به گزارش خبرنگار ایمنا، واکسیناسیون اقدام بسیار مهم و با ارزشی است که با اجرای آن می‌توان از بروز بیماری‌های عفونی جلوگیری کرد. با واکسیناسیون همگانی در جهان، شیوع بسیاری از بیماری‌های خطرناک در بین شیرخواران، کودکان و افراد بالغ کاهش پیدا کرده است به طوری که اکنون شیوع بیماری‌های خطرناکی چون دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک و فلج کودکان با استفاده از این روش کنترل و در بسیاری از کشورها در عمل به حداقل میزان خود رسیده است یا بیماری آبله که با واکسیناسیون همگانی ریشه‌کن شد. در مجموع برای بیش از ۲۰ بیماری انسان، تاکنون واکسن تهیه شده است که تعدادی از آنها به طور همگانی و بقیه در شرایط خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
با همه‌گیری ویروس کرونا در جهان از چند ماه قبل رقابت برای خرید واکسن‌ها داغ شد، اما باید توجه داشت که توان ساخت واکسن مورد نیاز برای همه جمعیت دنیا وجود ندارد و بسیاری از شرکت‌های سازنده برای عمل به تعهدات خود حتی در تأمین دوز دوم واکسن دچار چالش شده‌اند از طرفی کشوری مانند ایران که در تحریم است با چالش‌های دیگری هم دست و پنجه نرم می‌کند به همین دلیل محققان ایرانی کمر همت بستند تا خود واکسن بسازند.
خوشبختانه در کشور ما همه روش‌ها، زیرساخت‌ها و پلتفرم‌های تولید واکسن پیش رفته است. واکسن کووایران برکت در اصل ویروس کشت داده و غیرفعال و واکسن مؤسسه پاستور (کار مشترک ایران و کشور کوبا) پروتئین ویروس است. واکسن رازی هم پروتئین نوترکیب و از ویروس در آن استفاده نشده است؛ البته بنا بر پیش بینی‌ها واکسن پاستور زودتر از بقیه به تولید انبوه برسد.
وارد شدن چهار نوع واکسن کووید ۱۹ به کشور
واکسن‌های آسترازنکا، اسپوتنیک‌وی، بهارات و واکسن چینی، چهار نوع واکسن کووید -۱۹ بود که به کشور وارد شد تا بر اساس اولویت‌های تعیین شده در سند ملی واکسیناسیون به افراد دارای اولویت تزریق شود. از ۲۱ بهمن ماه سال گذشته واکسیناسیون کادر درمان و گروه‌های حساس جامعه شروع شد. بعد از اتمام فاز اول واکسیناسیون که شامل کادر درمان، کارکنان خانه‌های سالمندان، جانبازان شیمیایی، تنفسی و بالای ۵۰ درصد، کارکنان مربوط به امور تغسیل اموات، افراد کم‌توان ذهنی و جسمی و بیماران خاص و صعب‌العلاج بودند، دومین فاز واکسیناسیون علیه کرونا از روز هفتم اردیبهشت ماه آغاز و در دو بخش شامل افراد از ۸۰ سال به بالا، ۷۵ تا ۸۰، ۷۰ تا ۷۵، ۶۵ تا ۷۰ و افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای و صعب‌العلاج و در عین حال افراد ۱۶ تا ۶۴ ساله‌ای که حداقل مبتلا به یک بیماری زمینه‌ای هستند، دنبال شد. در عین حال گفته می‌شود به دلیل بالا بودن جمعیت افراد در اولویت دریافت فاز دوم، اجرای این فاز طولانی‌تر بوده و شاید تا تیر ماه ۱۴۰۰ ادامه داشته باشد.
در حالی که دنیا امیدوار است با واکسیناسیون همگانی، انسان‌ها بتوانند به زندگی عادی و روزمره بازگردند، هراس از انجام واکسیناسیون در میان برخی افراد جامعه به مشکل تازه‌ای تبدیل شده است، حال این سوال مطرح می‌شود که آنچه می‌شنویم و می‌خوانیم چقدر درست است و آیا تزریق واکسن کرونا ایمن است و آیا فوت افراد متعاقب تزریق واکسن می‌تواند طبیعی باشد. شواهد موجود نشان می‌دهد واکسن‌هایی که در برنامه ایمن‌سازی کرونا استفاده می‌شوند، مؤثر و ایمن هستند با وجود اینکه هیچ واکسنی کاملاً ایمن نیست اما نباید هراس از واکسیناسیون ایجاد شود.
