به گزارش خبرنگار ایمنا، در حال حاضر مهمترین و مؤثرترین شیوه کنترل و مبارزه با کووید -۱۹ در دنیا، استفاده از واکسن است. واکسن‌هایی که برای جلوگیری از بیماری کووید -۱۹ استفاده می‌شوند کمک می‌کنند که سیستم ایمنی بدن ما این ویروس را تشخیص داده و در صورت قرار گرفتن در معرض آن، آمادگی لازم را برای مبارزه، جلوگیری از بیماری‌زایی و یا ابتلاء به فرم‌های شدید بیماری داشته باشد.
از سویی دیگر جهش‌های جدید ویروس کرونا و کاهش اثربخشی برخی از واکسن‌ها روی سویه‌های اخیر، دانشمندان را بر آن داشته که بررسی‌های بیشتری روی اثربخشی واکسن‌ها بر جهش دلتا داشته باشند؛ نکته قابل توجه این گزارش این موضوع هست که واکسن‌های موجود علیه همه‌گیری در بازه‌های زمانی متفاوت اثربخشی‌های مختلف نشان داده و درباره هیچ واکسنی نمی‌توان به قطعیت ایمنی ناشی از دریافت آنها را تخمین زد.
نقش مؤثر واکسن‌ها روی گونه‌های جدید کرونا
۲۰ شهریورماه امسال بود که در خبرها اعلام شد مطالعات نشان می‌دهد واکسن‌ها نقش مؤثری روی گونه‌های جدید کرونا دارند و مانع از بستری شدن در بیمارستان می‌شوند. این مطالعه بیش از پیش ضرورت واکسیناسیون را روشن می‌کند و به شدت تاکید دارد واکسیناسیون برای جلوگیری از مرگ و میر و مهار پاندمی کووید ۱۹ ضروری است.
مراجعه اورژانسی به بیمارستان و نیاز به مراقبت‌های فوری بررسی شده و نتایج نشان می‌دهد: واکسن مدرنا، فایزر و جانسون اند جانسون به ترتیب ۹۲، ۷۷ و ۶۵ درصد در جلوگیری از مراجعه اورژانسی به بیمارستان و نیاز به مراقبت‌های فوری مؤثر هستند. این مطالعه نیازمند بررسی بیشتر با جامعه آماری بالاتر است و باید واکسن‌های دیگر نیز مورد ارزیابی قرار گیرد. ولی به طور کلی می‌توان اطمینان داشت که همه افراد واکسینه‌شده در صورت ابتلای مجدد علائم خفیف‌تری دارند و به راحتی بیماری را سپری می‌کنند.
محققان در تلاش هستند تا اثرگذاری واکسن روی گونه‌های دیگر را مورد ارزیابی قرار دهند. در حال حاضر گونه دلتا یکی از مهمترین نگرانی‌های حوزه بهداشت است. گونه دلتا از هند سرچشمه گرفته و از اواسط ماه ژوئن سال ۲۰۲۱ میلادی با سرعت در سراسر جهان منتشر و خبرساز شد.
بر اساس آمار مرکز کنترل و بیماری‌های آمریکا، ۸۰ درصد از بیمارانی که در گروه آماری این مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند، به گونه دلتا مبتلا هستند و انتظار می‌رود در نقاط مختلف جهان نیز وضع به همین منوال باشد. مطالعات نشان می‌دهد واکسن در مقابل گونه دلتا بسیار کارآمد و مؤثر است و افراد واکسینه شده در صورت ابتلاء علائم بسیار خفیفی دارند. نوع دلتا افراد واکسینه‌نشده را بیشتر تحت تأثیر قرار می‌دهد و آمار نشان می‌دهد ۹۷ درصد مبتلایان به جهش دلتا افراد واکسینه‌نشده هستند.
یکسانی اثربخشی واکسن‌های کرونا
عده‌ای از مردم کشور در مورد اثربخشی واکسن‌های کرونا دچار ابهام هستند و تعدادی منتظر ورود برندهای خاص با اثربخشی بیشتری هستند، این در حالی است که متخصصان عفونی تاکید دارند که اثربخشی تمام واکسن‌های کرونا تقریباً یکسان است و رابطه‌ای بین شدت عوارض و میزان اثربخشی آنها وجود ندارد. نباید تصور کنیم اگر یک نوع واکسن عارضه کمتری دارد اثر بخشی آن نیز کاهش می‌یابد.
