به گزارش خبرنگار ایمنا و بر اساس چکیده مقاله‌ای از احسان خیام باشی، دکترای برنامه‌ریزی شهری و پژوهشگر حوزه تاب‌آوری در مدیریت بحران، پویایی نظام نهادی در شهرهای اسلامی به آنها «تاب آوری» بخشیده است. این شهرها متکی بر مجموعه‌ای از روابط اجتماعی و واحدهایی با تنوع بالا بوده‌اند.؛ شهر مبتنی بر تعاملات شهروندان بوده، نه نهادها و این گرایش انسانی در اصل عمده وجوه کالبدی- فضایی شهر را شکل می‌داده است. تحقق این انعطاف پذیری متأثر از ماندگاری نقش انسان به جای نهادهای رسمی بوده و این انسان‌ها بودند که می‌توانستند خود را با شرایط متغیر و جدید انطباق دهند. علاوه بر این مطرح شدن هر نهاد و یا مسئله‌ای در قالب اسلامی، انعطاف را به شهرهای اسلامی بخشیده است. نه بدین علت که حتماً مسلمانان به همه مباحث شهری اشراف داشته‌اند، بلکه این بدین روی بوده است، که آنان از صورت‌هایی انتزاعی (در قالب دستورات و ارزشهای دین مبین اسلام) برخوردار بوده‌اند که حل تمامی مسائل در قالب آنها امکان پذیر می‌شد. جلوه‌های بروز این فرهنگ در شهرهای اسلامی ساخته شده طبقه متوسط، از دیرباز به یادگار مانده است.
مصادیق عینی این تاب آوری با بررسی گذشته و عملکرد شهرهای اسلامی در ابعاد مختلف کالبدی، فرهنگی- اجتماعی، اقتصادی و نهادی به وفور به چشم می‌خورد. به عنوان نمونه می‌توان به ابداع و ساخت شبکه مادی‌ها در شهر اصفهان در دوران حکومت شیعی صفویه، که ضمن ایجاد شرایط مناسب توزیع آب رودخانه زاینده رود در جهت توسعه پایدار، در مهار سیلاب‌ها نیز نقش مؤثری از گذشته تا دوران معاصر داشته است، در بُعد ظرفیت کالبدی تاب آوری اشاره کرد. تدوین طومار شیخ بهایی در تقسیم عادلانه و اصولی آب زاینده رود در همین دوران نمونه‌ای از اقدامات ظرفیت ساز در بعد نهادی و حکمروایی تاب آوری با قانون‌گذاری مطلوب و اثر بخش است. گسترش کمی و کیفی هنر و صنایع دستی با اقدامات حمایتی از جمله معافیت‌های مالیاتی و گسترش تجارت و سفر با ساخت کاروانسراها در کنار رونق سنت حسنه وقف در تأمین نیازهای شهر، ارتقا چشمگیر ظرفیت اقتصادی تاب آوری را در بر داشته است، در کنار این تقید و تمسک مردم به شعائر دینی و مذهبی، برخورداری از فرهنگ غنی، مشارکت در اداره امور شهر و همزیستی مسالمت‌آمیز با اقلیت‌های دینی در این دوران را می‌توان از عوامل مبین وجود ظرفیت قابل ملاحظه در حوزه تاب آوری اجتماعی و فرهنگی بیان کرد.
در ادامه به اجمال نمونه‌هایی از تاب آوری کالبدی در کلانشهر اصفهان که میراث داری مطرح در حوزه شهرهای اسلامی- ایرانی است، معرفی می‌شود.
