به گزارش خبرنگار ایمنا و بر اساس چکیده مقاله‌ای از احسان خیام باشی، دکترای برنامه‌ریزی شهری و پژوهشگر حوزه تاب‌آوری در مدیریت بحران، شهر اسلامی و برنامه‌ریزی شهری، نگاهی ژرف‌نگر در ابعاد گوناگون این شهرها عیان می‌سازد که وجود شبکه‌ای پایدار و بهم تنیده از سیستم‌های کالبدی و جوامع انسانی با ظرفیت‌های متنوع و چشمگیر برگرفته از مبانی و اصول ارزشمند و جاودانه مکتب اسلامی است که انعطاف‌پذیری مناسب و ماندگاری را در وقوع رویدادهای گوناگون در شهرهای اسلامی به ارمغان آورده است.
امروزه از این ظرفیت و توانایی جذب، انطباق و ترمیم و بازگشت‌پذیری به شرایط مطلوب، در بروز حوادث و بحران‌ها به تاب‌آوری شهری تعبیر می‌شود و در رویکرد جدید بین‌المللی به موضوع مدیریت بحران این جهتگیری جایگزین سایر دیدگاه‌ها شده است؛ تا جایی که با تشکیل کمپینی جهانی از شهرها در ذیل سازمان ملل متحد، تحقق اهدافی در راستای هر چه تاب‌آور کردن شهرها، تا سال ۲۰۳۰ برنامه‌ریزی شده است.
شهرها مجموعه‌ای به هم پیوسته از خدمات پیچیده و متراکم با تمرکز بالای جمعیت و منابع بوده و درست به همین دلیل با انبوهی از عواملی که موجب ایجاد و تشدید خطرپذیری می‌شود، روبه‌رو هستند.
هم اکنون بیش از نیمی از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‌کنند که باعث شده ایمن‌تر کردن شهرها به یک چالش درازمدت، اما دست یافتنی تبدیل شود.
شهرها موتور محرکه رشد ملی و همچون یک موجود زنده پویا هستند. در این بین در طول تاریخ، حوادث غیر مترقبه، بحران‌ها و بلایای طبیعی زندگی انسان‌ها را، به ویژه در مناطق شهری تهدید و مختل کرده‌اند، تغییرات شدید آب و هوایی، زلزله، سیل، طوفان و سایر مخاطرات انسان ساز، به طور فزاینده‌ای بر مردم فشار می‌آورد و رونق شهرها را دستخوش تهدید می‌کند.
در چنین شرایطی بشر همواره در تلاش بوده به روش‌های گوناگون با غلبه بر بحران‌ها، بقا و آسایش زندگی خود را تأمین کند، البته در گذر زمان با ارتقای دانش بشری و دستیابی به تکنولوژی‌های نو، در عین حال که به پیچیدگی و تنوع بحران‌ها افزوده شده، شیوه‌های کنترل و مقابله با آنها نیز بهبود یافته و اثر بخشی این روش‌ها افزایش قابل ملاحظه‌ای یافته است.
در روش‌های سنتی، در مقابله با بلایا صرفاً تقویت کالبد و ساختار فیزیکی شهر مورد توجه قرار می‌گرفت، در صورتی که یکی از وجوه مهم ارتقای مقاومت شهر در برابر حوادث، ظرفیت تحمل ساکنان و نحوه واکنش آنها به بحران است که مورد غفلت قرار گرفته است.
چه بسا که وقوع یک حادثه با سردرگمی مردم و بروز هرج و مرج ابعاد گسترده‌تری به خود گیرد و به یک فاجعه تبدیل شود، لذا در رویکرد جدید مدیریت بحران، ابعاد اجتماعی نیز در کانون توجه قرار گرفته است.