واکنش به واکسن‌ها پس از ایمن‌سازی
به علاوه ماهیت واکسن‌ها و مراحل ایمن‌سازی، می‌توانند منابع بالقوه‌ای برای ایجاد پیامدهای نامطلوب باشند، عوارض گزارش شده ممکن است واقعی باشند (مثلاً در نتیجه استفاده از واکسن) یا در طی مراحل ایمن‌سازی به وجود آمده باشند یا مربوط به واکسن یا مراحل ایمن‌سازی نبوده ولی صرفاً از نظر زمانی با ایمن‌سازی همراه شده باشد.
عوارض نامطلوب پس از ایمن‌سازی به پنج گروه طبقه بندی می‌شوند:
واکنش به واکسن: عوارضی که می‌توانند به دلیل ماهیت واکسن به وجود آیند.
اشتباه در برنامه: عوارضی که ممکن است به دلیل بروز اشتباه در مراحل ایمن‌سازی روی دهند.
همزمانی: عوارضی که ممکن است به ایمن‌سازی مربوط نباشند و بر اثر سایر علل ایجاد شده باشند اما موقتاً به واکسن ارتباط داده شوند.
واکنش تزریق: عوارضی که به دلیل اضطراب و تشویش در اثر ترس یا درد ناشی از تزریق بروز می‌کند.
واکنش ناشناخته: عوارضی که در اثر عوامل ناشناخته ایجاد می‌شوند.
بیشتر واکنش‌های نادر و شدید واکسن‌ها مثل تشنج، کاهش تعداد پلاکت‌های خون، حملات مربوط به کاهش حجم مایعات بدن، گذرا بوده و موجب بروز مشکلات طولانی مدت نمی‌شوند و شوک ناشی از دارو که بالقوه کشنده است نیز به شرط شناسایی سریع آن و اقدام مناسب قابل درمان است بدون اینکه اثرات طولانی مدت روی بیمار داشته باشد. اگرچه آنسفالوپاتی (اختلال در کارکرد مغز) به عنوان واکنش‌های نادر به واکسن‌هایی مانند سرخک و ثلاث (سه گانه) منتسب می‌شود ولی با اطمینان نمی‌توان گفت که واکسن، علت بروز آنسفالوپاتی است.
همچنین بعضی از عوارض شدید واکسن که پس از ایمن‌سازی اتفاق می‌افتد می‌تواند با یک حادثه همزمان باشد به طور مثال در ارتباط با یکی از واکسن‌های ساخته شده مربوط به کرونا اعلام شد که پس از تزریق واکسن شش نفر جان خود را از دست دادند اما در عمل چهار نفر از این افراد جز گروه کنترل بودند و دارونما مصرف کردند (محلول آّب نمک) و اساساً هیچ واکسنی دریافت نکرده بودند. در ارتباط با دو نفر دیگر نیز هیچ رابطه‌ای بین واکسن و مرگ این افراد یافت نشد و گزارش‌ها مطابق با مرگ و میر طبیعی بود که برای جمعیت عمومی رخ می‌دهد.
علاوه بر این، فوت شش نفر از حدود ۴۰ هزار نفری که در این مطالعه شرکت کرده‌اند نمی‌تواند دلیلی بر نامناسب بودن این واکسن باشد چرا که بدون شرکت در مطالعه هم تعدادی به سایر دلایل فوت می‌کنند و اگر تعداد فوت بیشتر از حد معمول منتسب به یک واقعه باشد می‌توانیم آن واقعه را غیر طبیعی عنوان کنیم.
