به گزارش خبرنگار ایمنا، کارشناسان حاشیه نشینی را «آپاندیس شهر» می‌نامند؛ پدیده‌ای واقعی که خود را به اشکال مختلف همچون آلونک نشینی، اسکان غیر رسمی، سکونتگاههای نابه هنجار و حلبی آبادها نشان می‌دهد.
این پدیده در بعضی از جوامع معلول کشش طبیعی قطب‌های صنعتی، شغلی، رفاهی و اداری است، در بعضی دیگر از جوامع بیکاری و فقر ناشی از بحران اقتصادی و یا تبعیض نژادی اختلافات طبقاتی عامل آن بوده و در برخی دیگر حاصل افزایش ناگهانی و بیش از حد جمعیت به خصوص جمعیت روستایی در ارتباط با وضع راکد اقتصادی است و گاهی نیز از مجموعه‌ای از این عوامل پدید می‌آید.
وجود شرایط اقتصادی- اجتماعی نامناسب مزمن در زندگی حاشیه‌نشینان، بر اساس شاخص‌هایی نظیر پایین بودن سطح درآمدی و توانمندی مالی، کاهش ضریب اشتغال، وجود ناامنی‌های اجتماعی گوناگون، نگرش و الگوهای رفتاری حاشیه‌نشینان را در تعامل با سازمان‌های شهری و سایر شهروندان به سمت و سویی نامطلوب سوق می‌دهد.
ارائه راهکارهای عملی در جهت کاهش آسیب‌ها و مسائل ناشی از حاشیه نشینی نیازمند ریشه‌یابی این معضل است که سر منشأ آن به محیط روستایی و شهری مهاجرفرست بر می‌گردد و تا زمانی که سیاست تمرکزگرای دولت در زمینه سرمایه گذاری و توسعه اقتصادی، اجتماعی تغییر نکند مسائلی چون حاشیه نشینی، فقر و … همچنان وجود خواهد داشت و در طول زمان باز تولید می‌شود.
برخی برنامه‌ریزان شهری معتقدند که توجه به راهکارهایی همچون توانمندسازی همه جانبه حاشیه‌نشینان با رویکرد مشارکت محله‌ای، تقویت امکانات فرهنگی، اجتماعی در نقاط حاشیه نشین جهت استفاده بهینه از اوقات فراغت نوجوانان و جوانان، تقویت و گسترش ارتباط بین ساکنان حاشیه نشین و مسئولان سازمان‌های شهری جهت تقویت نگرش مثبت در آنان نسبت به سازمان‌های شهری، افزایش حضور نیروهای انتظامی و کلانتری‌ها در این مناطق جهت ارتقا ضریب امنیت اجتماعی و گسترش کنترل اجتماعی و ارائه یک برنامه جامع تقویت خدمات رسانی به این مناطق با مشارکت دستگاه‌های ذی ربط می‌تواند از گسترش دامنه آسیب‌های فرهنگی، اجتماعی، ناشی از حاشیه نشینی تا حدودی جلوگیری کند، اما منجر به ریشه کن شدن این آسیب‌ها نخواهد شد.
تدوین و اجرای رویکردهای متناسب با گونه‌بندی بافت‌های حاشیه نشینی
«سید احمد حسینی‌نیا» معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان در این باره به ایمنا می‌گوید: تا چند دهه قبل یکی از ویژگی‌های شهر اصفهان در مقایسه با کلانشهرهای دیگر کشور، نبود پدیده‌ای به نام زاغه نشینی و حاشیه نشینی در این شهر بود.
وی با بیان اینکه در اصفهان به دلایل مختلف از جمله ارزانی نسبی اجاره مسکن، نزدیکی تعداد زیادی روستا که امروزه جزئی از کلانشهر اصفهان شده، سکونتگاههای غیر رسمی به تعداد بسیار کمتری به چشم می‌خورد، تصریح می‌کند: امروزه با افزایش جمعیت و نبود فرصت برابر استفاده از منابع و امکانات زندگی، بیکاری، تبلیغ شهرنشینی، خشکسالی و… مهاجرت‌ها و پدیده حاشیه‌نشینی در کلانشهرها اصفهان نیز افزایش یافته است به طوری که در طرح توسعه پایدار حریم شهر اصفهان ۱۶ پهنه سکونتگاههای غیررسمی در حریم اصفهان وجود دارد.
معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان ادامه می‌دهد: سکونت‌گاه غیررسمی، معمولاً در همه ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، کالبدی و حقوقی با سایر سکونتگاههای موجود در شهر تفاوت‌های اساسی دارد و معمولاً دارای ویژگی‌های مانند مسکن غیر متعارف، دسترسی‌های نامناسب، مشکلات زیست محیطی و بهداشتی، فزونی و تراکم جمعیت، فقر فرهنگی و آسیب‌های اجتماعی، تصرف و عدم مالکیت قانونی بر زمین و… است؛ بنابراین سکونت‌گاه غیررسمی دارای مفهوم نسبی بوده و بنا بر مقتضیات زمانی و مکانی از ویژگی‌های متفاوتی برخوردار است که در مقایسه با محیط پیرامون خود مشخص می‌شود.
وی می‌گوید: تاکنون رویکردهای مختلفی برای مقابله و رفع چالش سکونتگاههای غیر رسمی در اقصی نقاط جهان و ایران به کار گرفته شده که از جمله آنها می‌توان به مواردی همچون نادیده گرفتن، تخلیه و تخریب اجباری، خودیاری، مسکن عمومی، طرح‌های مکان و خدمات، بهسازی، توانمندسازی و رویکردهای اجتماع محور اشاره کرد.
حسینی‌نیا با بیان اینکه معاونت شهرسازی و معماری از طریق تهیه طرح‌های توسعه شهری و مطالعاتی در حال تدوین و اجرای رویکردهای متناسب با گونه‌بندی بافت‌های حاشیه نشینی کلانشهر اصفهان است، تاکید می‌کند: از جمله این طرح‌ها، پروژه شناسایی و تهیه طرح سکونتگاههای غیر رسمی واقع در حریم شهر اصفهان است که با همکاری دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد در مراحل نهایی قرار دارد.
وی خاطرنشان می‌کند: با هدف ایجاد عدالت شهروندی در دسترسی به تسهیلات و امکانات شهری، اولویت ایجاد فضاهای شهری دوستدار کودک به مناطق محروم‌تر و حاشیه شهر اختصاص یافته و در حال حاضر بازیکده های کودکان در این مناطق در حال ایجاد است.
معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان یکی دیگر از رویکردهای این معاونت را راه اندازی دفاتر بازآفرینی و نهاد توسعه محله عنوان می‌کند و می‌افزاید: نوسازی بافت‌های ناکارآمد را معمولاً جامعه‌ای محروم شکل می‌دهند که در آن افراد به ندرت به صورت خود جوش برای توانمندی گروهی اقدام می‌کنند؛ به همین منظور وجود فرد یا گروهی در محله که بتواند این فرآیند را به جریان بیندازد و شرایط تسهیل را فراهم سازد، ضروری است.
وی با بیان اینکه دفاتر بازآفرینی و نهاد توسعه محله با استفاده از روش‌های مختلف، فرایند توسعه محلی را با مشارکت سایر بازیگران توسعه، طراحی کرده و به اجرای آن کمک می‌کنند، می‌افزاید: این رویکرد توسعه محله‌ای موجب شده توسعه همه جانبه و پایدار محله‌ای در محلات شهری ایجاد شود.
حسینی‌نیا با تاکید بر اینکه تقویت سرمایه اجتماعی عامل اصلی ایجاد و شکوفایی فعالیت‌های این دفاتر در محلات شهری است، اظهار می‌کند: ایجاد دفاتر تسهیل‌گری نوسازی گامی برای تحقق توسعه پایدار اجتماع محور و توسعه محله‌ای با تأکید بر ارزش‌های بومی محلات شهری است.
ساماندهی مهاجرت‌ها برای مهار کامل حاشیه‌نشینی
«رضا مختاری» یک دکترای برنامه‌ریزی شهری در این باره می گوید: در ارتباط با حاشیه نشینی آمارهای متفاوتی اعلام و تخمین زده شده که در کشور بین هشت تا ۱۳ میلیون نفر در مناطق حاشیه نشین و به صورت اسکان غیر رسمی زندگی می‌کنند.
وی با بیان اینکه در اکثر کلانشهرهای کشور مانند تهران، مشهد، اصفهان و عمدتاً زاهدان، کرمانشاه و ایلام نقاط حاشیه نشین بسیار زیادی وجود دارد، می‌افزاید: در خصوص حاشیه نشینی و اسکان غیررسمی نه فقط شهرداری حتی سازمان‌های جهانی مانند یونسکو و سازمان ملل بحث دارند.