سیستم ایمنی افراد با هم متفاوت است ممکن است دو نفر که واکسن سینوفارم دریافت کرده‌اند با دو واکنش متفاوت روبه‌رو شوند. همچنین اگر قبلاً سیستم ایمنی فرد با ویروس کرونا تماس داشته بعد از واکسینه شدن ممکن است عوارض کمتری را تجربه کند. گاهی واکنش و عوارض واکسن به دلیل مواد داخل واکسن از جمله نگهدارنده‌ها است بنابراین الزاماً به ساختار ویروس مربوط نیست. به صورت عمده واکسن‌ها عارضه عمده‌ای ندارند و تب، لرز و بدن درد از عوارض مهم محسوب نمی‌شود.
متخصصان عفونی اعلام می‌کنند افرادی که یک بار به کرونا مبتلا شده و واکسن نیز دریافت کرده‌اند ایمنی بالاتری را تجربه می‌کنند، مطالعات بر روی واکسن‌ها به صورت کامل انجام نشده ولی ایمنی شش ماهه مطرح شده و بعد از آن باید دُز یادآور تزریق شود.
اثربخشی و عوارض واکسن‌های کرونا در ایران
۱۴ مهرماه امسال بود که معاونت بهداشت وزارت بهداشت در خصوص عوارض احتمالی واکسن‌های کووید ۱۹ مورد استفاده در کشور که یکی از مؤثرترین مداخلات برای کنترل و کاهش بار بیماری کووید ۱۹ واکسیناسیون جامعه است، گزارشی منتشر کرده که در این گزارش، براساس مستندات به توضیح ابهامات و سوالات متعدد در مورد عوارض واکسن‌ها، پرداخته است.
مطابق این گزارش در حال حاضر واکسیناسیون کووید ۱۹ با استفاده از واکسن‌های تولید داخل و واکسن‌های وارداتی در حال انجام است و تاکنون بیش از ۵۹ میلیون دوز واکسن کووید ۱۹ در کشور استفاده شده است و در هفته‌های پیش رو با سرعت گرفتن تأمین واکسن تعداد بسیار بیشتری واکسینه خواهند شد. یکی از ضروریات برای موفقیت برنامه واکسیناسیون، مشارکت جامعه و اطمینان به برنامه واکسیناسیون است، به همین علت برنامه کشوری مراقبت پیامدهای نامطلوب ایمن سازی با محوریت واکسیناسیون کووید ۱۹ تقویت شده است.
عوارض واکسن‌ها عموماً خفیف هستند
واکسن‌ها علیرغم اینکه با بهترین دانش و تکنولوژی روز تولید می‌شوند، اما در کنار فواید بسیار زیاد، آنها دارای عوارضی نیز هستند که خوشبختانه عموماً خفیف و بهبود یابنده هستند. معمولاً در جریان واکسیناسیون همگانی به دلیل تنوع در گروه‌های هدف و وجود افراد با بیماری‌های زمینه‌ای و واکسیناسیون تعداد زیاد افراد در مدت زمان کوتاه، احتمال بروز عوارض منتسب به واکسیناسیون و ایجاد نگرانی در جامعه بالاتر از شرایط عادی است. واکسن‌های جدید نیز همواره با نگرانی بیشتری از سوی کارکنان نظام سلامت و مردم پیگیری می‌شوند، لذا برای پاسخ دهی به اینگونه موارد، نظام مراقبت پیامدهای نامطلوب ایمن سازی در برنامه‌های معاونت بهداشت و شبکه‌های بهداشتی کشور ادغام شده و از سال ۱۳۸۳ در حال اجرا است، عملکرد این برنامه در سال ۱۳۸۹ به تأیید سازمان جهانی بهداشت رسیده است. در نظام مراقبت هر رویداد نامطلوب پزشکی که برای فرد بعد از دریافت واکسن، صرف نظر از رابطه علیتی با واکسن، رخ دهد، یک پیامد نامطلوب ایمن سازی AEFI تلقی شده و ثبت می‌شود.
