأسفانه طی یکی دو دهه اخیر بسیاری از ارتفاعات و کوه‌های بکر استان از جمله تبریز، بدون توجه به ملاحظات زیست‌محیطی و اقلیمی به بهانه‌های مختلف تخریب شده یا مورد هجوم ساخت‌وسازهای بخش دولتی و خصوصی قرار گرفته است.
بایبوردی تاکید می‌کند: ساختار خاک منطقه عینالی رُسی بوده و مخصوصاً در شیب‌های تند شدیداً آسیب‌پذیر است؛ این خاک با تغییرات جزئی ژموفوژیک در معرض خطر، لغزش و ریزش قرار می‌گیرد، احداث و تغییر کاربری در چنین خاک‌هایی خطر نشست، رانش و فرسایش را تشدید می‌کند.
بستر طبیعی عینالی، با سنگ و سیمان و بتن مسدود شده است
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی آذربایجان شرقی با تاکید بر اهمیت بحث نفوذ آب باران به منابع زیرخاکی ادامه می‌دهد: بهتر است هیچ تغییری در ساختار کوه عینالی صورت نگیرد. در همین جاده‌ای که مسیر زده شده، ما بستر طبیعی را با سنگ و سیمان و بتن مسدود کرده‌ایم و اجازه نفوذ آب‌وهوا به داخل خاک را نمی‌دهیم. این اقدام، به علت سازندهای سست زمین‌شناسی، شرایط لغزش خاک را فراهم می‌آورد و در صورت افزایش بارندگی، موجب لغزش خاک و تخریب پوشش گیاهی می‌شود.
وی با اشاره به اینکه رانش اخیر زمین در منطقه باغمیشه تبریز می‌گوید: دستکاری‌های انجام شده در کوه عینالی می‌تواند در این امر مؤثر باشد. هرگونه دستکاری بشر در طبیعت چنین عوارضی دارد.
بایوردی تصریح می‌کند: بر اساس تحقیقات در نزدیکی محل گسل شرایط خاص و ویژه‌ای از لحاظ مورفولوژیک و دینامیک حاکم است که از جمله نتایج آن می‌توان به شتاب قائم بسیار زیاد، در زلزله‌های شدید همانند آنچه که در زلزله بم شاهد بودیم، اشاره کرد.
آمفی‌تئاتر ۵ هزار نفری، هزینه هنگفت برای بهره‌برداری دو ماه از سال!
احداث بزرگترین آمفی‌تئاتر روباز شمال‌غرب کشور در عینالی، با هشت میلیارد تومان هزینه از دیگر چالش‌های این مجموعه در سال‌های اخیر بوده است. این پروژه با پنج هزار نفر ظرفیت در مسیر ایلان‌اوچان احداث شده است. اما با توجه به اقلیم سرد تبریز، بدیهی است که این آمفی‌تئاتر، در ارتفاعات عینالی که هوا سردتر هم است، حداکثر دو ماه در سال قابل‌استفاده است. به‌علاوه حتی در فصل تابستان، جذب جمعیت پنج‌هزار نفری برای یک رویداد خاص در دل کوه، می‌تواند بحران‌های غیرقابل پیش‌بینی در پی داشته باشد.
سولماز عظیم‌زاده، کارشناس محیط زیست نیز در این زمینه به ایمنا می‌گوید: ما همین الان آمفی‌تئاترهایی در داخل شهر داریم، سوال اینجا است که مگر چند برنامه در این مجموعه‌ها اجرا شده‌است؟ بر اساس کدام نیازسنجی، مجموعه دیگری احداث کردیم؟ چرا باید این همه هزینه صرف شود، در حالی‌که می‌توانستند این هزینه را روی تنوع زیستی این مجموعه در نظر بگیرند و گونه‌های در حال انقراض را حفظ کنند.
عظیم‌زاده ادامه می‌دهد: بحث پیامد احداث آمفی‌تئاتر مطرح است، قطعاً هر کاری که در این مجموعه انجام شود با سرو صدا همراه خواهد بود، صدای حاصل از این برنامه‌ها نه تنها کل حیوانات را آزار داده، بلکه آنها را از منطقه پراکنده خواهد کرد، در حالی که به اندازه کافی معضل و آلودگی صوتی در این محل وجود دارد، ما با احداث چنین پروژه‌ای خطر بزرگ‌تری برای زیستگاه حیوانات این منطقه ایجاد می‌کنیم.
وی عینالی را زیستگاه طبیعی دارای تنوع زیستی غنی گیاهی و جانوری بسیار حائز اهمیت عنوان می‌کند و می‌گوید: عینالی به عنوان زیستگاه هشت نوع از پرندگان و حیواناتی چون گربه وحشی، پلنگ، پرندگان شکاری چون ترلان، بحری، قرقی اهمیت بالایی در ادامه حیات این موجودات در منطقه دارد که جزو لیست «اتحادیه بین‌المللی حفاظت طبیعت» (AUCN) هستند، یعنی حیواناتی یا در معرض خطر انقراض یا در حال انقراض هستند و باید به این گونه توجه فراوانی شود.
وی با یادآوری اینکه عینالی زیستگاه مارهای مختلف با گونه‌های متفاوت بوده و یکی از این مارها که بسیار هم سمی و خطرناک است، به نام «گرزه‌مار» در زیستگاه عینالی وجود دارد، اضافه می‌کند: مسیر ایلان اوچان به همین دلیل مهم نامگذاری شده، حالا در این مسیر در سومین ستون تله کابین که ستون نسبتاً کجی است، درست در مسیر اصلی صعود کوهنوردان تبریزی و مسیر سیلاب آمفی‌تئاتر احداث شده است.
داغ‌گلی، زمین تبریز را سست می‌کند
داغ‌گولی، دریاچه‌ای که چند سال پیش، بر فراز عینالی، آب‌گیری شد از دیگر چالش‌های این کوه است.
سیامک هاشمی، از فعالان محیط زیست، نکاتی را در مورد این دریاچه، مطرح کرده است که قابل تأمل است. از جمله اینکه، حجم ۵۴ هزار مترمکعب آبی که در محوطه دریاچه تجمیع شد، یقیناَ موجب هدر رفت آب از طریق تبخیر خواهد شد. همین آب نقش مهمی در سست‌شدن زمین تبریز بر اثر بی‌آبی دارد که خود می‌تواند موجب زلزله شود.
به گفته این فعال زیست محیطی، این حجم آب بار سنگینی بر روی گسل فعال تبریز ایجاد خواهد کرد که همین مسئله می‌تواند موجب تسریع در حرکت لایه‌های زمینی منطقه و نهایتاً موجب وقوع زلزله یا رانش زمین شود.
به گزارش ایمنا، طبق تعاریف جهانی، توسعه پایدار زمانی در جامعه حاصل خواهد شد که تغییرات در محیط طبیعی تا جایی انجام گیرد که باعث ایجاد معضل نشود، اگر این تغییرات به نحو احسنت انجام شود که به محیط زیست آسیب نرساند و در مسیر پیشرفت و خدمات دهی انسانی پیش رود بسیار جای خرسندی دارد اما اگر این تغییرات به نابودی طبیعت و گونه‌های موجودات زنده بیانجامد، باید در برنامه‌ریزی‌های کارشناسی و پیشبرد کار تعلل کرد.
گزارش از ناهید زمانی خبرنگار سرویس کلانشهرهای خبرگزاری ایمنا
نظر شما