این دکترای برنامه‌ریزی شهری ادامه می‌دهد: از حاشیه نشینی به عنوان جامعه چهارم نیز یاد می‌شود زیرا جامعه‌ای است که نه شهری، نه روستایی و نه عشایری است.
وی با بیان اینکه حاشیه نشینی در شهر اصفهان معضلات و مشکلات کمتری نسبت به سایر شهرهای کشور دارد، خاطرنشان می‌کند: در سال‌های اخیر ساز و کار ساخت و سازها در نقاط حاشیه شهر بسیار کاهش پیدا کرده است.
مختاری می‌گوید: بخش عمده نقاط حاشیه نشین در محدوده شهرها نیست، زیرا شهرداری‌ها به صورت مستقیم در محدوده شهرها و به صورت غیرمستقیم در حریم شهرها نظارت و کنترل می‌کنند.
وی با بیان اینکه عمده نقاط حاشیه نشین اصفهان در حریم شهر، اراضی کشاورزی و اراضی با قیمت پایین شکل گرفته است، تاکید می‌کند: مشکلات موجود نقاط حاشیه نشین در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و مهمترین آنها مشکل مسکن است.
این دکترای برنامه‌ریزی شهری اظهار می‌کند: شهرداری اصفهان از سال‌ها قبل در ارتباط با حاشیه نشینی فعالیت می‌کند، اما این موضوع یک بحث سیستماتیک است، یعنی برای مهار کامل حاشیه‌نشینی باید مهاجرت‌ها را ساماندهی کنیم.
وی معتقد است: مهاجرت به خودی خود پدیده بسیار خوبی است حتی در دین اسلام تاکید شده اگر شرایط زندگی مناسب نیست، مهاجرت کنید، اما در کشور و استان ما مهاجرت‌ها ساماندهی نشده به طوری که بسیاری از روستاها تخلیه شده و به سمت کلانشهرها پیش آمده است.
مختاری با بیان اینکه مشکلاتی همچون خشکسالی، مسائل اقتصادی، اشتغال و… حاشیه نشینی را در دل شهرهای بزرگ ایجاد می‌کند، می‌افزاید: شهرداری باید وظیفه خود را با انجام اقداماتی همچون مقابله با ساخت و سازهای خلاف و ساماندهی نقاط حاشیه نشین انجام دهد.
وی با ابراز خرسندی از انجام طرح‌های پژوهشی شهرداری در ارتباط با ساماندهی نقاط حاشیه‌نشین، تصریح می‌کند: البته برخی نقاط حاشیه نشین با انجام اقدامات صورت گرفته از سوی شهرداری به بافت‌های اصلی شهر ملحق شده، کیفیت زندگی در آن افزایش یافته و به بافت‌های خوب شهری تبدیل شده است.
این دکترای برنامه‌ریزی شهری با تاکید بر اینکه رفع ریشه‌ای معضل حاشیه نشینی نیاز به همکاری و هم‌افزایی تمام سازمان‌ها، ارگان‌ها و نهادها دارد، می‌گوید: در ایران یک هزار و ۳۰۰ شهر و حدود ۴۰ هزار روستا وجود دارد و آمارها بیانگر آن است که حدود ۷۲ درصد جمعیت شهرنشین شده است.
وی ادامه می‌دهد: بر اساس آمارهای نخستین سرشماری ایران، سال ۱۳۳۵ تنها ۳۰ درصد جامعه کشور ما شهرنشین بوده و سیر جمعیت و مهاجرت روستا – شهری پلکانی نبوده و عمدتاً به سمت کلانشهرهای بزرگ بوده و مسائلی را در حاشیه شهرها ایجاد کرده است.
مختاری خاطرنشان می‌کند: مطالعات شرایط حاشیه نشینی کلانشهرهای کشور نشان می‌دهد اصفهان در بحث حاشیه‌نشینی در سال‌های اخیر موفق عمل کرده و برای موفقیت نهایی به همکاری سازمان‌ها و نهادها نیاز دارد.
گزارش از: راضیه کشاورز- خبرنگار سرویس کلانشهرهای خبرگزاری ایمنا
نظر شما