به گزارش خبرنگار ایمنا، امروزه توسعه روز افزون شهرها، گسترش شهرنشینی، تغییرات محیطی شهرها و مسائل ناشی از آن یکی از موضوعات مهم در پیشروی مدیران شهری است که در صورت آینده‌نگری و برنامه‌ریزی صحیح نه تنها می‌توان چالش‌های به وجود آمده را کنترل کرد، بلکه می‌توان کنترل آینده را نیز در دست گرفت.
یکی از مسائل مطرح در توسعه شهری و برنامه‌ریزی برای آن، موضوع سیلاب و آب‌گرفتگی شهری ناشی از نزولات جوی است که به دلیل افزایش سطوح غیر قابل نفوذ و یا نفوذ پذیری اندک خیابان‌ها و معابر در سطح شهرها، شیب نادرست معابر هنگام بارندگی و سایر موارد، با سرعت بالا و حجم زیاد در آبراهه‌های مصنوعی جریان یافته و موجب آب‌گرفتگی سطح معابر و روان شدن سیلاب در شهرها می‌شود و از این رو چاره اندیشی و برنامه‌ریزی برای جمع‌آوری و هدایت این آب‌ها که از نعمت‌های الهی به شمار رفته و مایه برکات بسیاری برای انسان‌ها است، همواره مورد توجه مسئولان و مدیران شهری از جمله مدیران کلانشهر اصفهان بوده است.
اصفهان به عنوان یکی از کلان‌شهرهای کشور ویژگی‌های ساختاری، ژئومورفولوژیکی، فرهنگی و تاریخی بارزی دارد. مادی‌هایی که در سطح شهر وجود دارد به عنوان یک شبکه قوی جمع‌آوری آب‌های سطحی حاصل از بارندگی، نقش مهمی در جلوگیری از وقوع سیلاب و آب‌گرفتگی شهری دارد. با این حال معضل آب‌گرفتگی در مناطق و بافت‌های شهری تازه احداث شده وجود دارد. در گفت‌وگویی با سجاد بلندنظر، کارشناس حوزه مدیریت بحران شهری، عوامل مؤثر بر بروز آب‌گرفتگی، ایجاد سیلاب و رواناب‌های شهری، راهکارهای مؤثر و اهم اقدامات انجام شده در سطح کلانشهر اصفهان را بررسی کردیم. مشروح گفتوگو را در ادامه می‌خوانید:
سیلاب شهری چیست؟
منظور از سیلاب شهری آن دسته از سیلاب‌هایی است که منشأ متفاوت از سیلاب ناگهانی و رودخانه‌ای دارد، اما اغلب سیلاب‌هایی که در سطح شهرها رخ می‌دهد ناشی از طغیان رودخانه است، این گونه سیلاب‌ها به دنبال بارش شدید باران در سطح شهر و به دلیل غیر قابل نفوذ بودن سطوح شهری حادث می‌شود و اغلب به صورت آب‌گرفتگی سطح معابر، خیابان‌ها و منازل به ویژه در مناطق حاشیه شهر ظاهر می‌شود.
اهمیت توجه به معضل آب‌گرفتگی در سطح مناطق شهری چیست؟
تمرکز پول و سرمایه، بالا بودن قیمت اراضی و سهولت دسترسی به امکانات و منابع، موجب ازدیاد جمعیت در شهر شده به نحوی که توسعه بدون مدیریت صحیح در سال‌های گذشته و گسترش اماکن و تأسیسات شهری در اثر ازدیاد روز افزون جمعیت در حال حاضر موجب بر هم خوردن تعادل هیدرولوژیکی حوضه‌های آبریز مشرف به شهر می‌شود و در نتیجه افزایش دبی حاصل از بارندگی و سیل آب را به دنبال داشته است. همین مسئله موجب پیدایش رواناب‌های ناشی از بارش به خصوص بارندگی‌های شدید در سطح شهرها و تأسیسات شهری می‌شود.