تأثیر میدان نقش جهان در تاب آوری اصفهان
این میدان بزرگ تاریخی که احداث آن به دوره صفویه بر می‌گردد، در مرکز کلانشهر اصفهان با برخورداری از خصوصیاتی نظیر «محلی برای تقویت تعاملات اجتماعی و برگزاری شعائر مذهبی در ارتباط با مساجد پیرامون و سایر مراسم در جهت تقویت روحیه همبستگی، در حوزه تاب آوری فرهنگی و اجتماعی»، با «فضایی جهت تأمین محیط باز پناه گرفتن و امداد و نجات ایمن در بروز سوانحی چون زلزله و نقش فضای ارتباطی بین راه‌های اصلی شهر و بازار، در زمینه تاب آوری کالبدی»، به عنوان «محلی برای تعامل نزدیک حکومت با مردم در تجمعات عمومی و تمرکز نهادهای حکومتی در اطراف میدان در خصوص تاب آوری نهادی» و با ایجاد «مکانی برای رونق اقتصادی و داد و ستد در حاشیه میدان و اتصال ورودی‌های اصلی شاهراه اقتصادی شهر (بازار) به میدان، در قالب تاب آوری اقتصادی» بسیار تأثیرگذار بوده است. که در حال حاضر نیز عمده این خصوصیات همچنان باقی است.
اصفهان با مادی‌ها تاب آور شده است
مادی‌ها به صورت کانال‌های وسیع در بالادست از رودخانه جدا شده و با شیب یک در هزار پس از طی چند کیلومتر به زمین‌های آبخور رسیده و در این قسمت با جوی‌های کوچک در سطح زمین می‌گردند. مادی‌ها با بناها، سازه‌ها و شیب اراضی همجوار از نظر بصری، معماری و کاربری متناسب بوده و در برخی از بناهای عمومی (به جز حمام‌ها)، به درون بنا وارد و جریان آب در حیاط درونی بنا جاری می‌شد. در برخی محلات هر چند خانه‌ها گشایشی بر مادی‌ها نداشتند، ولی جریان آب از طریق مادی در تمام گذرها جاری و از این طریق شهری با فرم‌های معماری ارگانیک و طبیعی پدید می‌آمد. مادی‌ها همچون شریانی منظم و گسترده جریان آب را در سطح شهر مدیریت و موجب شکل گیری فضاهای سبز زیبا و رشد درختانی انبوه می‌شد، که این عرصه هم اکنون نیز به منزله باغ‌های کوچکی در جای جای شهر اصفهان مشاهده می‌شود. مادی‌ها با انتقال آب به فواصل دورتر از رودخانه همواره موجب تقویت سفره‌های آب زیرزمینی می‌شدند. مادی‌های نه تنها در توزیع بلکه در جمع آوری روان آب‌ها و سیلاب‌ها و بهره گیری از نزولات نیز کارکردی مؤثر داشتند. مادی‌ها به همراه جوی‌های منشعب از آنها، مانند شبکه‌ای در سطح شهر گسترده شده و آب باران و برف را در مسیر مناسب هدایت می‌کردند و درنتیجه آب گرفتگی در معابر و گذرگاه‌های محلات به وجود نیامده و از اتلاف روان آب‌ها نیز جلوگیری می‌شد. همه این موارد بر افزایش تاب آوری اصفهان در ابعاد مختلف بویژه «کالبدی- فضایی»، «زیست محیطی» و حتی «اجتماعی» افزوده است.
کبوترخانه‌ها تاب آوری را افزایش داده است
کبوترخانه‌ها مانند بسیاری از مظاهر معماری ایران ناشناخته مانده‌اند، این در حالی است که این برج‌های زیبای کبوتر به عنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کناره‌های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی‌های این سرزمین حضوری پیوسته داشته است، به طوری که تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است. این سازه‌های چند منظوره هم به نوعی، موجب تقویت تاب آوری جوامع ایرانی بوده‌اند، چرا که ضمن تأمین منابع کیفی در دسترس و ارزان کود، موجب توسعه و رونق کشاورزی می‌شده و از سوی دیگر از تخم و گوشت کبوتران نیز بنا بر ضرورت بهره گرفته می‌شده است. علاوه بر این سازه‌ها خود نمونه‌ای از سازه‌های پایدار، اقلیمی، تاب آور و خلاق است.
نظر شما