پایداری و ماندگاری اکثر قریب به اتفاق شهرهای اسلامی در گذر زمان از یک سو و جامعیت تعالیم اسلامی در همه ابعاد زندگی از جمله کالبد، اقتصاد، حکمروایی و به ویژه حوزه فرهنگی و اجتماعی، به عنوان یک دین کامل از سوی دیگر که خود موجب افزایش ظرفیت انعطاف‌پذیری این شهرها است، مؤید لزوم توجه به بررسی شرایط و خصوصیات آنها به عنوان نمونه‌های موفق و واقعی از شهرهای تاب‌آور با هدف الگوگیری و شاخصسازی است.
به طور خلاصه می‌توان تاب‌آوری را رویکردی نوین در مدیریت بحران دانست که به دنبال ظرفیت‌سازی، کشف و تقویت قابلیت‌ها و توانمندی‌های جوامع در ابعاد مختلف فرهنگی-اجتماعی، کالبدی، اقتصادی و حکمروایی است و با ارتقا این ظرفیت‌ها در عمل و به طور غیر مستقیم ماندگاری، تحمل و بازگشت جوامع به شرایط عادی در وقوع سوانح و تهاجمات را بهبود می‌بخشد؛ این مهم به مثابه درختی است که در برابر طوفان خم می‌گردد، ولی نشکسته و دوباره به حالت پایدار و استقامت اولیه باز می‌گردد.
شهر تاب‌آور و انعطاف‌پذیر
شهر تاب‌آور در اصل شبکه‌ای پایدار از سیستم‌های کالبدی و جوامع انسانی است که در آن سیستم‌های کالبدی که شامل محیط مصنوع و طبیعی شهر هستند، به مثابه جسم یک انسان و جامعه انسانی به منزله جان، روح و عقلانیت او عمل می‌کند.
در بروز بحران‌ها، مشکلات و سختی‌ها شرط پایداری انسان در مقاومت و بازگشت به شرایط ایده‌آل، برخورداری از سلامت، تاب‌آوری و انعطاف‌پذیری در هر دو بعد جسم و جان است؛ لذا در یک شهر بازگشت‌پذیر نیز باید از یک طرف کالبد شهر یعنی ساختمان‌های عمومی و خصوصی، شریان‌های حیاتی و حتی خصوصیات طبیعی و جغرافیایی آن به طور مجزا و در تعامل با یکدیگر تاب‌آور و انعطاف‌پذیر باشند و هم اجتماع مردمی یعنی همه ساکنان دائمی و موقت چه به صورت منفرد و چه به طور متشکل و سازمان یافته در قالب نهادهای عمومی و خصوصی به صورت انعطاف‌پذیر، مقاوم و بازگشت پذیر رفتار کنند و به فعالیت ادامه دهند.
شهرهای بازگشت‌پذیر و تاب‌آور، بر اساس قوانین به دست آمده از تجارب حوادث گذشته در محیط‌های شهری ساخته می‌شوند. آنها ممکن است در برابر نیروهای حاصل از مخاطرات خم شده، اما دچار شکست نمی‌شوند.
انعطاف‌پذیری منوط به یک متد و روش خاص نیست، در شهرهای مختلف، در نقاط گوناگون دنیا و در شرایط و امکانات متفاوت و در مقابل بحران‌ها و بلایای متعدد، قابل برنامه‌ریزی و اجرا است و این تنها میزان موفقیت و حصول نتیجه است که وابسته به شرایط، امکانات و تلاش‌ها است.
این ویژگی علاوه بر بیان ارزش بالا و امکان به‌کارگیری گسترده این شیوه برنامه‌ریزی در مقابله با حوادث، خود مبین زمینه و جایگاه وسیع کاربرد ایده‌پردازی و تفکر خلاق در برنامه‌ریزی انعطاف‌پذیری شهرها است؛ گو اینکه با مراجعه به گذشته و تاریخ نیز با جوامع و شهرهایی مواجه می‌شویم که به خودی خود و بدون آگاهی از این مضمون، به دلیل نوع تفکر، جهان بینی و ایدئولوژی و مشی حاکم بر زندگی، از تاب‌آوری و ماندگاری قابل توجهی برخوردار بوده‌اند.