از مهمترین بحران‌های طبیعی، بحران سیل و آب‌گرفتگی معابر است که هر ساله خسارت‌های بسیاری را بر اقتصاد کشور وارد کرده و موجب بروز زیان‌های مالی و جانی جبران ناپذیری می‌شود. ریسک سیل و آب‌گرفتگی در مناطق شهری بیشتر از مناطق غیر شهری است؛ شهرها به عنوان عناصر تشکیل دهنده یک کشور دارای کاربری‌های با اهمیت و استراتژیک، است و لذا باید از حوادث و آسیب‌ها به دور باشد.
وقوع سیل و آبگرفتگیهای گسترده در حوزه‌های شهری موجب تلفات جانی و خسارت‌های مالی فراوان شده و تأثیرات نامناسب و مخربی بر ژئومورفولوژی و ارزش‌های اکولوژیک و طبیعی حوزه‌های شهر وارد می‌کند. ایجاد اختلال در عبور و مرور و فعالیت‌های طبیعی مردم و به مخاطره انداختن مناطق مسکونی، اراضی کشاورزی و تأسیسات پایین دست نیز از دیگر اثرات سو ناشی از رواناب‌های شهری است.
چه عواملی موجب ایجاد یا تشدید آب‌گرفتگی می‌شود؟
شهرهایی که بدون قاعده و برنامه توسعه پیدا کرده‌اند، فاقد سیستم طراحی برای جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی هستند و برخی از شهرها حتی سیستم دفع فاضلاب ندارند. در حال حاضر فشار جمعیت به حدی است که به علت نیاز به محل زندگی، بیشتر مردم با سرعت، پیش از اینکه مسئولان بتوانند محافظت‌های بهتری در مقابل سیل به وجود آورند، به محل‌های سیل‌خیز مهاجرت کرده‌اند و لذا افزایش جمعیت و مدیریت ضعیف موجب بروز انواع سیل و آبگرفتگیهای جدید شده است.
با توسعه شهر سطوح نفوذناپذیر طبیعی به سطوح غیر قابل نفوذ آسفالت، سنگفرش و موزائیک تبدیل شده و از سوی دیگر بافت شهر و ترکیب معابر و خیابان‌ها، مسیر طبیعی جریان‌های آب را بر هم زده و لذا هنگام بارندگی حجم زیاد آب حاصل از بارش در سطح خیابان‌ها سرگردان شده است.
از سوی دیگر بافت شهر و ترکیب معابر و خیابان‌ها نیز مسیر طبیعی جریان‌های آب را بر هم زده و لذا هنگام بارندگی حجم زیاد آب حاصل از بارش در سطح خیابان‌ها سرگردان می‌شود؛ سیلاب شهری موجب اختلال در ترافیک شهر، رفت و آمد مردم و ورود آب به منازل و مغازه‌ها، و به ویژه زیرزمین‌ها شده و خسارات مستقیم و غیرمستقیمی بر اقتصاد شهر وارد می‌کند.
عوامل انسانی چه نقشی در وقوع سیل و آب‌گرفتگی شهر دارند؟
محققان و پژوهشگران معتقدند که برخی از بلایا و بحران‌ها نظیر سیل و آب‌گرفتگی وقتی ظاهر می‌شود که میان فعالیت‌های بشری و طبیعت تقابل و برخورد پیش می‌آید و در محلی که سیل ناشی از پدیده‌های طبیعی به وجود آمده، به دلیل حضور نداشتن بشر در منطقه مشکلی ایجاد نشده است. دخالت‌های بدون تعقل انسان در طبیعت و اقدامات بدون محاسبه آن موجب می‌شود تعادل در محیط زیست از بین برود که ثمره آن وقوع بلایای طبیعی است؛ به عنوان مثال ایجاد ساختمان‌ها و اتوبان‌ها در مسیل رودخانه یک نمونه از دخالت‌های بدون محاسبه انسان در طبیعت است که در نهایت وقوع سیلاب را در پی دارد، بنابراین مخرب‌ترین سیل، قدرتمندترین سیل نیست، بلکه غافلگیری انسان میزان و شدت سیلاب‌ها را تعیین می‌کند.
