به گزارش خبرنگار ایمنا، خشکسالی‌های پی در پی سال‌های اخیر مشکلاتی را در بخش‌های کشاورزی، صنعت و اقتصاد ایجاد کرده است. در چنین شرایطی زمانی که صحبت از شهر به میان می‌آید، تأمین آب شرب و آب مورد نیاز بخش صنعت برای شهرهای بزرگ، شهرها و شهرک‌های اطراف آنها اولویت اصلی در زمان خشکسالی است. در این بین درختانی که سرسبزی و حیات شهر به آنها وابسته است، بیشترین آسیب را می‌بینند؛ درختانی که غالباً به شرایط جدید عادت ندارند و با تنش‌هایی که به آنها وارد می‌شود، به تدریج از بین می‌روند.
افزایش جمعیت، ساخت‌وسازهای بلندمرتبه، مهاجرت‌های بی رویه به شهرهای بزرگ، افزایش تعداد و تردد خودروها و افزایش دمای هوا، در کنار از بین رفتن پوشش گیاهی، هر روز شرایط زندگی را در کلانشهرها دشوارتر و غیر قابل تحمل‌تر می‌کند. بنا بر اعتقاد کارشناسان ما وارد دوره طولانی مدت خشکسالی شده‌ایم و اگرچه در برخی بازه‌های زمانی ممکن است به صورت مقطعی ترسالی را نیز تجربه کنیم اما چنانچه راهکارهای بلندمدتی در نظر گرفته نشود، به تدریج بخش عمده‌ای از فضای سبز شهرها از دست می‌رود.
اصفهان که روزگاری شهری کوچک و خوش آب و هوا برای ساکنان خود بود هم اکنون به کلان‌شهری بزرگ و پر جمعیت تبدیل شده که در اطراف خود سکونتگاه‌های زیادی دارد و بخش صنعت نیز در نزدیکی این شهر اگرچه منافع اقتصادی برای کل کشور داشته است اما فشارهای زیادی را نیز به کالبد شهر و حیات شهری اصفهان وارد کرده است. این تغییرات که از دهه‌های گذشته شروع شده، هم اکنون دست در دست تغییرات اقلیمی و خشکسالی شرایط را برای حیات شهری اصفهان دشوارتر می‌کند. در این میان باغات شهری، فضای سبز و درختان اصفهان که خود عاملی برای ارتقا کیفیت زندگی در این شهر صنعتی هستند، بیشترین آسیب را می‌بینند و بیشترین بی توجهی نسبت به آنها شده است. در این ارتباط گفت‌وگویی با "دکتر علی نیکبخت، دانشیار دانشگاه صنعتی اصفهان و متخصص فضای سبز شهری داشته‌ایم. اهمیت وجود فضای سبز برای شهر اصفهان، چالش‌های پیش روی فضای سبز شهری و درختان شهر و راهکارها به منظور کاهش تنش‌ها از جمله مباحثی بود که در گفتگو با این پژوهشگر بررسی کردیم. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید:
اهمیت وجود فضای سبز برای شهر اصفهان چیست؟
وجود فضای سبز، علی‌الخصوص درختان فواید زیادی برای کلانشهر اصفهان دارد؛ اولین فایده، تأثیرات اکولوژیک است. درختان و سطوح سبز موازنه اکولوژیک را با جذب دی اکسید کربن و تولید اکسیژن ایجاد می‌کنند. از سوی دیگر رطوبت نسبی هوا در شهر اصفهان بسیار پایین و معمولاً کمتر از ۱۰ درصد است. سطوح سبز از جمله درختان تا حدودی رطوبت نسبی را افزایش می‌دهد که همین امر موجب بهبود کیفیت تنفس انسان‌ها می‌شود که خود تأثیر زیادی بر سلامت شهروندان دارد. در شهری مثل اصفهان که کمبود رطوبت وجود دارد، این کمبود به میزان زیادی توسط تبخیر و تعرق سطوح سبز، جبران می‌شود. لذا وجود درختان در شهری مثل اصفهان نسبت به شهرهای شمالی کشور اهمیتی بارزتر دارد. ضرورت دوم وجود درختان، تأثیراتی است که آنها از طریق سایه اندازی ایجاد می‌کنند. اقلیم اصفهان، اقلیمی خشک است و شهری است که بیشتر از ۳۰۰ روز آفتابی را در طول سال و اغلب بیش از ۱۶۰ روز آفتابی را در فصل بهار و تابستان، تجربه می‌کند. در چنین شرایطی وجود درختان سایه‌انداز می‌تواند به افزایش آسایش اقلیمی در شهر کمک کند. یکی از مشخصه‌های مهم آسایش اقلیمی، ایجاد سایه و خنک کردن معابر، کوچه‌ها و خیابان‌ها است. یکی از دلایلی که از قدیم درختان بزرگ و سایه‌انداز در شهر اصفهان کاشته می‌شده نیز ایجاد آسایش برای شهروندان بوده است. درختان سایه‌انداز جز جدایی ناپذیر از باغ‌های ایرانی نیز محسوب می‌شدند تا در تابستان با جذب نور خورشید ایجاد سایه کنند. در واقع وجود فضای سبز از ایجاد جزایر حرارتی در شهرها جلوگیری می‌کند که این موضوع برای شهرهای کم باران و خشک مانند اصفهان حیاتی است.