نتیجه‌گیری این تحقیق نشان می‌دهد هدف ایمن‌سازی، حفاظت فرد و جامعه در برابر بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن است، اگر چه واکسن‌های مورد استفاده از نظر میزان اثربخشی، بسیار مورد اطمینان هستند و عوارض جانبی آنها ناچیز است اما به طور کلی هیچ واکسنی عاری از عوارض جانبی نیست. افرادی که واکسن را دریافت می‌کنند ممکن است اثرات جانبی خفیفی را از خود بروز دهند یا در موارد نادر، با عوارض شدید و حتی تهدید کننده زندگی مواجه شوند. اما در صورت واکسینه نشدن، احتمال ابتلاء به بیماری، مصونیت نداشتن و مرگ و میر بسیار بیشتر و شدیدتر از این عوارض خواهد بود بنابراین برای افزایش پذیرش ایمن‌سازی و بالا بردن کیفیت خدمات، باید به موضوع غلبه بسیار چشمگیر منافع واکسیناسیون در برابر عوارض نادر احتمالی تاکید کرد.
عارضه برخی واکسن‌ها
پژوهشگران کمیته ساماندهی تحقیقات کووید -۱۹ تاکید دارند واکسن‌های کووید -۱۹ که هم اکنون در دست تولید هستند یا مورد تأیید قرار گرفته‌اند، در برابر غالب ویروس و حداقل مقداری در برابر واریانت‌های جدید محافظت ایجاد می‌کنند، بنابراین اقدام برای واکسیناسیون سریع و استمرار رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی، ضروری است.
علیرضا ناجی، رئیس مرکز تحقیقات ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، در ارتباط با اخبار پیرامون عارضه برخی واکسن‌ها، اظهار می‌کند: به طور کلی خطر لخته شدن خون در واکسن‌های وکتوری کرونا همانند واکسن آکسفورد-آسترازنکا، اسپوتنیک وی و یا جانسون-جانسون تقریباً یکسان است، بر اساس آمار به ترتیب خطر لخته شدن خون در واکسن آسترازنکا چهار در یک میلیون، اسپوتنیک سه نفر در یک میلیون جمعیت و جانسون - جانسون یک نفر در یک میلیون است.
وی افزود: عوارض واکسیناسیون در مقایسه با مزایای آن بسیار نادر و ناچیز است و نباید از مزایای استفاده از واکسن‌ها چشم پوشی کنیم، با توجه به اینکه با افزایش سن میزان عارضه نادر لخته شدن خون در پی استفاده از واکسن‌ها کاهش پیدا می‌کند، برخی کشورهای اروپایی تصمیم گرفته‌اند این واکسن‌ها را برای افراد بالای ۳۰ سال استفاده کنند.
وی تاکید می‌کند: آخرین پژوهش‌ها درباره اثرگذاری و عوارض واکسن‌های وکتوری همانند آسترازنکا نشان می‌دهد ریسک استفاده از واکسن در افراد بالای ۳۰ سال به مراتب کمتر است، در کشور ما بر اساس آخرین اطلاعیه وزارت بهداشت، استفاده از واکسن آکسفورد-آسترازنکا در افراد بالای ۳۰ سال منعی ندارد و مسئولان و سیاست گذاران طبق آخرین تحقیقات تصمیم گرفته‌اند به افراد زیر ۳۰ سال واکسن جایگزین برای تزریق پیشنهاد کنند.
رئیس مرکز تحقیقات ویروس شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، هرگونه شایعه پراکنی و ایجاد ترس و دلهره با هدف بزرگنمایی عوارض واکسیناسیون را مورد انتقاد قرار داده و می‌گوید: سبک زندگی ماشینی، کم تحرکی دراندام‌ها، کشیدن سیگار، استفاده از قرص‌های هورمونی ضدبارداری یا ابتلاء به کرونا هزاران برابر خطرات بیشتری در مقایسه با واکسیناسیون و عوارض نادر و احتمالی آن دارد. باید به افراد جامعه برای واکسیناسیون اطمینان خاطر داد چرا که در کنترل کووید ۱۹ و کاهش مرگ و میر منطق و اعتماد به علم سرلوحه تصمیمات است.
واکنش به واکسن وابسته به ویژگی‌های ژنتیکی افراد است
این در حالی است که پروفسور داریوش فرهود، پدر علم ژنتیک ایران با بیان اینکه ماهیت تولید واکسن، ویروس‌های ضعیف شده است که برای پیشگیری از ابتلاء به بیماری به افراد تزریق می‌کنند، اظهار می‌کند: واکنش به واکسن مثل بیماری وابسته به ویژگی‌های ژنتیکی افراد است و هر بدنی واکنش متفاوتی به واکسن نشان می‌دهد.
