به گزارش خبرنگار ایمنا، امروز ۷۰ سال از تأسیس فرقه دموکرات آذربایجان و شروع حکومت یکساله سید جعفر پیشه‌وری در تبریز می‌گذرد. با اطمینان می‌توان گفت که فرقه و حکومت پیشه‌وری چگونه تأسیس یافت و شروع به کار کرد، چه شد که لحن این حکومت بعد از چند ماه به نسبت «آرام‌تر» شد و بالاخره به دنبال عقب‌نشینی ارتش سرخ از شمال ایران، رهبران حکومت پیشه‌وری و فرقه به شوروی گریختند.
در اینجا به شرح نحوه تشکیل و فروپاشی فرقه دموکرات آذربایجان می‌پردازیم:
تشکیل حکومت دموکرات آذربایجان بدون پشتیبانی شوروی ممکن نبود و از همان ابتدا متهم شد که دست نشانده مسکو بوده و قصد تجزیه آذربایجان را دارد، اما این فرقه مدعی بود که هدفش برقراری عدالت و تحقق آرمان‌های مشروطه در آذربایجان و سپس تکثیرش در ایران است.
فرقه دموکرات آذربایجان در اولین گام‌ها زبان ترکی را جایگزین زبان فارسی کرد، شروع به اصلاحات ارضی نمود و شعار برقراری بهداشت و مبارزه با بیکاری داد که در ابتدا با اقبال مردم آذربایجان رو به رو شد؛ زیرا از نابرابری و بی‌توجهی دولت عصبانی بودند و قحطی و جنگ طاقتشان را تاب آورده بود.
عدالت خیلی زود در سخنان رهبران فرقه کمرنگ شد و جایش را تاکید افراطی بر ترویج زبان ترکی و ملیت آذری گرفت. جعفر پیشه‌وری در سابقه طولانی سیاسی‌اش هیچ گاه مدافع حقوق قومی آذری‌ها نبود، اما ناگهان مدافع سرسخت زبان ترکی شد و مرتباً با تعصب قومی از ذم‌های فارس‌ها صحبت می‌کرد.
پیشه‌وری در جمع‌های مخفیانه این بحث را مطرح می‌کرد که بندرانزلی، همدان و شمال کردستان نیز باید به حکومت ملی آذربایجان ضمیمه شود؛ البته این رویاها خیلی زود رنگ باخت و استالین با فشار آمریکا و انگلیس، ارتش سرخ را از آذربایجان بیرون کشید.
احمد قوام، نخست وزیر وقت ایران به مسکو رفت و اطمینان استالین را جلب کرد. استالین در این مذاکرات، سرنوشت فرقه دموکرات را وثیقه دریافت امتیاز نفت شمال ایران کرده بود و پس از توافق با قوام، ارتش سرخ را از آذربایجان خارج کرد. با خروج ارتش سرخ، فرقه دموکرات به پایان کار خود نزدیک شد. در آذرماه ۱۳۲۵ ارتش ایران به سمت آذربایجان حرکت کرد. پیشه‌وری شعار مقاومت می‌داد، اما استالین از وی خواست که در برابر ارتش مقاومت نکند.
سرانجام در ۲۱ آذرماه ۱۳۲۵، حکومت فرقه دموکرات آذربایجان فروپاشید و سران آن به شوروی فرار کردند. در این حوادث صدها نفر از افرادی که به فرقه پیوسته بودند، کشته یا اعدام شدند.
امروز با انتشار اسناد محرمانه بایگانی‌های شوروی، راز تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان آشکار شده است. مطابق با این اسناد، فرقه دموکرات با دستور مستقیم استالین تشکیل شد. وی دستور داده بود فرقه‌ای با هدف اولیه تجزیه آذربایجان از ایران تشکیل شود.
جمیل حسنلی در کتاب خود به نام "آذربایجان ایران، آغاز جنگ سرد" با استناد به انبوهی از اسناد محرمانه شوروی ثابت می‌کند که هدف از تأسیس فرقه دموکرات آذربایجان، تأمین منافع و مطامع شوروی در ایران به ویژه گرفتن امتیاز نفت شمال بود و طراحان آن، استالین، باقراف و سازمان‌های جاسوسی بودند.
ریچارد کاتم، یکی از مأموران وقت سیا در ایران درباره فرقه دموکرات آذربایجان می‌نویسد که این فرقه سازمانی سیاسی بود که شوروی‌ها برای انجام پروژه ضمیمه ساختن شمال غربی ایران به خاک خود در سال ۱۹۴۵ میلادی در تبریز تأسیس کردند. آنها برای جعفر پیشه‌وری شاخه‌ای از حزب توده ترتیب دادند که حزب دموکراتیک آذربایجان نامیده شد.
علی شبستری، رهبر حزب توده شاخه تبریز بعدها گفت که پیشه‌وری فرمانی از روس‌ها دریافت کرد که حزب دموکرات را ایجاد کند و دست‌نوشته‌هایش نشان می‌دهد که وی حزب توده را منحل کرد و نام دموکرات را انتخاب کرد تا کسانی که جذب ایدئولوژی کمونیست نبودند را هم به سمت خود بکشاند.
نصرت‌الله جهانشاه‌لو افشار، معاون اول جعفر پیشه‌وری در خاطرات خود، پایان فرقه و برخورد مسئولان شوروی با وی را به این گونه توصیف می‌کند: آقای قلی اوف، کنسول شوروی در تبریز در اتاق کوچکی ما را پذیرفت. آقای پیشه‌وری که از روش ناجوانمردانه روس‌ها سخت برآشفته بود به سرهنگ قلی اوف پرخاش کرد و گفت شما ما را آوردید میان میدان و اکنون که سودتان اقتضا نمی‌کند، ناجوانمردانه ما را رها کردید؛ از ما که گذشته‌است، اما مردمی را که به گفته‌های ما سازمان یافتند و فداکاری کردند همه را زیر تیغ داده‌اید. به من بگویید پاسخگوی این همه نابسامانی‌ها کیست؟ آقای سرهنگ قلی اوف که از جسارت آقای پیشه‌وری سخت برآشفته بود زبانش تپق زد و یک جمله بیش نگفت: سنی گتیرن، سنه دییر گت؛ کسی که ترا آورد به تو می‌گوید برو.
به رغم صراحت این اسناد و شهادت‌ها که هر کدام داستان فراز و نشیب یک جریان سیاسی و نظامی در آذربایجان ایران را حکایت می‌کنند و نشان می‌دهند که این حرکت و حکومت اصولاً چگونه و با طرح، برنامه‌ریزی، رهبری و پول چه کسی به وجود آمد و بعد چرا و چگونه متلاشی شد، جدال بر سر اینکه این فرقه دست نشانده بیگانه بود یا نماینده خواست مردم آذربایجان تمامی ندارد.
نظر شما