اهمیت سوم، تأثیرات روحی و روانی وجود سطوح سبز و درختان مختلف بر شهروندان است. اصطلاحی به نام باغ‌های شفابخش یا فضاهای شفابخش وجود دارد که بر اساس آن طراحی فضای سبز باید به نحوی باشد که اثر شفابخشی داشته باشد و پژوهش‌های علمی زیادی در این زمینه در دنیا انجام شده است. در ایران نیز تحقیقاتی در این خصوص انجام شده که ثابت می‌کند وجود فضای سبز می‌تواند استرس‌ها را کاهش دهد. باغ‌های تاریخی ایرانی خود به نوعی بسیاری از اصول باغ‌های شفابخش را در خود داشته‌اند. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد در بیمارستان‌ها، بیماران قلبی که پنجره اتاق آنها رو به فضای سبز است، زودتر از سایر بیماران به وضعیت عادی بازگشته‌اند. در گذشته این فضاها در کشورهای پیشرفته فقط اختصاص به مکان‌های درمانی داشت، اما هم اکنون در بسیاری از شهرها، فضای سبز بر اساس اصول ایجاد باغ‌های شفابخش ایجاد می‌شود که حتی با نگاه کردن به آنها، شرایط روحی و جسمی انسان بهبود پیدا می‌کند.
درختان شهر اصفهان تحت تأثیر چه تنش هایی هستند؟
خشکسالی و به دنبال آن تنش خشکی که به درختان وارد می‌شود مهمترین مشکلی است که درختان در فضای سبز شهری با آن روبرو هستند. به غیر از خشکسالی، پدیده‌ای که طی ۱۵ سال گذشته همه دنیا، به ویژه کشور ما را تحت تأثیر خود قرار داده، تغییر اقلیم و گرمایش جهانی است که به دنبال آن متوسط دمای هوا در ایران نیز بین ۲ تا ۴ درجه سلسیوس افزایش داشته و این افزایش دما بسیار بسیار زیاد است. کشور ایران یکی از بزرگترین کشورهای تولید کننده دی اکسید کربن در دنیا است. در مقایسه با کشورهایی مثل چین، آمریکا، عربستان سعودی، کشور ما هم در بخش تولید نفت و هم در شهرها به واسطه گاز مصرفی، سوزاننده‌های غیراستاندارد و خودروهای غیراستاندارد، دی اکسید کربن زیادی تولید می‌کند که به دنبال آن موج گرمایی ایجاد می‌شود. در این روزها دمای هوا بالاتر از ۳۰ درجه سلسیوس است. از ابتدای صبح دما به بالای ۳۰ درجه می‌رسد و تا شب هنگام نیز دمای هوا خنک نمی‌شود. موج گرمایی تنش گرمایی شدیدی به درختان وارد می‌کند و زمانی که آب نیز به واسطه خشک شدن زاینده رود به اندازه کافی وجود ندارد، وضعیت بدتر می‌شود. جریان داشتن آب در زاینده رود موجب می‌شود تا رطوبت نسبی هوا به ویژه در فصل بهار و تابستان افزایش پیدا کند و تنش‌های محیطی بر گیاهان را کاهش دهد. خشکی زاینده رود اثرهای منفی بر درختان می‌گذارد زیرا اغلب درخت به چنین شرایطی عادت نکرده است.
این تنش‌ها چه تأثیری بر بافت درختان می‌گذارد؟
موج گرما اجازه خنک شدن به بافت گیاهی را نمی‌دهد. ما انسان‌ها در هوای گرم به زیر سایه‌ها یا ساختمان‌های مسقف پناه می‌بریم و با روشن کردن کولر از گرما رهایی پیدا می‌کنیم اما درختان نمی‌توانند این کار را انجام دهند. درختان پهن برگ مانند چنار و سوزنی برگ شهر اصفهان تحت این دو تنش قرار دارند و بسیاری از آنها از بین می‌روند. این اتفاق برای درختان درون شهر و اطراف شهر اصفهان افتاده است و من همین امسال نیز هنگام رصد و بررسی درختان شاهد آن هستم. برخی درختان قوی‌تر ممکن است در سال‌های اولیه تنش گرمایی و خشکی، آسیب وارد شده را نشان ندهند و تا دو یا سه سال مقاومت کنند اما پس از آنکه توان زیستی آنها کاهش پیدا کرد، حتی اگر در بازه زمانی ترسالی آب فراوانی دریافت کرده باشند، به تدریج از بین می‌روند.