وی می‌افزاید: در بیشتر بیماری‌های جهان، ظهور و پیدایش علائم بیماری در افراد و حتی اعضای یک خانواده متفاوت است به طور مثال این روزها شاهد وجود بیماران زیادی بوده‌ام که والدین به فرم شدید بیماری کووید ۱۹ مبتلا شده، اما فرزند آنها علائم بسیار خفیفی داشته و به سرعت بهبود یافته‌اند بنابراین عکس‌العمل بیماری در بدن افراد، متفاوت است.
وی با اشاره به نقش ژنتیک در واکنش انسان نسبت به بیماری‌ها، تصریح می‌کند: شدت عوارض بیماری در بدن افراد و اینکه بیماری منجر به مرگ شود یا خیر همچنین واکنش به واکسن نیز به ویژگی‌های ژنتیکی افراد وابسته است، به طور مثال کسانی که واکسن را تزریق کردند و دچار علائم حاد شده‌اند یعنی واکسن با ژنوم بدن آنها سازگار نبوده است. در علم ژنتیک مسئله‌ای به نام ژنومیک (personal medicine یا پزشکی شخصی) مطرح است که باعث می‌شود نوع واکنش بدن افراد با یکدیگر متفاوت باشد.
این متخصص ژنتیک با تاکید بر اینکه هر کسی مختار است تصمیم به تزریق کردن یا نکردن واکسن بگیرد، می‌گوید: چند فرضیه در این زمینه وجود دارد، فرضیه اول اینکه شخصی بگوید من واکسن می‌زنم و پروتکل‌های بهداشتی را هم رعایت می‌کند و امیدوارم مشکلی پیش نیاید، چون واکسن هم ممکن است ایمنی بدن من را برای مدت طولانی تأمین نکند، فرضیه دوم این است که شخص واکسن می‌زند، اما نمی‌داند این واکسن در برابر کدام جهش ویروس ایمنی می‌دهد.
پروفسور فرهود با بیان اینکه نمی‌توان به افراد گفت چه واکسنی تزریق کنند، چون هر بدنی واکنش متفاوتی به واکسن نشان می‌دهد، می‌افزاید: ما همچنین از میزان خلوص واکسن‌های کرونا اطلاعی نداریم و سازندگان واکسن نیز به دلایل امنیتی از میزان خلوص و زیر ساخت واکسن‌هایشان نمی‌گویند.
ماهیت واکسن، ویروس‌های ضعیف شده است
این کارشناس مسائل اخلاق پزشکی در سازمان جهانی بهداشت با اشاره به اینکه ماهیت تولید واکسن، ویروس‌های ضعیف شده است که برای پیشگیری از ابتلاء به بیماری به افراد تزریق می‌کنند، اظهار می‌کند: مشخص نیست که موتاسیون‌های جدید در واکسن‌های کنونی لحاظ شده باشند، اما ممکن است واکسن‌ها را به گونه‌ای ساخته باشند که روی شاخه‌های بعدی نیز اثر بگذارند.
وی خاطرنشان می‌کند: آنچه می‌تواند به پیشگیری از ابتلاء به بیماری کمک بسیاری کند باور و اطمینان مردم به یک دارو یا تزریق واکسن است، به دلیل اینکه این باور و اطمینان، در کنار تزریق واکسن، سطح ایمنی بدن افراد را بالا می‌برد که به پیشگیری از ابتلاء به بیماری کمک زیادی می‌کند.
پروفسور فرهود با اشاره به اینکه واکسن‌ها با توجه به ماهیت ساخت و ژنوم بدن افراد می‌توانند عوارض جانبی نیز داشته باشند، می‌گوید: در اینجا لازم است کمی خوش‌بین و مثبت‌اندیش بود. کسی که نگران ابتلاء به بیماری است و با زدن واکسن امنیت خاطر پیدا می‌کند، تزریق واکسن به او کمک زیادی می‌کند، اما در نهایت هر کسی باید خود تصمیم بگیرد.