ابعاد تاب‌آوری
تاب‌آوری یک مفهوم بلند و جامع است و هدفی بس بزرگ را دنبال می‌کند. پایداری در برابر حوادث غیر مترقبه در گذشته صرفاً در توجه به مقاوم سازی و ایمن سازی ساختمان‌ها، زیر ساخت‌ها و شریان‌های حیاتی جهت مقاومت در برابر حد مشخصی از از بلایا دیده می‌شد؛ این در حالی است که علاوه بر ابعاد محیطی جنبه‌های مهم دیگری با تأثیرگذاری بنیادی در تاب‌آوری چون وجوه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی وجود دارد.
گاهی مقابله با یک حادثه و ترمیم آثار فیزیکی آن طی زمان نسبتاً کوتاهی انجام می‌پذیرد ولی آثار منفی اجتماعی و تبعات اقتصادی آن تا سال‌ها ادامه می‌یابد که در عمل بازگشت‌پذیری به شرایط پیش از بحران را با چالشی جدی روبه‌رو می‌کند.
از این رو در نگرشی جامع، برنامه‌ریزی مدیریت بحران مبتنی بر تاب‌آوری باید شامل توجه ویژه به انعطاف‌پذیری اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه مورد تهدید نیز باشد که در کل مولفه‌هایی نظیر آموزش، آگاهی عمومی، مهارت، ایجاد شبکه‌ها و پیوندها، مشارکت همه اقشار مردم و بخش‌های خصوصی و دولتی، درک محلی از خطر، تأمین منابع لازم در جهت مقابله با بحران قبل، بعد و حین آن، شناسایی بسترها و تعاملات نهادی و حکمروایی، آگاهی از مقاوم‌سازی و مسائل کالبدی و پایداری و تنوع درآمدزایی در حوزه اقتصاد را شامل می‌شود.
مفهوم و چیستی شهر اسلامی
یکی از مهمترین دستاوردهای فکری، فلسفی، هنری, صناعی و تولیدی تمدن‌ها و جوامع بشری «شهر» است که علاوه بر برخورداری از ماندگاری نسبی، تجلی باورها و ارزش‌های فرهنگی جامعه است.
شهر آئینه تمام نمای اهل خویش است، با حضور در هر شهری و با ادراک آن شهر و اجزا و عناصر آن می‌توان به روحیّات، خواسته‌ها و آرمان و آرزوهای ساکنان و شیوه زیست آنان پی برد.
در بسیاری از تعاریف و تفاسیر غربیان، از شهر اسلامی به عنوان شهری که توسط مسلمین ساخته شده است (فارغ از اینکه در حال حاضر مسلمانان در آن زندگی کنند یا خیر) یاد شده و یا اینکه شهر اسلامی صرفاً محل سکونت مسلمانان دانسته شده است.
آنچه از آموزه‌های دینی و تأکید بر کامل و همه جانبه نگر بودن دین اسلام بر می‌آید، شهر اسلامی باید مفهومی فراتر از این نگرش‌های تک بعدی و ساده‌اندیشانه داشته باشد. گروه عمده‌ای از صاحب نظران، به ویژه اندیشمندان مسلمان شهر و شهروند را دارای ارتباطی متقابل و تنگاتنگ می‌دانند که بر روی یکدیگر اثر گذاشته و از هم تأثیر می‌پذیرند و نمی‌توان این دو را جدا از هم دانست و بررسی کرد.
مفهوم شهر اسلامی مبتنی بر این فرض است که اسلام یک نظام ارزشی کامل بوده و تمام الگوها و رفتار سازمان اجتماعی را تعیین می‌کند؛ شهر اسلامی، شهری سرشار از روحیه برادری و برابری است و هر آنچه را برای امکان سالم زیستن و دستیابی به حیات طیبه لازم است، برای بشر فراهم می‌کند.
