به گزارش خبرنگار ایمنا، دعا و مناجات در ماه رمضان نسبت به ماه‌های معمول سال از اهمیت بیشتری برخوردار است چرا که به هنگام سحر و افطار دعاهای بسیاری سفارش شده‌اند که هر کدام جدای از بعد دینی به شیوه خاصی خوانده می‌شود.
مناجات‌خوانی به طور مستقیم با موسیقی دستگاهی در ارتباط است، به طوری که مناجات‌خوانان مطرح با بهره‌گیری از دستگاه‌های موسیقی ایرانی بر کیفیت کارشان افزوده‌اند.
آنچه باعث دلنشین‌تر شدن مناجات‌های قدیمی می‌شود به سبک خوانش مناجات‌ها و تحریرهای خاص آن مربوط می‌شود که نشان دهنده شناخت مناجات‌خوانان قدیمی از موسیقی ایرانی است البته ناگفته نماند که بسیاری از فعالان عرصه موسیقی آوازی پیشینه مذهبی داشته‌اند.
مناجات‌خوانی در ایران بسیار محترم و حائز اهمیت بوده است. در واقع مناجات‌خوانی از گذشته تاکنون مرسوم بوده و همواره در ماه رمضان شنیدن اینگونه آثار برای روزه داران بسیار خوشایند است. گواه آن آثار ارزشمند بر جا مانده از مناجات‌خوانان برجسته‌ای است که اگر چه بسیاری از آنها از میان ما رفته‌اند، اما صدای آنها همچنان زینت بخش سفره‌های ایرانیان در ماه مبارک رمضان است.
تاریخچه مناجات‌خوانی
مناجات‌خوانی از زمان ورود اسلام به ایران وجود داشته و بی‌شک افراد بسیاری در این زمینه فعالیت کرده‌اند، اما با تأسیس رادیو در سال ۱۳۱۹ بود که مناجات‌ها به شکلی همه گیر به گوش مردم رسید.
تاریخچه مناجات در ایران مربوط به سالیان پیش از ظهور زرتشت و اسلام است. مناجات با معبود و راز دل به او گفتن، از راه‌های نزدیک شدن انسان به خداوند بوده که به عنوان آئینی اصیل در بین ایرانیان رواج داشته است. بر اساس شاهنامه و گفته فردوسی، رسم مناجات سحرگاهی از دیرباز در ایران مرسوم بوده است.
با این حساب مناجات‌خوانی به شکل یک هنر، ساختار و پیشینه‌ای طولانی و تأمل برانگیز دارد که در طول تاریخ با تحولات و تغییرات فراوانی رو به رو بوده است.
هوشنگ جاوید پژوهشگر موسیقی در این باره معتقد است که بخش پراهمیت از محتوای مناجات‌سرایی و مناجات‌خوانی، شناساندن ذات احدیت برای دیگران است و این یعنی گونه‌ای بیان برداشت اندیشه خود از خدا برای شنوندگان، به همین دلیل کار نیایشگر، سحری خوان یا مناجات‌خوان برای ارائه مفاهیم دشوار می‌شود. در واقع بیان ساده و راحت مخاطب را به سویی می‌کشاند تا با بیان بی‌پرده دردها و رنج‌های درونی‌اش به آرامش روانی دست یابد.
در مناجات تعصبات قومی و نژادی منطقه‌ای کنار گذاشته می‌شود و آنچه مدنظر است خدا، ایمان و یقین افراد و مخاطب است. همین قدرت موجب شده تا نگاه عمیق‌تری از سوی ایرانیان قدیم به این آیین شده و نمی‌توان ساده‌انگارانه از کنار آن گذر کرد.
در گذشته -بخصوص دوره قاجار و اوایل سلطنت پهلوی- اغلب آوازخوانان پیش از حضور در عرصه حرفه‌ای در زمینه موسیقی مذهبی فعالیت داشته‌اند. آنها غالباً به طور معمول در مقاطعی از سال به اجراهای مذهبی می‌پرداخته‌اند و همزمان فعالیت‌های هنری نیز داشته‌اند.
ارزش و بهای مناجات‌خوانی در دوره قاجار و پهلوی تا جایی است که روح الله خالقی در کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» به تمجید از آن پرداخته است. او ضمن اینکه از مناجات‌های آن مقطع به عنوان وسیله‌ای برای تزکیه نفس و بیداری روان یاد کرده از سیدحسین عندلیب اصفهانی نام برده و گفته است: «او در این فن مهارتی بسزا داشت و هنگامی که در گلدسته مسجد سپهسالار تهران در شب‌های رمضان مناجات می‌کرد همه خفتگان را به هوش می‌آورد و مجذوب می‌کرد.»
مناجات‌خوانی با اشعار پارسی
مناجات‌ها در گذشته به ادعیه مذهبی محدود نبوده و اشعار فارسی نیز در مناجات‌ها کاربرد داشته‌اند و نمونه این اتفاق پرداختن به مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری است. حتی برخی اشعار عبید زاکانی از پررونق‌ترین مناجات‌ها در ماه رمضان بوده است.
پس از آمدن اسلام به ایران، مناجات سرایی گسترش پیدا کرد و مناجات‌خوانی در بین اقوام ترک، کرد، ترکمن، بلوچ، لر، گیلک، قشقایی، سیستانی و دیگر اقوام دارای جایگاه ویژه و با ارزشی شد.
شاید وقتی سخن از مناجات در ادبیات فارسی رانده می‌شود بیشتر ذهن‌ها به سمت مناجات‌نامه خواجه عبدالله انصاری برود، اما این یک نمونه از حد اعلای آن و به شکل نثر است. ولی در طول زمان غزل هم به یکی از جنبه‌های بارز مناجات‌سرایی افزوده شد و "حافظ" و "مولوی" و "عطار" هم به سرودن اشعاری با مضمون مناجات با خدا پرداختند.
بستر مناجات‌سرایی در فرهنگ‌های بومی ایران اما بیشتر دوبیتی و رباعی بوده است و از مثنوی بیشتر از غزل در سرودن مناجات‌ها استفاده می‌کنند. یکی از وجوه تمایز مناجات‌سرایی ایرانی با مناجات‌خوانی در کشورهای دیگر، زیبایی بیان در قالب موسیقایی آن است چرا که موسیقی کلام در آن اهمیت فراوانی دارد و بسیار به آن پرداخته شده است.
مناجات، بر اساس مضمون آن انواع متفاوتی دارد. یعنی بنا بر حالت شخص مناجات کننده ممکن است همراه با امید و خرسندی یا غم و دل‌شکستگی باشد. بعضی از مناجات‌ها را می‌توان " خداییه" نامید که در آن تنها با خدا راز و نیاز می‌کنند. بعضی از آنها توسل دارد، برخی از مناجات‌ها همراه " خوف " و بیم از خدا هستند. برخی دیگر حالت "رجا " و امیدواری دارند و حتی بعضی از مناجات‌ها با " خشم " و "اعتراض" همراه هستند.
زیباترین و برجسته‌ترین مناجات‌ها در ایران مناجات‌هایی همراه با بیانی عاشقانه و لطیف است که مربوط به پیشینه عرفانی ایرانیان به خصوص در میان شعرای سبک عراقی است.
نظر شما