هنوز اثربخشی واکسن‌ها مشخص نیست
وی درباره اینکه واکسن‌ها معمولاً با همکاری چند شرکت از چند کشور ساخته می‌شوند، می‌افزاید: در حال حاضر به طور قطع نمی‌توان گفت کدام یک از واکسن‌های کرونا بهتر است، تمام این واکسن‌ها زمانی اثربخشی خود را نشان می‌دهند که در یک جمعیت تزریق شده و بعد از گذشت چند سال دیگر، میزان ایمنی بدن افراد آن جمعیت بررسی شود.
این متخصص ژنتیک با بیان اینکه اگر سازمان جهانی بهداشت به طور کاملاً بی طرف تمام واکسن‌ها و مشخصات آنها را معرفی می‌کرد امکان داشت با قطعیت درباره میزان کارآیی واکسن‌ها تصمیم گرفت، اضافه می‌کند: متأسفانه کسی این کار را نمی‌کند چراکه تعارض منافع پیش می‌آید و شرکت‌ها متضرر می‌شوند.
این متخصص ژنتیک با اشاره به اینکه همه واکسن‌ها و داروهای جهان خواهی و نخواهی روی ما انسان‌ها آزمایش شده و می‌شوند، اظهار می‌کند: ما داروها را می‌خریم و ندانسته روی خود آزمایش کنیم، چرا که محققان نمی‌دانند در درازمدت این داروها چه اثرات و عوارضی خواهند داشت و در درازمدت مشخص می‌شود که یک دارو تا چه‌اندازه مؤثر بوده است به همین خاطر است که برخی داروها بعد از گذشت چند سال جمع آوری و منع مصرف شدند.
ایران قدمت ۱۰۰ ساله در تولید واکسن دارد
فعالیت‌های پیشینه واکسن‌سازی در ایران و بررسی تاریخچه و تولید دیگر واکسن‌ها در کشور سندی بر دستیابی به واکسن کرونا است، بیماری‌های واگیرداری ازجمله طاعون، وبا، سل، حصبه، آبله، تیفوئید، مننژیت، سیاه‌سرفه، فلج اطفال، اوریون، سرخک، هپاتیت ب و ابولا بیماری‌هایی بودند که بیش از قرن‌ها باعث رنج انسان بودند اما از یک قرن گذشته تا همین ۱۰ سال پیش همه این بیماری‌ها به مرحله کنترل و ریشه‌کن شدن درآمدند و محققان و پژوهشگران کشور با همه داشته‌های خود توانستند این بیماری‌ها را در کشور کنترل کنند.
در صورتی که هنوز هم بسیاری از کشورهای در حال توسعه از این بیماری‌های واگیردار رنج می‌برند، حدود یک قرن گذشته دو مؤسسه تحقیقاتی و پژوهشی و تولید کننده واکسن به فاصله زمانی بسیار کمی از یکدیگر شروع به فعالیت کردند به‌طوری‌که بعد از گذشت چند سال علاوه بر اشباع تولید واکسن توانستند رتبه یک را در منطقه غرب آسیا از آن خود کنند. این دو مرکز «انستیتو پاستور ایران» و مؤسسه آزمایشگاه «مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی» هستند.
فاز سوم کارآزمایی بالینی واکسن مشترک ایران و کوبا
دانشمندان اعلام کردند که نتایج مراحل انجام شده کارآزمایی بالینی واکسن ایرانی کرونا به نام «کوو ایران برکت» نشان می‌دهد که این واکسن ایمن و بی‌خطر است، در شرایط آزمایشگاهی، ایمنی‌زایی این واکسن به اثبات رسیده و در مرحله سوم کارآزمایی بالینی به طور دقیق مشخص می‌شود که این واکسن چه مقدار اثربخش است هر چند نتایج مرحله دوم تست انسانی، حدود این موضوعات را مشخص می‌کند اما در فاز سوم درصد اثربخشی واکسن به طور دقیق مشخص می‌شود.
دوز ۵ میکروگرم در مطالعات قبل از فاز سوم بااندازه‌گیری‌های آزمایشگاهی سطح پادتن، بهترین پاسخ ایمنی را در داوطلبان ایجاد کرده است به همین دلیل از این دوز در مرحله سوم کار آزمایی بالینی این واکسن استفاده می‌شود. نتایج بررسی‌های آزمایشگاهی نشان می‌دهد که واکسن کوو ایران برکت قادر است ویروس کرونای جهش یافته موسوم به جهش (واریانت) انگلیسی را خنثی کند.
