به گزارش خبرنگار ایمنا، نوزدهم مهرماه ۱۳۳۴، لایحه عضویت ایران در پیمان دفاعی خاورمیانه (پیمان بغداد) به وسیله حسین علا، نخست‌وزیر وقت، به مجلس سنا تقدیم شد.
این پیمان چهار سال بعد به سنتو تغییر نام یافت. در همین روز ویاچسلاف مولوتف وزیر امور خارجه شوروی اعتراض خود را نسبت به پیوستن ایران به پیمان بغداد اعلام کرد.
زمزمه الحاق ایران به پیمان بغداد از اوایل سال ۱۳۳۴ و به اشکال گوناگون به گوش می‌رسید. حضور بریتانیا در این پیمان که در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت، چهره‌ای منفی از خود برای ایرانیان بر جا گذشته بود و اصرار آمریکا به ایران برای پیوستن به این پیمان که دستش در سقوط دولت مصدق رو شده بود، نوعی بدبینی در میان مردم و برخی وکلای مجلس شورای ملی به وجود آورد.
در این بین ابوالحسن حائری‌زاده، نماینده مجلس، هرگاه که فرصت می‌یافت در رابطه با عواقب پیوستن به این پیمان و نقش استعماری بریتانیا در آن دست به نقادی می‌زد. وی معتقد بود که حضور در این پیمان مانع اتحاد مسلمانان می‌شود و می‌گفت که باید مسلمانان متحد شوند و از دست اقویا نجات پیدا کنند، باید این ۳۰۰ میلیون نفوس مسلمان را به هم بچسبانیم و سنجاق کنیم. طبق دیدگاه افرادی همچون حائری‌زاده، پیمان بغداد در برابر موج ناصریسم که از سوی جمال عبدالناصر در مصر در برابر استعمار غرب به وجود آمده بود، قرار داشت.
اما این مساله حداقل در آن برهه زمانی مورد توجه دولت ایران نبود و اگر بحثی می‌شد محدود به همین اعتراضات بود که نتیجه‌ای دربر نداشت و تضعیف روابط تهران- قاهره هم با وجود نقش پررنگ کشورهایی چون بریتانیا، آمریکا و شوروی در وقایع ایران، چندان حائز اهمیت نبود.
علاء، ماده واحده را به مجلس سنا برد. کمیسیون مجلس سنا ماده واحده پیشنهادی دولت را در ۲۳ مهرماه همان سال تصویب کرد. در تاریخ ۲۶ مهرماه، نمایندگان مجلس سنا با ۳۹ رأی موافق در برابر چهار رأی مخالف، الحاق ایران به پیمان بغداد را تصویب کردند و چهار روز بعد، این مصوبه در ۳۰ مهرماه ۱۳۳۴، با وجود مخالفت شدید برخی از نمایندگان، به اتفاق آرا در مجلس شورای ملی نیز به تصویب رسید.
ترور حسین علا
در ۲۳ آبان، یک روز پیش از حرکت علاء به سوی عراق برای امضا پیمان بغداد و هنگامی که برای مراسم درگذشت پسر آیت‌الله کاشانی به مسجد شاه رفت، مظفرعلی ذوالقدر، از اعضای فداییان اسلام برای ترورش اقدام کرد، اما ناکام ماند.
انگیزه ترور به دوره اول نخست‌وزیری علاء، یعنی سال ۱۳۳۰ باز می‌گشت که در آن زمان نواب صفوی، رهبر فداییان اسلام در اعلامیه‌ای به وی هشدار داده بود: که زمامداری ملت مسلمان ایران از آن تو و امثال تو نیست. فوراً برکناری خود را اعلام کن.
وقتی ذوالقدر پس از ترور نافرجام علاء دستگیر می‌شود، زیر لباسش کفنی پوشیده بود که روی آن نوشته بود: قطع ایادی اجانب و دشمنان اسلام و ایران، انگلیس، آمریکا، روس و لغو پیمان نظامی بغداد و قرارداد نفت.
پیمان بغداد چه بود؟
پیمان بغداد ابتدا میان عراق و ترکیه امضا شد تا امنیت خاورمیانه به نفع دولت‌های آمریکا و انگلیس تضمین شود و در آغاز به نام پیمان همکاری متقابل توسط نوری سعید، نخست‌وزیر عراق و عدنان مِندرس، نخست وزیر ترکیه تهیه شد.
این پیمان در ۵ اسفند ۱۳۳۲ شمسی، در هشت ماده و یک مقدمه و دو نامه تفسیری برای مدت پنج سال با حمایت و پشتیبانی آمریکا و انگلیس به امضا رسید.
در ماده ۵ آن آمده بود که این پیمان برای قبول عضویت کشورهای عضو جامعه عرب یا هر کشور دیگری که به طور جدی در امر صلح و امنیت خاورمیانه علاقه‌مند باشد و از طرف هر دو کشور امضاکننده-ترکیه و عراق- به رسمیت شناخته شود، آمادگی دارد.
در همین راستا دولت‌های انگلیس، پاکستان و ایران به این پیمان پیوستند و چون در بغداد آخرین مراحل برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری‌ها و امضای پیمان مشترک نظامی- سیاسی انجام گرفت، لذا به نام پیمان بغداد معروف شد.
دولت آمریکا که از گردانندگان پشت پرده و تأمین کننده بخش عمده‌ای از هزینه‌های نظامی پیمان بغداد بود، به چند دلیل به پیمان مزبور ملحق نشد.
یکی به دلیل اینکه از رویارویی علنی با دولت شوروی و شدت یافتن مخالفت‌های برخی کشورهای عربی به ویژه مصر، اردن و سوریه، پرهیز می‌کرد. دلیل دیگر اینکه، در آن زمان هنوز منطقه خاورمیانه تحت نفوذ اختصاصی انگلیس بود.
دولت آمریکا بیشتر تمایل داشت که به عنوان عضو ناظر با کشورهای عضو پیمان بغداد همکاری کند؛ و بر فعالیت‌های کمیسیون نظامی و اقتصادی آن نظارت داشته باشد.
ساختار رسمی پیمان بغداد عبارت بود از یک شورای وزیران منعقد در بغداد و چندین کمیته و دبیرخانه. از جمله کمیته‌های مهم آن: کمیته نظامی و کمیته مبارزه علیه خرابکاری- ضد اخلالگری- بود.
در کمیته نظامی، فرماندهان کل نظامی یا رؤسای ستاد ارتش کشورهای عضو پیمان بغداد شرکت داشتند و برنامه‌های نظامی را بررسی و خط مشی نظامی پیمان را تعیین می‌کردند.
از دیگر کمیته‌ها: کمیته ویژه برای برنامه‌ریزی و همکاری اقتصادی و کمیته ارتباطات بود. هدف نهایی پیمان بغداد از نظر طراحان این پیمان، حفظ ذخایر و منابع نفتی خاورمیانه در مقابل نفوذ و رخنه دولت شوروی بود، نه دفاع از سرزمین ایران.
نظر شما