به گزارش خبرنگار ایمنا، «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» از اشعار مشهور ادبیات فارسی محسوب می‌شود که توسط محتشم کاشانی سروده شده است. او شاعری سخن‌سنج است که در سرودن انواع شعر به‌ویژه در فن قصیده، غزل و تاریخ، ماهر بوده است. عصر زندگانی محتشم در بحبوحه تعصبات مذهبی ایران گذشته است از این جهت، دوازده بند مرثیه معروف او، دیگر آثار وی را تحت‌الشعاع قرار داده و او را شاعری صرفاً مرثیه‌سرا شناسانده است.
ترکیب‌بند محتشم از نمونه‌های برجسته اشعار تعزیه و مرثیه به شمار می‌رود و گفتار شاعر در این مرثیه، بسیار صمیمی، طبیعی و احساسی است. زبان محتشم در این ترکیب‌بند، بسیار ساده و صریح بوده و از تصنعات بدیعی و زبان‌بازی‌های مبالغه‌آمیز، منزه است و احساسات صادقانه مذهبی را با خود حمل می‌کند. این مرثیه نام محتشم را در تمام بلاد و ممالک اسلامی به اعلی درجه شهرت رسانیده است به طوری که در تمام تکایا و حسینیه‌ها، دوازده بند او بر پارچه‌ای مخصوص و حتی کتیبه‌های حرم سیدالشهدا(ع) نوشته شده است. هیچ شاعر مرثیه‌سرایی که تمام عمر خود را وقف مرثیه‌سرایی کرده باشد چنین شهرتی به دست نیاورده است. این مرثیه چنان مقبول واقع شده که مورد استقبال شاعران زیادی واقع شده است.
محمدکاظم کاظمی، شاعر و نویسنده اهل افغانستان مقیم ایران و عضو گروه علمی برون مرزی فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، درباره شهرت ترکیب‌بند محتشم می‌گوید: محتشم کاشانی جزو شاعرانی است که به مدد یک شعر شاخص خود معروف شده است. این موضوع درباره شاعران زیادی صدق می‌کند. در زبان فارسی، چند شاعر داریم که جزو شاعران طراز اول ایران نیستند، اما یک یا دو شعر بسیار شاخص سروده‌اند. هاتف اصفهانی، یکی از این شاعران است. وی ترجیع‌بند معروفی سروده است با عنوان:
ای فدای تو هم دل و هم جان
وی نثار رهت، هم این و هم آن
این ترجیع‌بند، تنها شعر معروف و قابل توجه هاتف است و با خواندن دیوان وی، درمی‌یابیم که هاتف شعر شاخص دیگری ندارد. با مرور دیوان محتشم نیز به این نتیجه می‌رسیم که او نیز سوای ترکیب‌بند معروف خود که در رثای امام حسین (ع) و یاران وفادارش سروده است شعر شاخص دیگری ندارد.
وی می‌افزاید: گاه مشاهده می‌شود که یک شاعر متوسط که توان و مایه شعری بالایی ندارد، سوژه‌ای خاص کشف می‌کند که آن سوژه به شاعر قدرت می‌دهد درست مثل اینکه یک جهانگرد نامعروف، جزیره‌ای ناشناخته را کشف می‌کند. شاید آن جهانگرد، عمل قابل توجه دیگری انجام نداده باشد، اما کشف جزیره‌ای که ناشناخته بوده به ناگاه توجه‌ها را سمت او معطوف می‌کند و او در این جزیره ناشناخته، هر چه به عالمیان ارائه دهد بدیع و تازه است. هنر محتشم نیز چنین حالتی دارد او جزو شاعرانی است که تنها به مدد یک شعر شاخص خود، شهرتی جهانی یافته است.
محاسن و نقاط قوت ترکیب‌بند محتشم
این پژوهشگر درباره نقاط قوت و ضعف ترکیب‌بند محتشم، اظهار می‌کند: نکته مهم و قابل توجه در ترکیب‌بند معروف محتشم این است که وی تناسب خوبی برای روایت‌گری و بیان عاطفی در شعر خود لحاظ کرده است یعنی از یک‌سو وقایع عاشورا را گام به گام روایت می‌کند، بدون آنکه به سمت داستان‌سرایی برود بلکه به فرازهایی از واقعه اشاره می‌کند که فضاسازی بسیار خوبی نیز در آن مشاهده می‌شود. نکته دیگر اینکه از جهت عاطفی این شعر بسیار نیرومند و شاخص است. محتشم از واژه‌هایی استفاده کرده است که تأثیر عاطفی زیادی دارند. همچنین به وقایعی اشاره می‌کند که از بار عاطفی بالایی برخوردار است.
کاظمی می‌گوید: از دیگر خصوصیت‌های جالب این ترکیب‌بند، می‌توان به این موضوع اشاره کرد که شاعر با تعادل کامل، دست به سرودن زده است به این صورت که وی کاملاً ذهنی صحبت نکرده و قصدش صرفاً، ابراز اندوه نبوده است چراکه اگر کاملاً ذهنی صحبت می‌کرد و فقط مظاهر اندوه را تنها در شخص خود بیان می‌کرد، طبیعتاً شعر او تأثیر عمیقی بر مخاطب نمی‌گذاشت و اگر عیناً واقعه را بیان می‌کرد نیز اثرگذاری آن زیاد نبود. آنچه در این ترکیب‌بند، بسیار مهم جلوه می‌کند این است که محتشم، بین «عینیت» و «ذهنیت»، تناسب خوبی برقرار کرده و واقعه‌ای را که منجر به احساس عاطفی انسان می‌شود بیان کرده و همین امر، تأثیر عاطفی شعر را عینیت بخشیده است.