برخی عوامل انسانی بر وقوع سیل با رویکرد شهری نقش دارد، نبود برنامه‌ریزی و اعمال مدیریت صحیح، برداشت غیر اصولی و عدم رعایت حریم رودخانه و مسیر عبور سیل، تغییر کاربری اراضی حاشیه رودخانه‌ها، تخریب سواحل رودخانه و خاک ریزها، توسعه مناطق شهری و روستایی و افزایش درصد مساحت سطوح با قابلیت نفوذپذیری، احداث سازه‌های زیر پل و جاده بدون توجه به الزامات مربوط به جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی شهر، نبود تناسب در طراحی به منظور هدایت جریان سیل، شرایط اقتصادی و اجتماعی محدوده شهری، رعایت نکردن اصول صحیح مطالعه، طراحی و اجرای تأسیسات شهری بدون رعایت اصول صحیح مطالعه، طراحی و اجرای تأسیسات مهار سیلاب، پر شدن تدریجی و کاهش ظرفیت انتقال کانال‌های وضع موجود در سطح شهر، نبود مطالعه در طراحی کانال‌های هدایت آب‌های سطحی و احداث غیر اصولی آنها با توجه به وضعیت توپوگرافی شهر، نبود یک سیستم کارآمد در هدایت آب‌های سطحی شهر و توجه نداشتن به هشدار و پیش‌بینی سیل به منظور اتخاذ تدابیر مناسب در مورد آن توسط دستگاه‌های خدماتی، امدادی و شهروندان، به این مسئله دامن می‌زند.
طراحی سیستم‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی باید به چه نحو باشد؟
شهری شدن فرایندی است که در میان اراضی طبیعی و کشاورزی به مناطق ساخته دست بشر مبدل می‌شود. برنامه‌ریزی برای توسعه و گسترش شهرها در درجه نخست نیازمند شناخت ویژگی‌های زیر بنایی شهری است. طراحی سیستم‌های جمع‌آوری آب‌های سطحی در شهر باید با توجه به ویژگی‌های اقلیمی هر شهر انجام شود و هرگونه سهل انگاری در آن می‌تواند برای جوامع و کانون‌های شهری مشکل آفرین باشد. موضوع استعلام‌های شهری گرچه همواره یکی از اقلام مطالعاتی مربوط با طراحی شهری و شهرسازی است اما غالباً برخورد با آن سطحی و کم اهمیت محسوب می‌شود.
بررسی شرایط اقلیمی ناحیه‌ای که شهر در آن واقع است و محاسبه دوره بازگشت بارش‌های سیل‌آسا در شهر از جمله اقداماتی است که اقلیم شناسان در همکاری با مهندسان، معماران، شهر سازان و طراحان شهری انجام داده و می‌توانند به پیش‌بینی و پیشگیری از وقوع سیلاب شهری و جلوگیری از وارد آمدن خسارات ناشی از آن کمک کنند.
ویژگی‌های عمومی شهر و دشت اصفهان چیست؟
شهر اصفهان بر دشتی هموار، با شیب متوسط و کمتر از سه درصد و در جهتی از شمال غربی به جنوب شرقی قرار گرفته است. ارتفاع دشت از سطح دریا در حدود هزار و ۵۰۰ متر است و مرتفع‌ترین نقطه استان در شمال غربی با و دو هزار و ۱۵۰ متر ارتفاع و پایین‌ترین نقطه تالاب گاوخونی با یک هزار و ۴۴۰ متر از سطح دریا است. طول زاینده‌رود ۳۰۰ کیلومتر و مسیر عبور جریان از داخل شهر اصفهان، ۱۵.۵ کیلومتر از شمال غرب استان سرچشمه گرفته و به جنوب شرق روان است. آب و هوای شهر اصفهان خشک صحرایی است و بارش متوسط باران در شهر اصفهان ۲۵۰ میلیمتر است. درجه حرارت متوسط سالانه شهر اصفهان ۱۶ درجه و جهت وزش باد از جنوب غرب و غرب است. جنس سنگ‌های تشکیل دهنده بافت ساخت گاه استان آهکی است.