در حال حاضر علاوه بر مراکز بهداشتی درمانی که ثبت عوارض را انجام می‌دهند، خودگزارش دهی نیز میسر شده است و افراد می‌توانند با مراجعه به سایت salamat.gov.ir و بدون مراجعه به مراکز بهداشتی درمانی نیز گزارش عارضه را ثبت کنند. همه داده‌ها در سامانه‌های الکترونیک سلامت و همچنین در پرتال معاونت بهداشت نیز گزارش می‌شود.
کاهش ۸۸ درصدی بستری بیماران با انجام واکسیناسیون
در ادامه این گزارش همچنین به انواع عوارض اشاره و عوارض پس از واکسیناسیون به دو دسته "عوارض مرتبط با واکسن" (که بر حسب شدت احتمال به عوارض محتمل Probable و یا عوارض ممکن Possible دسته بندی می‌شوند) و "عوارض بدون ارتباط با واکسیناسیون یا همزمانی"، تقسیم بندی شده است؛ مواردی هم که مستندات برای بررسی رابطه علیّتی کفایت نکند، نیز غیر قابل طبقه بندی محسوب می‌شوند. عملکرد نظام مراقبت در شناسایی و ثبت عوارض، بالاتر از حداقل مورد انتظار سازمان جهانی بهداشت و در مقابل کشورهای توسعه یافته نیز در وضعیت قابل مقایسه قرار دارد.
همچنین، در کنار نظام مراقبت جاری که توضیح داده شد، با کمک معاونت تحقیقات و فناوری در قالب یک پروژه منطبق با ضوابط سازمان جهانی بهداشت، نظام مراقبت فعال نیز برای عوارض واکسیناسیون کووید ۱۹ برقرار شده است که یافته‌های هر دو نظام مراقبت با یکدیگر همخوانی دارند. لازم به ذکر است، بر حسب گزارش یافته‌های طرح یاد شده، اجرای واکسیناسیون کووید ۱۹ در پیشگیری از بستری شدن افراد واکسینه به میزان ۸۸ درصد مفید بوده و سبب کاهش بستری افراد واکسینه شده است.
میزان بروز عوارض جانبی مرتبط با همه واکسن‌ها در محدوده قابل قبول قرار داشته و براساس مستندات، واکسن‌های موجود در کشور، بی خطر و مؤثر هستند و مردم می‌توانند با اطمینان خاطر به واکسیناسیون کووید ۱۹ بپیوندند.
مقایسه پنج واکسن کرونا
برخی هنوز واکسن نزده‌اند و درباره کارایی واکسن‌های موجود تردیدهایی دارند، مشخصات پنج واکسن کرونا و ویژگی‌های آنها عبارتند از:
فایزر / بایون‌تک
نوع: ام‌آران‌ای (آران‌ای پیام‌رسان حامل پیام تولید پروتئین‌های سطحی ویروس)
دوزها: دو دوز با فاصله سه تا چهار هفته
مطالعات بیشتری برای بررسی احتمال ایمنی‌زایی بلندمدت با تزریق یک دوز نیاز است.
شرایط: منفی ۷۰ درجه سانتی‌گراد
مجوزهای اخذ شده: مجوز تزریق اضطراری از سازمان جهانی بهداشت، مجوز تزریق سازمان غذا و داروی ایالات متحده، مجوز تزریق در کودکان بالای ۱۲ سال، مجوز تزریق دوز یادآور در گروه‌های سنی و بالای ۶۵ و افراد پرخطر و دارای نقص سیستم ایمنی
کارایی: ۹۵ درصد و دارای اثربخشی بالا در کودکان پنج تا ۱۱ سال. بر اساس نتایج بررسی‌های انجام‌شده در ۴۴ هزار نفر، پس از گذشت شش ماه تا ۸۶ درصد کارایی خواهد داشت.
میزان تأثیر در کاهش تکثیر و ابتلاء: هنوز اطلاعات زیادی در مورد میزان کارایی این واکسن در پیشگیری از انتشار ویروس منتشر نشده است. به توصیه سازمان جهانی بهداشت رعایت پروتکل‌ها حتی پس از دریافت واکسن نیز الزامی است.