راهکارهای کاهش اثرات تنش‌ها بر درختان شهر چیست؟
برای مقابله با تنش‌هایی که درختان شهر را تهدید می‌کند، استراتژی‌های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت وجود دارد. این شرایط و وجود تنش‌های خشکی و گرمایی برای درختان با وجود تغییر اقلیم و موج گرما در بازه زمانی طولانی در تمامی دنیا و در کشور ما حاکم است، حتی اگر بارندگی وجود داشته باشد؛ مگر آنکه تا سال ۲۰۵۰ برنامه اقلیمی پاریس به نتیجه برسد، تولید دی اکسید کربن کاهش پیدا کند و تا حدی شرایط ایستا و پایدار شود. کشور ما بر روی کمربند خشکی و گرمایی کره زمین قرار دارد و شرایط برای ما با کشورهای اروپایی و کشورهایی مثل کانادا متفاوت است. بعضاً در این کشورها تغییر اقلیم خودش را به صورت افزایش میزان بارندگی نشان می‌دهد اما در کشور ما میزان بارش کاهش داشته است و چنانچه بارندگی داشته باشیم به صورت سیلابی خواهد بود. بسیار مهم است که به منظور توانمندسازی درختان در چنین شرایطی اقداماتی انجام شود. باید با مقوله فضای سبز برخورد علمی و تخصصی شود و این تحقیقات به صورت پیوسته به‌روزرسانی شود. در استان اصفهان مجموعه‌های مختلف پژوهشی و علمی وجود دارند که در حال کار در این حوزه هستند. این اطلاعات باید مورد استفاده قرار بگیرد.
در سیاست‌های میان مدت بسیار مهم است که ما به سمت طراحی‌های جدید در فضای سبز شهری پیش برویم. در طراحی‌های کم نیاز به آب، اصل اساسی حفظ درختان، استفاده از مالچ‌ها، استفاده بهینه از آب و افزایش کیفیت خاک است و سطح چمن‌ها، گلکاری‌های فصلی نیز باید کاهش پیدا کند. اتخاذ این تصمیمات بسیار دشوار است و بسیاری از شهرداری‌ها این اقدامات را انجام نمی‌دهند و برای آن برنامه‌ای ندارند. بهتر است این اقدامات به صورت الگویی در نقاط مختلف شهر پیاده سازی شود. در دانشگاه صنعتی اصفهان نیز ما در طی یک دهه به تدریج چمن‌ها را حذف کردیم و با گونه‌های کم نیاز به آب جایگزین کردیم و در حال حاضر با وجود کم آبی سعی کردیم بتوانیم درختان را حفظ کنیم.
در بخش سیاست‌های بلند مدت، شهرداری اصفهان باید بر روی گونه‌های جدید درختان سرمایه گذاری کند و در بازه زمانی ۷ ساله تا ۱۰ ساله بر روی درختان جدید مثل درختان بومی زاگرس یا سایر درختان در کشورهای دیگر پژوهش انجام دهند و آنها را امتحان کنند. انجام پژوهش در خصوص ژنوتیپ‌های مقاومی از درختان موجود نیز می‌تواند کارآمد باشد. ما در دانشگاه صنعتی اصفهان طی ۱۵ سال بر روی گونه مقاوم درخت چنار تحقیقاتی انجام دادیم و به دو ژنوتیپ درخت چنار رسیدیم که بسیار نسبت به گرما و خشکی مقاوم هستند. شناسایی این دو ژنوتیپ حاصل ۱۵ سال پژوهش بوده است و چنانچه شهرداری‌ها از جمله شهرداری اصفهان که جز شهرداری‌های پیشرو است، بر روی چنین مطالعات و تحقیقاتی سرمایه گذاری کند، مدت زمان انجام پژوهش کاهش پیدا می‌کند و مطالعات زودتر به نتیجه می‌رسد و می‌توان به تدریج درختان و گونه‌های جدیدی را جایگزین کنند. جایگزینی درختان مقاوم به گرما و خشکی در بازه زمانی بلند مدت ممکن می‌شود.
نظر شما