شهرداری اصفهان چه اقداماتی باید برای مواجهه با بروز سیلاب و آبگرفتگیهای شهری انجام داده است؟
نخستین اقدام، تشکیل کارگروه سیلاب شهری ستاد مدیریت بحران شهرداری اصفهان و برگزاری جلسات هماهنگی و راهبردی متعدد با حضور نمایندگان معاونت خدمات شهری، معاونت عمران شهری، مدیریت بحران و پدافند غیر عامل سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی، سازمان خدمات موتوری، مدیر روابط عمومی شهرداری اصفهان، شرکت آب و فاضلاب استان، اداره کل هواشناسی استان و پلیس راهور شهرستان است. اقدام دوم بررسی وضعیت عمومی و نقش انهار و مسیل‌های شهری شهر اصفهان در راستای جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی است.
شهر اصفهان به عنوان یکی از کلان‌شهرهای کشور ویژگی‌های فرهنگی و تاریخی بسیاری دارد از جمله مادی‌ها که با طول تقریبی ۲۷۰ کیلومتر از شاخصه‌های بارز این شهر محسوب می‌شود. کلمه مادی از دوران مادها نشأت گرفته است و در دوران سلجوقی نیز شکل‌گیری باغ‌ها بر اساس نظام حرکت مادی در باغ‌ها انجام شده است و مادی‌ها در آن زمان نقش بسزایی در انتقال آب داشته‌اند.
در دوران صفویه طرح تقسیم آب بر مادی و سهم شهر اصفهان از رودخانه زاینده‌رود توسط شیخ بهایی انجام شد که هم اکنون نیز طومار شیخ بهایی به عنوان یک مرجع رسمی جهت تقسیم آب مورد قبول است. بر اساس طومار منتسب به شیخ بهایی حق‌آبه زاینده رود به ۳۳ سهم اصلی تقسیم می‌شود، هر سهم نیز به نوبه خود تقسیمات فرعی دیگری داشته است و ۴۳ سهم مربوط به شهر و مادی‌های اصفهان است. بنابراین تعداد نهرها یا مادی‌هایی که از زاینده‌رود جدا می‌شود ۷۸ عدد بوده که مادی‌هایی که شهر اصفهان را زیر پوشش خود داشتند، در شمال رودخانه به ترتیب از پایین به بالا شامل مادی‌های نیاصرم، فرشادی، فدن، تیران، قمیش و در جنوب رودخانه شایج، نایج و عبدالله خان است.
علاوه بر اهمیت تاریخی و فرهنگی مادی‌ها در شهر اصفهان، از منظر طراوت و زیبایی نیز بسیار حائز اهمیت هستند و با ایجاد فضای سبز در حاشیه آنها، گسترش فضاهای سبز خطی در بافت محلات توسعه محور گردشگری، ایجاد شبکه پیاده‌رو و ترویج فرهنگ دوچرخه سواری، هدایت آب‌های سطحی و تغذیه سفره آب‌های زیرزمینی، می‌توان در جهت ارتقای سطح کیفی محلات گام مؤثری برداشت.
ساماندهی، مرمت و احیای مادی‌ها می‌تواند آنها را به عنوان یک شبکه قوی جمع‌آوری آب‌های سطحی حاصل از بارندگی با هدف جلوگیری از وقوع سیلاب و آب‌گرفتگی شهری مطرح کند. با برقراری تبادل هیدرولیکی مادی‌ها در محدوده تحت نفوذ آنها و وجود درختان و فضای سبز حاشیه، مادی‌ها همچون شریان‌های سبزی هستند که زندگی در آنها جریان دارد و موجب زیبایی و لطافت فضای سبز شهر شده و نوعی آرامش در شهروندان خسته از زندگی ماشینی ایجاد خواهد کرد.
وجود ۱۰۰ هزار اصله درخت در اطراف مادی‌های شهر که همگی قدمتی بیش از ۵۰ سال دارد، بر طراوت و زیبایی این محلات افزوده است. شهرداری اصفهان برای ساماندهی مادی‌ها تصمیم گرفت آنها را به یک پارچه خطی تبدیل کند و از این رو از سال ۸۲ به صورت جدی این مهم را در دستور کار قرار داد و در حال حاضر ۷۰ درصد بدنسازی و احیای مادی‌ها انجام شده است.