اثربخشی در برابر سویه‌های جدید: بر اساس بررسی‌های سازمان جهانی بهداشت این واکسن در برابر واریانت‌های جدید هندی، انگلیسی و آفریقایی نیز اثربخشی قابل قبولی دارد. بر اساس نتایج مطالعه سازمان سلامت عمومی انگلستان، این واکسن تا ۹۶ درصد در برابر بستری‌شدن بر اثر سوی دلتا مؤثر است و همچنین تا ۸۸ درصد از ابتلاء پیشگیری می‌کند.
گروه‌های مجاز به دریافت واکسن: افراد بالای ۱۵ سال، مادران شیرده (نیازی به قطع شیردهی نیست)
گروه‌های پرخطر: هنوز به مطالعات بیشتری در مورد افراد دارای نقص سیستم ایمنی نیاز هست اما توصیه می‌شود با مشاوره پزشک تزریق شود. مطالعات اندکی در مورد کارایی این واکسن در خصوص افراد اچ‌آی‌وی مثبت کنترل‌شده انجام شده است، تا نتیجه‌گیری کامل بهتر است این افراد نیز زیر نظر پزشک واکسن دریافت کنند. گروه سنی ۱۲ تا ۱۵ سال فقط در صورتی که تمام افراد بزرگ سال جامعه که خطرپذیری بیشتری در برابر ابتلاء دارند، واکسینه شده باشند می‌توانند واکسن دریافت کنند.
گروه‌های غیرمجاز: افراد زیر ۱۲ سال، افرادی که سابقه شوک‌های آلرژیک نسبت به هر یک از اجزای واکسن را دارند.
امکان تزریق به بارداران: زنان باردار با توجه به میزان خطر ابتلاء به کرونا در محلی که زندگی می‌کنند می‌توانند با مشورت پزشک واکسن دریافت کنند و نیازی به تعویق یا متوقف‌کردن بارداری به دلیل واکسیناسیون نیست.
عوارض جانبی: سازمان غذا و داروی آمریکا در خرداد ۱۴۰۰ هشداری را نسبت به مشاهده التهاب قلبی در برخی دریافت‌کننده‌های این واکسن اعلام کرده است.
واکسن سینوفارم
نوع: ویروس غیرفعال‌شده
دوزها: دو دوز با فاصله سه تا چهار هفته
شرایط: ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد
مجوزهای اخذشده: سازمان بهداشت جهانی مجوز تزریق اضطراری برای آن صادر کرده است.
نتایج کارآزمایی بالینی: کارآزمایی در تعداد مناسبی از افراد با بیماری‌های زمینه‌ای، بارداری و دارای سن بالای ۶۰ انجام نشده است. میزان دنبال‌کردن شرایط افراد حاضر در مطالعه تا ۱۱۲ روز پس از تزریق منتشر شده است. دو مطالعه دیگر در خصوص میزان کارایی این واکسن در حال انجام است اما هنوز نتایج آنها منتشر نشده است. کارآزمایی جدیدی در امارات متحده عربی روی کارایی این واکسن بر ۹۰۰ کودک و نوجوان ۳ تا ۱۷ ساله انجام شده است. امارات متحده عربی به افرادی که دو دوز واکسن سینوفارم را دریافت کرده‌اند و ۶ ماه از تزریق دوز دوم‌شان گذشته باشد، دوز یادآور فایزر تزریق می‌کند. همچنین امارات متحده عربی مجوز تزریق برای نوجوانان ۱۳ تا ۱۷ سال را نیز صادر کرده است. چین نیز مجوز تزریق برای کودکان ۳ ساله به بالا را صادر کرده است.
کارایی: ۷۹ درصد پس از دو هفته از تزریق دوم
میزان تأثیر در کاهش تکثیر و ابتلاء: در مطالعات میزان اثربخشی در برابر ابتلاء به نوع شدید بیماری بررسی نشده است. هنوز اطلاعات زیادی در مورد میزان کارایی این واکسن در پیشگیری از انتشار ویروس منتشر نشده است. به توصیه سازمان جهانی بهداشت رعایت شیوه‌نامه‌ها حتی پس از دریافت واکسن نیز الزامی است.
اثربخشی در برابر سویه‌های جدید: بر اساس مطالعه جدیدی در سریلانکا این واکسن محافظت مشابهی در برابر سویه دلتا نسبت به سویه اولیه دارد.