وی ادامه می‌دهد: نکته دیگر اینکه محتشم در موضوع اندوه و سوگواری نیز بسیار میانه‌رو است و در بیان تظلم و مظلومیت امام حسین(ع) و یاران او، به گونه‌ای عمل نکرده است که منجر به ترسیم حالتی خفت‌آمیز از واقعه عظیم کربلا شود. محتشم در مورد بزرگان و شهدای واقعه کربلا نیز همین تعادل و میانه‌روی را در توصیفات خود حفظ کرده است. نکته مثبت و مهم دیگر این ترکیب‌بند، قطع و وصل‌های سینمایی و بصری است که مشاهده می‌شود به عبارت دیگر، گاه شاعر وارد واقعه و گاه از آن خارج می‌شود و گاه نیز برگشت می‌کند. درواقع مسیر روایت، خطی است.
نقاط ضعف ترکیب‌بند محتشم
این پژوهشگر نقاط ضعف شعر محتشم را محتوایی می‌داند و می‌گوید: این مشکل به دوران زیست شاعر و تفکر آن دوران باز می‌گردد که واقعه کربلا را از منظر اتفاقی اندوهناک می‌نگریستند، نه از دید یک واقعه‌ای برانگیزاننده، حماسی و نهضت ضد ستم. به عبارت دیگر، موضوع ستم‌ستیزی، انقلابی‌گری، نهضت عاشورا، روحیه تسلیم‌ناپذیری و نظایر آنکه در واقعه عاشورا بسیار مطرح بوده و برای ما بسیار مهم است، در ترکیب‌بند محتشم، آشکار نیست و شاعر به بیان یک واقعه سوزناک، بسنده کرده است البته در این مورد، ایراد خاصی متوجه محتشم نیست چرا که تفکر دوران صفویه به واقعه کربلا همین بوده است و مطرح ساختن تفکرات انقلابی و خیزش عدالت‌خواهانه امام حسین (ع)، طی قرن اخیر در ادبیات معاصر ایران و در فرهنگ روضه‌خوانی، نمود خاصی یافته و مطرح شده است.
تقلیدهایی که از محتشم شده فاقد کیفیت لازم است
کاظمی تصریح می‌کند: از ترکیب‌بند معروف محتشم، تقلیدهای زیادی شده است و شاعران زیادی به پیروی از آن، طبع‌آزمایی کرده‌اند. حتی برخی، بندهای بیشتر از محتشم سروده‌اند ولی واقعیت این است که هیچ کدام از تقلیدها، نتوانسته هم‌سطح ترکیب‌بند محتشم باشد. شاید دلیل اصلی این باشد که محتشم در شعر خود، بهترین کشفیات را انجام داده و زیباترین تصویر را ارائه کرده است. بنابراین شاعران بعد از محتشم، ناچار بودند به پیروی از محتشم بنویسند و مضمون دست دوم را بسرایند چراکه مضمون دست اول را محتشم ارائه داده است.
وی ادامه می‌دهد: البته شاعری مانند صباحی بیگدلی، ترکیب‌بندی با بندهای بیشتر از محتشم سروده است که در برخی ابیات از جنبه عاطفی و تصویرپردازی، از شعر محتشم نیرومندتر است، اما افت و خیزهایی در شعر وی وجود دارد. مسئله دیگر اینکه شاعران مقلد محتشم، نتوانسته‌اند تعادلی را که محتشم در نشان دادن واقعه کربلا از خود نشان داده است، حفظ کنند و دچار افراط و تفریط شده‌اند. در دوران معاصر نیز شاعرانی بوده‌اند که از شعر محتشم استقبال کرده‌اند که علیرضا قزوه، بهترین تقلید را داشته است و ترکیب‌بند «با کاروان نیزه» او، چهارده بند دارد که نسبت به دیگر شاعران معاصر، توفیق بیشتری داشته است.
زبان و درون‌مایه شعر محتشم
این پژوهشگر اظهار می‌کند: شعر محتشم، متعلق به دوره بعد از مکتب عراقی یا «دوره وقوع» است و زبان شعر وی، ادامه یافته زبان مکتب عراقی است و ویژگی متفاوتی در زبان وی نسبت به خصوصیات کلی مکتب عراقی دیده نمی‌شود. نکته دیگر اینکه تحولاتی که در سبک هندی بعد از او رخ داد، هنوز در شعر محتشم خود را نشان نداده است و تغییراتی هم که در عصر مشروطه در زبان فارسی رخ داد و تحولی در شعر ایجاد کرد نیز در شعر محتشم نمود خاصی ندارد. درمجموع باید گفت که شعر محتشم به لحاظ زبانی ادامه سنت شعر فارسی قدیم است.
کاظمی درون‌مایه شعر محتشم را نشانگر تفکر عهد صفوی می‌داند و می‌افزاید: ترکیب‌بند محتشم، مظهر و نمونه‌ای از تشیع صفوی در شعر فارسی است. یعنی شعر محتشم، دربردارنده تفکر نهضت انقلابی، آزادی‌خواهی و ستم‌ستیزی نیست. به عبارت دیگر، تفکراتی که امروزه در شعر عاشورایی وجود دارد و واقعه کربلا را به چشم یک قیام ضد ستم می‌بینند، در ترکیب‌بند محتشم دیده نمی‌شود.
وی تصریح می‌کند: جدای از ترکیب‌بند معروف محتشم، باید گفت که مضمون کلی شعر این شاعر، عاشقانه است یا مدح و ستایش پادشاهان زمان خود و مضمونی تازه به شعر فارسی نیفزوده است.
گزارش از: سارا احراری، خبرگزاری ایمنا
نظر شما