دین اسلام یک روش و دستورالعمل کامل زندگی است که الگوهای نظم اجتماعی را در زمینه‌های گوناگون از زندگی خانوادگی، قوانین مدنی و جزایی و تجارت گرفته تا آداب معاشرت، نحوه غذا خوردن، لباس پوشیدن و حتی بهداشت شخصی را بیان می‌کند.
نزدیکی تعابیر شهر اسلامی با مفهوم تاب‌آوری
برخی از تعاریف صورت پذیرفته توسط محققین و صاحب نظران در خصوص چیستی و ابعاد شهر اسلامی به نحوی قابل توجه، به خصوصیاتی که امروزه از آن به عنوان تاب‌آوری شهری نام برده می‌شود، نزدیک است که از آن جمله می‌توان به این مواردی اشاره کرد از جمله اینکه شهر اسلامی همیشه یک موجود زنده بوده که با نیازهای جامعه اسلامی توسعه یافته و در عین حال با ریشه‌ها و اصول اسلام پیوند خورده است.
فقه اسلامی نقش اساسی و مهمی در ساخت شهر اسلامی، آبادی، زندگی و سیستم مدیریتی آن داشته است؛ از آنجا که فقه، اصول و قوانین خود را از قرآن و سنت استخراج می‌کند، از توسعه‌های زندگی اسلامی نیز تأثیر یافته و پیوسته در جهت حل مشکلات به وجود آمده در جامعه اسلامی راه حل های مناسب را جست و جو می‌کند.
شهر اسلامی به ماهیت تغییر ناپذیری شریعت اسلام و ثابت بودن اصول و ارزش‌های آن و البته به انعطاف‌پذیری روش‌های پیاده‌سازی اصول و ارزش‌های اسلامی در هر برهه‌ای از تاریخ اشاره می‌کند، شهر اسلامی ماهیتی است بالقوه که می‌تواند در هر زمان و مکانی با توجه به فن‌آوری و مصالح و دانش و هنر و فرهنگ بومی (که با اصول و ارزش‌های اسلامی در تعارض نباشد) تفسیر و تجلی خاص را داشته باشد.
نتیجه‌گیری
بیش از ۱۴۰۰ سال است که شهرهای اسلامی از غرب در شمال آفریقا تا شرق در چین با وجود همه فشارها، بحران‌ها و حوادث کوچک و بزرگ به حیات خود ادامه می‌دهند، که این خود گویای ظرفیت‌های پنهان و آشکار و متنوع آنها در انعطاف‌پذیری در مواجهه با ناملایمات است.
امروزه از این ظرفیت تحمل و رویارویی یک شهر با مشکلات به عنوان تاب‌آوری یاد می‌شود؛ تاب‌آوری در اصل قابلیت یک سیستم در جذب تغییرات، سازمان دهی مجدد و بازگشت به شرایط مطلوب در حداقل زمان ممکن است که گذشته پر فراز و نشیب توأم با ماندگاری شهرهای اسلامی نشان از ماهیت تاب‌آور آنها است.
در پژوهش انجام شده، سعی شد خصوصیات تاب‌آور کالبد شهر اسلامی در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، نهادی وسازمانی و زیرساختی_کالبدی استخراج و بیان شود تا زمینه برای ترجمان آن به عصر حاضر و احیا و باز آفرینی ظرفیت‌های اصیل شهرهای اسلامی بیش از پیش فراهم شود؛ چرا که نه تنها در حوزه تاب‌آوری بلکه در بسیاری از مباحث علمی و تأثیر گذاری که امروزه در جهت بهبود شرایط زندگی بشر مطرح می‌شود و از آزمون و خطای علمی به دست آمده است، دستورالعمل و توصیه‌هایی در آیات و روایت اسلامی وجود دارد، که در صورت کشف، حمایت و به‌کارگیری در ابعاد مختلف زندگی می‌تواند دستیابی به اهداف آرمان شهر اسلامی را تسریع بخشد.
نظر شما