گروه‌های مجاز به دریافت واکسن: افراد بالای ۱۸ سال (بر اساس توصیه سازمان جهانی بهداشت) و مادران شیرده (نیازی به قطع شیردهی نیست)، افراد اچ‌آی‌وی مثبت (به دلیل اینکه ماهیت ویروس تکثیرشونده نیست و احتمالاً خطری ایجاد نخواهد کرد)، تحقیقات در مورد ایمنی‌بخشی در افراد بالای ۶۰ سال به دلیل جامعه آماری کوچک این گروه سنی در مطالعات بالینی، کافی نیست. به همین علت در کشورهایی که واکسن سینوفارم را به افراد بالای ۶۰ سال تزریق می‌کنند باید بررسی سطح ایمنی ادامه‌دار باشد.
گروه‌های غیرمجاز: افراد زیر ۱۸ سال (به جز چین و امارات متحده عربی)، افرادی که سابقه شوک‌های آلرژیک نسبت به هر یک از اجزای واکسن را دارند و افراد دارای تب بالای ۳۸/۵ درجه سانتی‌گراد تا زمانی که تبشان قطع شود.
امکان تزریق به بارداران: هنوز نتایج مطالعات کافی نیست. با توجه به ماهیت ویروس غیرفعال‌شده که در سایر واکسن‌ها برای زنان باردار بلامانع بوده، قابل تزریق است. نیازی به تعویق‌انداختن یا متوقف‌کردن بارداری به دلیل واکسیناسیون نیست.
عوارض جانبی: بدن‌درد، بی‌حالی، درد در ناحیه تزریق، تب خفیف
واکسن آسترازنکا
نوع: حامل ویروسی دارای ژن‌های پروتئین‌های سطحی سارس-ک وو-۲
دوزها: دو دوز با فاصله هشت تا ۱۲ هفته
شرایط: ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد
مجوزهای اخذ شده: دو نوع واکسن تولید کره‌جنوبی و هندوستان از سازمان جهانی بهداشت مجوز تزریق اضطراری دریافت کرده‌اند. آژانس دارویی اروپا تمام اطلاعات منتشرشده از کارآزمایی این واکسن را بررسی کرده و مجوز تزریق به افراد بالای ۱۸ سال را صادر کرده است. مطالعاتی برای تزریق دوز یادآور روی ۲۲۵۰ داوطلب در حال انجام است.
نتایج کارآزمایی بالینی: اثربخشی واکسن در ۳۰۰ کودک و نوجوان ۶ تا ۱۷ ساله در حال بررسی است.
کارایی: ۶۳/۰۹ درصد
میزان تأثیر در کاهش تکثیر و ابتلاء: هنوز اطلاعات زیادی در مورد میزان کارایی این واکسن در پیشگیری از انتشار ویروس منتشر نشده است. به توصیه سازمان جهانی بهداشت رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی حتی پس از دریافت واکسن نیز الزامی است.
اثربخشی در برابر سویه‌های جدید: تا ۶۰ درصد در برابر سویه دلتا (هندی) و تا ۶۶ درصد در برابر سویه آلفا (انگلیسی) مؤثر است. همچنین تا ۹۲ درصد در برابر بستری‌شدن بر اثر ابتلاء به سویه دلتا مؤثر است.
گروه‌های مجاز به دریافت واکسن: افراد بالای ۱۸ سال (بر اساس توصیه سازمان جهانی بهداشت) و مادران شیرده (نیازی به قطع شیردهی نیست)، افراد دارای بیماری‌های نقص سیستم ایمنی مانند اچ‌آی‌وی می‌توانند با مشورت پزشک و آگاهی از نوع واکسن و عوارض احتمالی آن، واکسینه شوند. در برخی کشورهای اروپایی مانند انگلستان به گروه‌های سنی بالای ۳۰ سال و در ایتالیا به افراد بالای ۶۰ سال تزریق می‌شود.
گروه‌های غیرمجاز: افراد زیر ۱۸ سال و افرادی که سابقه شوک‌های آلرژیک نسبت به هر یک از اجزای واکسن را دارند.
امکان تزریق به بارداران: در صورتی که در معرض خطر بالای ابتلاء به کرونا هستند، بهتر است بر اساس نظر پزشک در مورد تزریق واکسن تصمیم بگیرند.