از دیگر اقدامات برای مواجهه با بروز سیلاب‌ها و آبگرفتگیهای شهری، تشکیل ستاد جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی در مناطق ۱۵ گانه شهرداری اصفهان در مواقع اضطرار و بحرانی، فعال سازی پایگاه‌های پشتیبانی مدیریت بحران مناطق ۱۵ گانه، بازدیدهای دوره‌ای در خصوص بررسی و تضمین عملکرد دستگاه‌ها و تجهیزات، برنامه‌ریزی و آموزش عوامل اجرایی ستاد، جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی، آماده‌سازی لیست و آدرس کلیه نقاط آب‌گرفتگی گذرها و زیرگذرها و محوطه‌های شهری در سنوات قبل، تهیه بانک اطلاعاتی و مکان‌مند سازی داده‌های جمع‌آوری شده در نرم افزار GIS، تهیه نقشه‌های آب‌گرفتگی معابر و ارسال آن به مناطق ۱۵ گانه شهرداری اصفهان و دستگاه‌های مرتبط در خصوص رفع و اصلاح نقاط آب‌گرفتگی است.
همچنین ایجاد ۳۸ هزار چاه جذبی ۷۴ و ۲۰۰ کیلومتر کانال روباز و رو بسته در سطح شهر اصفهان، فعال‌سازی و ثبت اطلاعات مربوط به نقاط آب‌گرفتگی محلات و معابر شهری و جانمایی محل حفر چاه‌های جذبی، سپتیک و کانال‌ها در نرم‌افزار اطلاعات مکانی آب‌های سطحی شهر اصفهان از دیگر اقدامات انجام شده است.
بررسی‌ها و مطالعات انجام شده نشان می‌دهد در کلانشهر اصفهان علاوه بر ۲۷۰ کیلومتر مادی و نهر، با ۳۸ هزار عدد چاه جذبی، ۷۴ عدد سپتیک و ۲۰۰ کیلومتر کانال و کانیو در بسیاری از مناطق به ویژه محلات مناطق شمالی شهر، جمع‌آوری و هدایت آب‌های سطحی انجام و در حال حاضر نیز از این سیستم در بیشتر پروژه‌ها استفاده می‌شود. در این روش علاوه بر جلوگیری از هدررفت آب ناشی از تبخیر، سفره‌های آب‌های زیرزمینی نیز تقویت می‌شود و در مناطقی که به دلیل داشتن بستر سنگی امکان حفر میله چاه وجود ندارد، از سه تکه‌های تأخیری نیز جهت هدایت آب‌های سطحی استفاده می‌شود.
با توجه به اقدامات انجام شده، آمادگی اصفهان در مواجه با آب‌گرفتگی شهری به چه میزان است؟
با اجرا و پیگیری‌های انجام شده، معضل آب‌گرفتگی معابر اصلی شهر بیش از ۸۰ درصد و معابر فرعی بیش از ۶۵ درصد رفع شده و در این راستا پیشنهادها و راهبردهایی نیز ارائه می‌شود که شامل فعال‌سازی و به‌روزرسانی نرم افزار دفع آب‌های سطحی با رویکرد تعیین مکان‌های آب گرفته شده و نقاط چاه‌های جذبی، سپتیک‌ها توسط مسئولان امور شهر، استفاده از روش‌های نوین و ابزارهایی همچون سنگ فرش نفوذ پذیر در حوزه ذخیره روان‌آب و مخازن نگهداشت آب‌های سطحی جهت کنترل و مدیریت بهتر سیلاب شهری است که باید مد نظر قرار بگیرد.
بعضی مواقع در شرایط عادی، در زمان آبیاری درختان و شرایط اضطراری همچون بارندگی، بالا زدگی آب جوی‌ها را شاهد هستیم که لازم است تمیزی آنها با حساسیت و نظارت بیشتری انجام شود تا شاهد سرریز شدن آب به داخل کوچه‌ها و خیابان‌ها نباشیم، به علاوه مطالعه پژوهشی در خصوص میزان رواناب‌های شهری و نحوه استفاده از آب باران در شهر اصفهان نیز باید تعریف شود.
نظر شما