اما واکسن داخلی محصول مشترک ایران و کوبا مرحله اول و دوم را در کشور کوبا با موفقیت پشت سر گذاشته است و در روزهای گذشته مرحله سوم کارآزمایی بالینی واکسن مشترک انستیتو پاستور ایران و کوبا در اصفهان و چند استان کشور شروع شد و کارشناسان اعلام کردند ۲۰ هزار نفر در کشور وارد این مطالعه شدند و اگر نتایج این طرح تا سه ماه بعد استخراج شود این واکسن به تولید انبوه می‌رسد که واکسنی ایمن و بدون عوارض است.
در این مرحله داوطلبان ۱۸ تا ۸۰ سال که در سامانه انستیتو پاستور ثبت نام کردند برای دریافت واکسن تصادفی انتخاب شدند و این اقدامات همگی گامی در جهت تکمیل مطالعات واکسن‌ها است و این عملکرد کشوری است و تعدادی از استان‌ها برای برای مرحله سوم کارآزمایی این واکسن در نظر گرفته شدند که سهم اصفهان سه هزار داوطلب بود که خوشبختانه این کارآزمایی انجام شد.
موفقیت ۹۱ درصدی واکسن «کوو ایران برکت»
مطابق آخرین گزارش‌ها فاز سوم واکسن کارآزمایی کوو ایران برکت در شش شهر تهران، کرج، شیراز، مشهد، اصفهان و بوشهر شروع شد، است برای انجام فاز سوم، ۱۱ هزار نفر از جمعیت مورد مطالعه را از شهرهای تهران و کرج و از مابقی شهرها نیز دو تا سه هزار نفر انتخاب می‌شوند، سامانه ۴۰۳۰ برای پیگیری‌های روزانه داوطلبان آماده است و یک دفترچه و اپلیکیشن نیز برای در تماس بودن داوطلبان و اعلام وضعیت جسمی آنها طراحی شده است، واکسیناسیون داوطلبان واکسن ایرانی کرونا از طریق معاونت بهداشتی دانشگاه‌های علوم پزشکی در شش شهر ذکر شده انجام خواهد شد.
از مجموعه ۲۰ هزار داوطلبی که وارد مرحله سوم مطالعات بالینی می‌شوند، حدود ۱۲ هزار نفر مربوط به شهرهای تهران و کرج و بقیه هم مربوط به چهار شهر دیگر هستند، فازهای اول و دوم تست انسانی این واکسن در تهران انجام شد و فاز سوم در این شش شهر انجام خواهد شد.
نتایج تحقیقات نشان داده است از لحاظ ایمنی‌زایی، یعنی افزایش آنتی‌بادی، هم در داوطلبان فاز اول و هم در داوطلبان فاز دوم، آنتی‌بادی پس از تزریق واکسن افزایش می‌یابد، نتایج مربوط به ترشح آنتی‌بادی (پادتن) بسیار خوب بوده است و اکنون در فاز سوم، آنتی‌بادی در بدن افراد دریافت کننده واکسن کرونا افزایش می‌یابد بنابراین باید بررسی شود که آیا این آنتی‌بادی ترشح شده در بدن افرادی که واکسن را دریافت کرده‌اند مانع از بروز بیماری نیز خواهد شد.
کارشناسان اعلام کردند در فاز اول، در ۹۱ درصد افرادی که دوز ۵ میکروگرم واکسن کوو ایران برکت به آنها تزریق شده بود آنتی‌بادی به‌اندازه کافی، افزایش یافت. هدف از اجرای فاز سوم این است که مطمئن شوند که آیا این آنتی‌بادی ترشح شده، باعث حفاظت در برابر ابتلای ویروس کرونا می‌شود یا خیر، یعنی در فاز سوم باید به این نتیجه برسند که افراد واکسینه شده به بیماری مبتلا نمی‌شوند یا در صورت ابتلاء به کرونا نیز، به بیماری شدید یا متوسط مبتلا نمی‌شوند.
نظر شما