عوارض جانبی: میزان شیوع عارضه لخته خونی بر اساس بررسی‌های سازمان جهانی بهداشت و آژانس دارویی اروپا در دسته عوارض بسیار نادر قرار دارد و مزایای تزریق آن به عوارض بسیار نادر برتری دارد.
واکسن اسپوتنیک وی
نوع: حامل ویروسی دارای ژن‌های پروتئین‌های سطحی سارس-ک وو-۲
دوزها: دو دوز با فاصله ۲۱ روز
نمونه تک‌دوز آن با نام «اسپوتنیک وی سبک» در روسیه تأیید شده‌است و تا ۷۹/۴ درصد کارایی دارد.
شرایط: ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد
نتایج کارآزمایی بالینی: کارآزمایی بالینی فاز سوم روی ۲۰ هزار نفر انجام شده است. در مطالعه‌ای در امارات متحده عربی، این واکسن روی ۸۱ هزار نفر تا ۹۷/۸ درصد کارایی داشته‌است. به دلایل نامشخصی با وجود تزریق چند میلیون دوز از این واکسن در کشورهای مختلف و گزارش‌نشدن عوارض یا کارایی پایین، هنوز سازمان جهانی بهداشت و آژانس دارویی اروپا آن را تأیید نکرده‌اند. بر اساس اعلام سازمان جهانی بهداشت، فرآیند تولید این واکسن استانداردهای مورد نیاز را رعایت نمی‌کند. بر اساس مطالعه جدیدی استفاده ترکیبی از این واکسن با سایر واکسن‌ها از جمله آسترازنکا، سینوفارم و مدرنا بدون مشکل خواهد بود.
کارایی: ۹۷/۲ درصد
میزان تأثیر در کاهش تکثیر و ابتلاء: نمونه تک‌دوز آن در مطالعه‌ای در پاراگوئه در میان ۳۲۰ هزار نفر تا ۹۳/۵ درصد کارایی داشته است.
اثربخشی در برابر سویه‌های جدید: تا ۸۳ درصد در برابر سویه دلتا کارایی دارد.
گروه‌های مجاز به دریافت واکسن: در منابع مورد استفاده به این اطلاعات اشاره نشده بود.
گروه‌های غیرمجاز: در منابع مورد استفاده به این اطلاعات اشاره نشده بود.
امکان تزریق به بارداران: بر اساس گزارش‌های منابع روسیه تاکنون کارآزمایی بالینی روی زنان باردار صورت نگرفته است اما از آنجا که در مرحله آزمایش‌های حیوانی، تزریق واکسن تأثیر منفی بر بارداری مدل‌های حیوانی نداشته است، در صورتی که خطر ابتلاء به کرونا برای مادر در طول بارداری بالا باشد، می‌تواند با نظر پزشک واکسن دریافت کند.
عوارض جانبی: در منابع مورد استفاده به این اطلاعات اشاره نشده بود.
واکسن برکت
نوع: ویروس غیرفعال‌شده
دوزها: دو دوز با فاصله ۲۸ روز
شرایط: ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد
نتایج کارآزمایی بالینی: فاز سوم کارآزمایی بالینی از پنجم اردیبهشت ۱۴۰۰ با ۲۰ هزار داوطلب آغاز شده است. هنوز نتایج این مرحله از کارآزمایی منتشر نشده است.
کارایی: در منابع مورد استفاده به این اطلاعات اشاره نشده بود.
میزان تأثیر در کاهش تکثیر و ابتلاء: به گفته مدیر اجرایی مطالعات بالینی، این واکسن بالای ۹۰ درصد کارایی دارد.
اثربخشی در برابر سویه‌های جدید: در منابع مورد استفاده به این اطلاعات اشاره نشده بود.
گروه‌های مجاز به دریافت واکسن: فاز سوم کارآزمایی بالینی در گروه سنی ۱۸ تا ۷۵ ساله در حال اجراست.
گروه‌های غیرمجاز: در منابع مورد استفاده به این اطلاعات اشاره نشده بود.
امکان تزریق به بارداران: در منابع مورد استفاده به این اطلاعات اشاره نشده بود.
عوارض جانبی: در منابع مورد استفاده به این اطلاعات اشاره نشده بود.
نظر شما